توجه به نیازهای عاطفی یکدیگر، کلام نرم و رفتار با محبت، ابتدای به سلام، گشاده رویی، اظهار محبت، خوش زبانی، خیرخواهی، گذشت و ایثار، بردباری، وظیفه شناسی، نجابت، کم توقعی، نرم خویی و مواردی که در روایات تأكيد شده و در ادامه بیان می نماییم، جلوه هایی از معاشرت جمیل است که اسلام به آنها اهمیت داده است.

معاشرت و مصاحبت نیکو، جلوه ای از اخلاق حسنه است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: برای اتمام و اكمال اخلاق مبعوث شده است. در میان صفات و ویژگی های پیامبر، قرآن بر اخلاق آن حضرت تکیه کرده و آن را «خلق عظيم» خوانده است: (قلم، ۴) 

گفتار و رفتار آن اسوۂ اخلاق، در خانه و جامعه، نمونه عملی خوش خلقی، گشاده رویی، گذشت، احسان، محبت، ضعیف نوازی ، عفو و صفح بود و مصاحبت و معاشرت او با همسرانش، جلوه هایی زیبا از تجلی مکارم اخلاق بود.

آن بزرگوار، از برخی همسرانش آزار دید؛ ولی هیچ گاه آنان را آزار نداد و با بهترین گفتار و رفتار با آنها برخورد می کرد. با اینکه اکثر همسران رسول خدا می زنانی سالمند، يتیم داری بیوه و دارای اخلاق متفاوت بودند؛ اما همان گونه که قرآن فرمان داده است: (نساء،۱۹)، معاشرت پیامبر یا با آنان، کاملا نیکو و طبیعی بود و گاه و بیگاه که بعضی از آنان بد رفتاری می کردند و حتی اصحاب پیامبر از رفتار آنان ناراحت شده، میگفتند: یا رسول الله ! او را رها کنید، پیامبر می فرمود: ناراحتی و بدرفتاری زنان را باید در کنار نقاط مثبت و کمالات آنان حساب کرد و نباید انسان به خاطر ناراحتی و بدرفتاری، همسر خود را رها کند.

عایشه، یکی از همسران پیامبر و یاد می گوید: «رسم پیغمبر این بود که هيچ يك از ما را بر دیگری ترجیح نمی داد. با همه به عدالت و تساوی كامل رفتار می کرد. کمتر روزی اتفاق می افتاد که به همه زنان خود سر نزند و احوالپرسی و تفقد نکند. ولی نوبت هرکس بود، شب را در خانه او بسر می برد. اگر احیانا در وقتی که نوبت زنی بود، می خواست نزد زن دیگر برود، رسما از او اجازه می گرفت. اگر اجازه می داد می رفت، وگرنه نمی رفت. من شخصا این طور بودم که هر وقت از من اجازه می خواست اجازه نمی دادم.» زندگی سراسر محبت امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا ما نمونه ای از زندگی عاشقانه و با محبت و جلوه معاشرت جمیل همسران می باشد. حضرت علی و در توصیف این فضای با محبت می فرماید:

«تا روزی که خداوند عروج روح او را (فاطمه (س) ) گرفت؛ نه من او را غضبناک کردم و نه به اجبار او را به کاری واداشتم و او (نیز) مرا غضبناک نکرد و در هیچ امری مرا نافرمانی ننمود؛ هرگاه به او نگاه می کردم، تمام غمها و ناراحتی هایم از بین می رفت.»

حضرت زهرا (س) گاهی حضرت امیر را «پسر عمو» صدا میزد که از بعد عاطفی، این گونه صدا زدن قوی تر است؛ آن بانوی بزرگوار آنقدر به شوهرش علاقه داشت که حتی بعد از شهادت هم نمی خواست دل شوهر رنجیده شود، لذا وصیت کرد که از زیر پیراهن غسلم بده.

با توجه به نقش کلیدی «حسن معاشرت» در زندگی، در اینجا به برخی از سفارش های معصومین (ع) و بعضی نکات اشاره می کنیم.

الف) سفارش به مردان در خصوص خانواده

پیامبر اکرم (ص) در خصوص رفتار مناسب و حسن معاشرت با خانواده ، سفارش های متعددی دارد؛ از جمله:

- در روز قیامت، نزدیکترین شما به من، نیکوترین شما از جهت اخلاق و بهترین شما برای خانواده اش می باشد.

- بهترین شما از جهت ایمان، خوش اخلاق ترین و مهربان ترین شما با خانواده است. و من مهربان ترین شما نسبت به خانواده ام هستم.

- مرد، با اخلاق نیکوی خود به جایگاه و رتبه روزه دار شب زنده دار می رسد؛ و اگر چنین نباشد، نامش در زمره (حاکمان) جبار نوشته می شود، اگرچه جز اختیار خانواده اش را ندارد.

در سفارش سایر معصومین (ع) نیز برخورد شایسته با خانواده سفارش شده است. امام صادق (ع) می فرماید:

- هرکس نیکی اش به خانواده اش بیشتر باشد، عمرش طولانی تر می گردد.

۔ مرد، در محیط خانه و خانواده به سه ویژگی نیاز دارد، اگر چه در طبیعت و سرشت او نباشد: معاشرت زیبا، سخاوتی سنجیده و غیرتی برای حفظ آنان.

مرد در روابطش با همسر از سه چیز بی نیاز نیست. سازگاری، تا به وسیله آن، محبت و عشق او را جلب نماید، اخلاق نیکو در برخورد با او، و تصرف قلبش با آراستگی خود در چشم او و توسعه دادن (و فراهم نمودن امکانات) برای او.

در پایان این قسمت، یک حکایت تکان دهنده از تأثیر سوء معاشرت و بد اخلاقی در خانواده را مرور می کنیم.

حکایتی تکان دهنده از بداخلاقی با خانواده 

سعد بن معاذ، از یاران وفادار و فداکار پیامبر اکرم (ص) بود. هنگامی که از دنیا رفت، رسول خدا بدون لباس رسمی (بدون عبا و کفش) همراه یاران برای انجام مراسم او حرکت کردند. دستور دادند او را غسل دهند و خودشان ایستادند تا غسل تمام شد، گوشه جنازه سعد را گرفتند تا به محل دفن او رسیدند، آن حضرت، شخصا بدن سعد را داخل قبر گذاشت و قبر را با همکاری باران ، محکم ساختند و سپس خاك ریختند تا قبر با زمین مساوی شد.

آنگاه فرمودند: من می دانم بدن و کفن او می پوسد، ولی خداوند دوست دارد که انسان هر کاری را انجام می دهد، محکم کاری کرده و درست انجام دهد، لذا من لحد را محکم ساختم.

مادر سعد، که شاهد محبت و توجه ویژه پیامبر در تشییع جنازه و دفن فرزندش بود، گفت: فرزندم ! بهشت بر تو گوارا باد.

در این لحظه پیامبر فرمود: ای مادر! عجله نکن و بهشت را برای او حتمی و قطعی ندان، فرزند تو به خاطر بد اخلاقی که در خانه با همسرش داشت، الآن به فشار قبرگرفتار گردید.

آری، امثال سعد هم با آن مقام بالایی که در جهاد دارند و کارشان به جایی می رسد که پیامبر فرمود: چون ملائکه را پابرهنه در تشییع جنازه او دیدم، من هم با سر و پای برهنه آمدم، به خاطر يك سری نقاط ضعف که در زندگی خود دارند، گرفتار عذاب و تنبیه می شوند.

ب) سفارش به زنان در خصوص همسرداری

روایات فراوانی در نوع رفتار زن نسبت به همسرش وارد شده است که بخشی از آنها به عنوان نمونه ارائه می گردد:

1- از رسول خدا، امام علی و امام کاظم (ع) روایت شده است که: «جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است.»

۲- رسول گرامی (ص) فرمودند: «بدترین زنان شما، کسی است که در میان خاندان خودش، متواضع و افتاده است، اما در برابر شوهرش، مغرور و متکبر است، از کارهای زشت، پرهیز نمی کند. زمانی که شوهرش نیست، خودآرایی میکند و وقتی شوهرش هست، خویشتندار می شود (و به خود نمی رسد.) حرف شوهرش را گوش نمی کند و امرش را اطاعت نمی نماید؛ وقتی با شوهرش خلوت می کند، مانع می شود، و هیچ عذری را از شوهرش نمی پذیرد و هیچ خطایی را از او نمی بخشد.»

۳- جابربن عبدالله انصاری می گوید: نزد رسول خدا پایان نشسته بودیم و در باره زنان مذاکره می کردیم. آن حضرت فرمودند: آیا شما را از بهترین زنانتان خبر ندهم؟ گفتند: بله! ای رسول خدا! فرمودند: بهترین زنانتان، زایا (که بسیار فرزند می آورند، بسیار مهربان و با محبت، پوشیده و با حجاب با عفاف، زنی که در خانواده اش عزیز و با شوهرش متواضع است، در کنار شوهرش با زینت و خودآرایی است و با حضور دیگران عفيف (بدون خود آرایی) است.

۴- در روایتی دیگر فرمودند: «بهترین زنان شما، زنی است که غذایش دلپسند أست، خوشبو است؛ و اگر انفاق کند، انفاقش به جا و درست و اگر از انفاق دست کشد، امساکش نیز به جا می باشد؛ این چنین زنی کارگزاری از کارگزاران خداست و کسی که برای خدا کار کند، بی بهره نمی گردد.»

۵- امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: « بهترین زنان شما پنج خصلت دارند. متواضع، نرمخو و سازگار است؛ هرگاه شوهرش از او غضب کند، خوابش نمی برد تا اینکه او را راضی کند و زمانی که شوهرش نباشد، خودش را حفظ می نماید؛ این چنین زنی عاملی از عمّال خداست؛ و کسی که برای خدا کار کند، بی بهره نمی گردد.»

۶- امام صادق (ع) فرمودند: «بهترین زنان شما، کسی است که وقتی شوهرش را عصبانی کند، به شوهرش میگوید: دستم در دست توست، به خواب نمی روم تا اینکه از من راضی شوی.»

۷- مردی خدمت رسول گرامی اسلام (ص) آمد و گفت: همسری دارم که وقتی وارد خانه میشوم، به استقبال من می آید و وقتی از منزل خارج می شوم، مرا بدرقه می نماید و زمانی که مرا غمگین ببیند می گوید: چه چیزی غمگینت کرده است؟ اگر غصه روزی ات را می خوری، غیرتو عهده دار آن است و اگر غم آخرت را می خوری، خدا غمت را زیاد کند. رسول خدا (ص) فرمودند: «به همسرت بگو که او یکی از کارگزاران الهی است و برای او در هر روز اجر شهید است.»