سخن‌گویی

چگونه انسان‌ها چنین مجموعه پیچیده‌ای از قوانین را در ارتباط با دریافت، درک و رساندن سریع پیام، به خوبی فرا می‌گیرند؟ قابلیت تغییر و ظرافت قوانین آن‌چنان مبهم و متفاوت است که حتی متخصصین از بیان آن عاجزند».

کودکان از نبوغی پنهانی برای فراگیری زبان مادری برخوردارند. روانشناس کودک معروفی در این مورد می‌گوید: کودکان دارای قابلیت ذاتی برای فراگیری زبان هستند و به همین دلیل است که می‌توانند چنین ترکیبات پیچیده از هر زبانی را از طریق آزمایش و بازی بیافرینند. البته کودک تنها زمانی قادر به پرورش چنین توانایی خلاق در خود می‌باشد که از حمایت‌ها و تأثیرهای لازم در سال‌های اولیه زندگی برخوردار گردد.

تعلیم و روخوانی در مدارس

باعث تأسف است که معلمین دوره آمادگی و کلاس اول، مانند افراد بی‌سواد با شاگردان خود رفتار می‌کنند و فعالیت‌های مختلف نوشتاری را به آن‌ها تحمیل می‌نمایند. در این دوران - هم در آمادگی و هم در کلاس اول - کودکان باید، تا مدتی خطوط و علامات هندسی را روی کاغذ رسم کنند تا برای نوشتن حروف آمادگی لازم را بیابند. سپس، حروف باید در کلمات مشخص شده و همراه با عکس، طی لغاتی، تکرار شود (به مانند: باران آمد، بابا با نان آمد و ...)

والدین چه می‌توانند بکنند؟

وظیفه اولیاء در قبال با سواد کردن فرزندشان بسیار روشن است. آن‌ها نباید سعی کنند تا خواندن و نوشتن را به کودکان خود آموزش دهند، بلکه در عوض باید عادت خود را، در مورد استفاده از سواد و دانش، به فرزندشان منتقل سازند. محققی درباره کودکانی که به طریق طبیعی، در خانواده سواد آموخته و سپس در دبستان نیز بسیار موفق بوده‌اند، تحقیقاتی به عمل آورده است. او کشف کرده که اعضاء این خانواده‌ها، به طور مرتب، از سواد خود برای برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کردند. همه اعضاء خانواده از تقویم و دفترچه تلفن شخصی استفاده می‌نمودند و پیام‌هایی روی در خانه و یا دیگر مکان‌ها برای هم می‌نوشتند.

در این پیام‌ها، آن‌ها قسمت‌های مهم خبر و یا داستانی را در چند خط برای هم منعکس می‌کردند و لغت یا جمله‌ای را که مهم می‌شمردند، به طریقی واضح و پررنگ‌تر از بقیه مطالب مشخص می‌ساختند. فرزندان آن‌ها هرگز مدت زمان مشخصی را برای فراگیری روخوانی صرف نمی‌کردند، بلکه خواندن مطالب با دیگر فعالیت‌های روزانه مخلوط می‌شد.

خواندن برای فرزندان

تحقیقات نشان داده است که کودکانی که با سواد به مدرسه وارد می‌شوند، معمولاً کودکانی هستند که والدین آن‌ها مرتباً مطالبی را برای‌شان می‌خوانده‌اند. زمان خواندن مطالب می‌تواند بنا به برنامه والدین تنظیم شود، ولی معمولاً قبل از خواب، زمان مناسبی است برای خواندن، می‌توان از داستان‌هایی که در ادبیات کودکان از معروفیتی برخوردار است، استفاده کرد. گوش فرادادن به مطالب کتاب، به مدت معین، موجب می‌شود که کودک صداهای متعدد و غنی زبان را حس کند. این احساس، بعدها برای او در پیوند درونی با لغات و فراگیری خواندن و نوشتن بسیار مؤثر خواهد بود.

با کتابهایی که برای کودکان جذاب است شروع کنید.

چه بسا مشاهده شده است که کودکانی که آغاز به فراگیری روخوانی و نوشتن کرده‌اند، دچار آشفتگی می‌شوند. بنابراین والدین نباید فقط سعی کنند که مطالبی از کتاب برای کودک خوانده شود و وظیفه‌ای را به انجام رسانند، بلکه هدف آن است که ارتباط مثبتی بین کودک و کتاب ایجاد گردد و در نتیجه کودک به کتاب‌خوانی علاقه‌مند شود. برای شروع باید از کتاب‌هایی استفاده کرد که متنوع بوده و دارای عکس‌های رنگارنگ و زیبا باشد، خصوصاً کتاب‌هایی که دارای عکس‌های متحرک بوده و به نوعی صدا می‌دهند و به طریقی موجب جلب توجه کودک می‌شوند.

ترکیب کتاب‌خوانی با فعالیت‌های دیگر

زمانی کودک به معنی واقعی قادر به درک مطالب کتاب خواهد بود که تجربه‌ای شخصی در مورد آن‌ها کسب نماید. کودکان باید دریابند که کتاب‌خوانی جزئی از زندگی است و فعالیت مجزایی نمی‌باشد. برای القاء این منظور، مثلاً می‌توانید، با استفاده از عروسک‌های خیمه شب بازی، صحنه‌ای از داستان یک کتاب به وجود آورید یا کودک را تشویق به نقش آفرینی کنید. زمانی‌که شما مثلاً کتاب کلاه قرمزی را برای فرزندتان می‌خوانید و او نقش آفرینی می‌کند، خواندن کتاب برای او مفهوم می‌یابد و این مفهوم در خواندن کتاب‌های بعدی دنبال می‌شود. استفاده از نقاشی یا خمیر مجسمه سازی نیز برای نشان دادن شخصیتهای داستان در این مرحله بسیار مفید خواهد بود و به کودک کمک خواهد کرد تا تخیلاتش را از طریق به کارگیری وسایل گوناگون بیان کند.

آشنا کردن ذهن کودک

ذهن کودک را با لغات مختلف آشنا کنید. روان‌شناسان بر این باورند که کودکان درارتباط با محیط خود بسیار حساس می‌باشند و اغلب، به طریقی ناخودآگاه، جواب‌گوی محیط بوده و هر آن‌چه می‌بینند یا اتفاق می‌افتد، ضبط می‌کنند. چنان‌چه در محیط خانه توجه کودک به هیچ لغتی جلب نشود، زمانی که در خارج از خانه لغاتی را ببیند، آن‌ها را عجیب و گاه وحشتناک خواهد یافت. باید لغات مختلف در معرض دید کودک قرار گیرد و گاه در حضور او، لغاتی را با صدای بلند بخوانند. البته در این مرحله، درست کردن کارت‌های مختلف که لغاتی روی آن نوشته شده باشد، توصیه نمی‌شود. زیرا با این کار کودکان احساس می‌کنند که به سوی برنامه‌ای کشانده می‌شوند، نه آن‌که خود به طور طبیعی راهی را طی نمایند. استفاده از لغات باید کاملاً طبیعی به نظر رسد. مثلاً ممکن است لیست غذای هفتگی یا کارهای مورد نظر را روی صفحه‌ای در آشپزخانه یادداشت نمائید. پوسترهای مختلف حاوی نوشته‌هایی را در اتاق نصب کنید. توجه کودک را به مجله، کتاب، روزنامه، اسم روی صندوق پستی، مارک لباس و یا وسایل خانگی معطوف دارید. زمانی‌که به اتفاق فرزندتان از خانه بیرون می‌روید و در خیابان‌ها هستید، اسم مغازه‌ها و رستوران‌ها و یا اماکن مختلف را با صدای بلند بخوانید تا به طور منظم  بر فرهنگ لغت فرزند شما اضافه شود.

مهیا کردن وسایل

وسایل مختلف برای نوشتن در اختیار کودک قرار دهید. یکی از راه‌های سوادآموزی آن است که به روش افراد با سواد عمل شود. کودکان، مقلدان خوبی هستند با وجود آن‌که الفبا را نمی‌دانند، می‌توانند از طریق بازی و تجسس، گام‌هایی در راه فراگیری آن بردارند. برای این منظور، البته لازم است که وسایل مورد نیاز در اختیار کودک باشد. والدین می‌توانند در این راه کمک نموده و وسایل مختلفی از قبیل مداد، ماژیک، قلم، کاغذ با ابعاد گوناگون، رنگ، الفبای پلاستیکی و ماشین تایپ، در اختیار کودک قرار دهند. شما می‌توانید این وسایل را در سبد یا جعبه‌ای جای دهید تا هر زمان که او مایل به استفاده از آن‌ها بود، بتواند به سراغشان برود. شما باید پاسخگوی کودک خود باشید و سئوال‌های او را در مورد حروف و لغات بی‌جواب نگذارید. البته نباید نظرات تان را به او تحمیل نمائید و آزادی عملش را در بازی از او بگیرید، بلکه باید بدانید که به تدریج، از لابه لای حروف و کلمات نامشخص او، لغات و متون معنی‌دار پدیدار خواهد شد.

کودک دبستانی و سخن‌گویی

کتاب و دیگر مطالب خواندنی را در دسترس کودک قرار دهید. بسیاری از کودکان تنها از طریق کتب دبستانی، به کتاب فکر می‌کنند. این کودکان معمولاً دوست ندارند که با کتاب سر و کار داشته باشند. چنان‌چه شما کتاب‌های جذابی در اختیار کودک قرار دهید، در واقع برای تمام عمر مشوق او در کتاب خواندن خواهید شد. تشخیص دهید که علاقه کودک در چه زمینه‌ای است و آن‌گاه، طی برنامه‌ای منظم، او را همراه خود به کتاب‌خانه یا کتاب‌فروشی ببرید و در عین حال وی را تشویق نمائید که کتاب‌خانه شخصی خود را دایر نماید.

به عنوان هدیه، آبونمان مجله کودکان یا امثال آن را برای او بخرید. یا مثلاً وی را به عضویت شورای کتاب و کتاب‌خانه محله خود (بخش مربوط به کودکان) درآورید. به او اجازه دهید که کتاب‌ها، مجلات، روزنامه، نقشه‌ها، دفترچه تلفن و کاتالوگ‌های مختلف موجود در خانه را بازرسی نماید. کودک درک می‌کند که چگونه نوشته‌ها می‌توانند در مقاصد مختلف وی را یاری نمایند و با پیشروی این درک، عشق او به خواندن افزایش می‌یابد.

هر روز چند صفحه کتاب بخوانید و بدین طریق الگویی برای کودک خود باشید.

بسیاری از اولیاء بر کتاب‌خوانی کودک خود تأکید دارند، اما خود هرگز اوقاتی را برای انجام این کار صرف نمی‌کنند. وقتی کودکان پدر و مادر خود و دیگر افراد خانه را در حال لذت بردن از کتاب‌خوانی نبینند قهراً با موضوع لذت بردن از خواندن کتاب آشنا نخواهند شد. بنابراین، قبل از کودکان، اولیاء باید نخست عشق به کتاب‌خوانی را در خود پرورش دهند.

چنان‌چه میسر باشد، عضو شورای کتاب‌خانه محله شده یا مجله و روزنامه خاصی را آبونه شوید. اوقاتی را برای کتاب‌خوانی جمعی خانواده اختصاص دهید. مثلاً به مدت نیم ساعت هر یک از اعضاء برای خود، در سکوت کتابی خوانده و پس از پایان مدت هر کس در مورد کتاب و قسمتی که از آن خوانده است برای سایرین صحبت کند. زمانی‌که کودکان والدین خود را غرق در مطالعه ببینند، تحت تأثیر قرار گرفته و به تقلید از آن‌ها می‌پردازند.

کودک دبستانی و سخن‌گویی

کتاب و دیگر مطالب خواندنی را در دسترس کودک قرار دهید. بسیاری از کودکان تنها از طریق کتب دبستانی، به کتاب فکر می‌کنند. این کودکان معمولاً دوست ندارند که با کتاب سر و کار داشته باشند. چنان‌چه شما کتاب‌های جذابی در اختیار کودک قرار دهید، در واقع برای تمام عمر مشوق او در کتاب خواندن خواهید شد. تشخیص دهید که علاقه کودک در چه زمینه‌ای است و آن‌گاه، طی برنامه‌ای منظم، او را همراه خود به کتاب‌خانه یا کتاب‌فروشی ببرید و در عین حال وی را تشویق نمائید که کتاب‌خانه شخصی خود را دایر نماید.

به عنوان هدیه، آبونمان مجله کودکان یا امثال آن را برای او بخرید. یا مثلاً وی را به عضویت شورای کتاب و کتاب‌خانه محله خود (بخش مربوط به کودکان) درآورید. به او اجازه دهید که کتاب‌ها، مجلات، روزنامه، نقشه‌ها، دفترچه تلفن و کاتالوگ‌های مختلف موجود در خانه را بازرسی نماید. کودک درک می‌کند که چگونه نوشته‌ها می‌توانند در مقاصد مختلف وی را یاری نمایند و با پیشروی این درک، عشق او به خواندن افزایش می‌یابد.

هر روز چند صفحه کتاب بخوانید و بدین طریق الگویی برای کودک خود باشید.

بسیاری از اولیاء بر کتاب‌خوانی کودک خود تأکید دارند، اما خود هرگز اوقاتی را برای انجام این کار صرف نمی‌کنند. وقتی کودکان پدر و مادر خود و دیگر افراد خانه را در حال لذت بردن از کتاب‌خوانی نبینند قهراً با موضوع لذت بردن از خواندن کتاب آشنا نخواهند شد. بنابراین، قبل از کودکان، اولیاء باید نخست عشق به کتاب‌خوانی را در خود پرورش دهند.

چنان‌چه میسر باشد، عضو شورای کتاب‌خانه محله شده یا مجله و روزنامه خاصی را آبونه شوید. اوقاتی را برای کتاب‌خوانی جمعی خانواده اختصاص دهید. مثلاً به مدت نیم ساعت هر یک از اعضاء برای خود، در سکوت کتابی خوانده و پس از پایان مدت هر کس در مورد کتاب و قسمتی که از آن خوانده است برای سایرین صحبت کند. زمانی‌که کودکان والدین خود را غرق در مطالعه ببینند، تحت تأثیر قرار گرفته و به تقلید از آن‌ها می‌پردازند.

تقویت مهارت‌های نوشتاری

فعالیت نوشتاری کودک نباید فقط به انجام تکالیف مدرسه محدود شود، بلکه والدین می‌توانند روش‌های دیگری نیز برای تمرین و پرورش این مهارت در کودک خود بیابند. به فرزندتان توصیه کنید که برای دوست و فامیل نامه بنویسد، چنان‌چه کودک خواهش و یا گله و شکایتی دارد، از او بخواهید که مطلب خود را برای شما به صورت نامه‌ای منعکس کند. تابلوهایی در اتاق او نصب کنید تا کودک بتواند هر آن‌چه می‌خواهد بنویسد یا نقاشی کرده و روی آن‌ها نصب کند. بسیار مفید است که تابلویی، جهت نصب پیام‌های اعضاء خانواده برای یکدیگر، در خانه وجود داشته باشد. برای کودک خود روی این تابلو پیام بگذارید و از او هم بخواهید که اگر مطلبی در زمان غیبت شما در خانه پیش آمد برای شما پیام بگذارد. بدین ترتیب، آداب رفتاری و مهارت نوشتاری را در کودک خود به طور طبیعی پرورش داده و تقویت خواهید کرد. به فرزندتان پیشنهاد کنید که یادداشت روزانه یا دفترچه خاطرات داشته باشد. چنان‌چه او احساس نمود که با نوشتن راهی برای ابراز احساسات و بیان نیازهای خود یافته است، مهارت نوشتاری وی به سرعت پیش رفته و چه بسا در آینده نویسنده‌ای ماهر شود.

بیش از این نمی‌توان بر مقوله سواد تأکید داشت. کودکان باید بتوانند در سنین دبستان و قبل از آن، آزادانه، به طریقی طبیعی و با سرعت دل‌خواه، سواد خواندن و نوشتن خود را توسعه دهند. امروزه، بسیاری از کودکان از جانب مدرسه یا خانواده یا هر دو، تحت فشار قرار می‌گیرند تا هرچه زودتر به سواد خواندن و نوشتن برسند. اما تحقیقات نشان داده است که این گونه فشارها در کودکان موجب بروز تنش‌های عصبی گردیده و در درازمدت به نتایج نامطلوب می‌انجامد. ممکن است که تعدادی از کودکان در سنین 4 یا 5 سالگی کاملاً قادر به خواندن و نوشتن باشند و بر عکس، گاه دیده شده که گروه معدودی تا سنین 8 یا 9 سالگی، آمادگی کسب این مهارت را نمی‌یابند.

چنان‌چه والدین سعی در ایجاد محیط مثبتی برای سوادآموزی نمایند (یعنی، به صورتی که گفته شد برای کودکان خود کتاب خوانده، کتاب را ارج نهند و خواندن و نوشتن به طریقی مثبت در زندگی روزمره به کار گرفته شده و با دقت به سوال‌های کودکان پاسخ دهند) فراگیری خواندن و نوشتن یا به عبارت دیگر سوادآموزی کودک تضمین خواهد شد. البته منظور این نیست که کودک خواهد توانست به سرعت و دقت بزرگ‌سالان به خواندن کتاب بپردازد، بلکه منظور این است که با کیفیت و سرعت بیشتر رشد خواهد کرد.

نکاتی چند در مورد آغاز کار

جمع‌آوری لغات

جعبه‌ای تهیه کنید که در آن بتوان کارت‌هایی به عرض 8 سانتی‌متر و طول 18 سانتی‌متر جای داد. سپس چند سری حروف الفبا تهیه نمائید. کودک می‌تواند حروفی را به دل‌خواه انتخاب کند و آن‌گاه شما برایش آن حرف را روی یکی از کارت‌ها جای دهید. وقتی بدین ترتیب هر کارت پر از حروف شد، کودک می‌تواند از کارت‌ها برای لغت‌سازی و حتی جمله سازی استفاده کند. بدین ترتیب مهارت‌های روخوانی، نوشتاری و جمله سازی را در کودک خود پرورش داده و به ارتقاء هوش و ذهن او نیز کمک خواهید کرد.

مهر و استامپ

مهری از الفبا و یک استامپ تهیه کنید. از کودک بخواهید تا با استفاده از مهر و استامپ، پیام یا داستانی را روی یک صفحه بنویسید. همچنین  می‌توان مهرهایی با اشکال متفاوت تهیه کرد تا کودک با استفاده از آن‌ها بتواند نوشته‌اش را تزئین کند.

تابلوی لغات

چند لغت را که بتوان آن‌ها را به تصویر کشید، روی تابلویی بنویسید. مثلاً واژه‌های کوتاه و بلند را به وسیله حروف کشیده و یا کوتاه نشان دهید.

کلمه خورشید را طوری بنویسید که اشعه زرد آن از آن متصاعد شود.

لغت  مار را به شکل مار رسم کنید و کلمه زرد را به رنگ زرد بنویسید. پس از آن‌که تابلویی به این صورت تهیه شد، از کودک بخواهید تا او هم به تهیه تابلوی مورد علاقه بپردازد و در جریان این‌کار هر جا لازم بود به او کمک کنید.

نکاتی برای ایجاد ذوق ادبی

مجلات و روزنامه‌های قدیمی و یا هر نوشته چاپی دیگر را جمع‌آوری نموده و به کودک پیشنهاد کنید تا لغات مورد علاقه‌اش را قیچی کند و با استفاده از آن‌ها داستان یا شعری بنویسد. کاغذ، چسب و قیچی در اختیار او بگذارید تا بتواند شخصاً حروف را قیچی نموده و به کاغذ بچسباند. برای انجام این کار، وی را به استفاده از روش خاصی مقید ننمائید. او باید به هر طریقی که می‌خواهد به ترکیب کلمات بپردازد. ممکن است بچه‌های کوچک‌تر عکس‌هایی نیز به نوشته خود اضافه کنند.