خانواده

 با توجه به این امر توجه به نکات زیر می‌تواند برای والدین بسیار مفید باشد:

- پدر و مادر،  بهترین سرمشق برای کودکان خود به شمار می‌روند؛ از این رو اگر والدین در حرف و عمل به علم و یادگیری آن اهمیت بدهند، معمولاً علاقه‌مندی به یادگیری نیز در فرزندشان شکل می‌گیرد.

- والدین باید با صبر و تحمل و برخوردى محبت‌آمیز، نسبت به یادگیری و زمینه‌سازی شکوفایی استعدادهای کودکان خود اهتمام ورزند و در این راستا از اجبار و اِعمال رفتارهایی نظیر پرخاش‌گرى، ترساندن آنها و ... بپرهیزند.

- بهتر است والدین ساعت‌هایى را براى پاسخ‌گویى کودکان خود اختصاص دهند. همچنین باید به منظور تصمیم‌گیرى در مقابل درخواست‌ها و یا رفتارهاى کودک، معیارها و ضوابط صحیحى را در نظر بگیرند.

- زمان و محیط مناسبی را برای مطالعه و یادگیری کودکان خود در نظر بگیرند و عواملی که سبب عدم تمرکز آنها می‌شود همچون تلویزیون، رایانه، تلفن همراه و ... را از دسترس‌شان خارج کنند.

- از سخنان دل سردکننده مانند «در یادگیری ضعیف هستی» یا «حافظه خوبی نداری» و... خودداری کنند. بلکه از تلاش‌های کودک خود قدردانی و اعتماد به نفس او را تقویت کنند.

- از مقایسه‌ کودک خود با سایر بچه‌ها، به ‌ویژه خواهر و برادرهایش، خودداری کنند.

- برای پیشرفت کودک خود هدف‌های واقع بینانه‌ای داشته باشند و برای رسیدن به آنها برنامه‌ریزی کنند.

- فراموش نکنند که کودک توان محدودی دارد و نباید بیش از حد، از او انتظار داشته باشند.

- برای فرزندان خود به منظور انجام تکالیف مدرسه و مطالعه در خانه، برنامه‌‌ای تنظیم و آنها را ملزم به اجرای آن کنند.

- با کودک خود درباره نکات مثبت مطالعه و یادگیری صحبت کنند برای مثال خاطرات شیرین و خوشایند دوران تحصیل خود را برای او تعریف کنند و او را به مدرسه علاقه‌مند سازند.

- به تجربه معلوم شده است که هر یک از افراد در زمان معینی به یادگیری علاقه دارند. به‌طوری که برخی صبح، برخی بعد از ظهر و عده‌ای دیگر هنگام شب، از یادگیری خود نتیجه بهتری می‌گیرند؛ بنابراین والدین با توجه به این موضوع، بهتر است به کودک‌شان در مورد انتخاب وقت مناسب یادگیری و مطالعه‌اش آزادی و اختیار عمل دهند.

- مسائل عاطفى و پرورشى، درک و یادگیرى کودک را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. لذا در بسیاری از مواقع، برخورد نامناسب والدین یا مربیان با کودک، زمینه‌ساز دلسردی و از بین رفتن تمرکز حواس ودقت او می‌شود. این امر می‌تواند کودک را در یادگیرى مسائل آموزشى دچار مشکل کند و تلاش و علاقه او را از بین ببرد.

- کودکی که با شوق و علاقه معلومات تازه‌اى دریافت می‌کند، براى کشف هر چه بیشتر حقایق تلاش خود را افزون‌تر می‌سازد. لذا در آموزش کودکان بایستی علایق و ویژگی‌هاى روانى و عاطفی آنان را مورد توجه قرار داد.

آموزش معلومات درسى بدون در نظر گرفتن شرایط عاطفى و روانی کودک و بدون پیدا کردن علایق و رغبت‌های او موجب به وجود آمدن معلومات سطحى و خستگى فراوان او می‌شود.

- والدین باید کودک را در جهت درک صحیح رویدادها، حوادث مختلف و تضاد ارزش‌ها، که در محیط خانه و مدرسه مورد توجه او قرار گرفته است، راهنمایى و یارى کنند.

- نکته بسیار مهمی که والدین می‌بایست نسبت به آن آگاهی داشته باشند این است که آموزش کودک قبل از ورود به مدرسه نباید به صورت رسمی و مستقیم باشد، بلکه باید در قالب بازی و اجرای نمایش و با استفاده از هنر و نقاشی صورت گیرد.

- بهتر است والدین و مربیان از انتظارات و اهداف هم آگاه باشند و در زمینه‌هایی همانند بینش و نگرش کودک به مدرسه، چگونگی ارتباط او با دوستان و همسالانش، عادت‌های مطالعه او، پیشرفت تحصیلی‌اش و... با یکدیگر تعامل داشته باشند.

 

مربیان و معلمان

اساسى‌ترین عامل براى ایجاد موقعیت مطلوب در تحقق اهداف‌آموزشی، معلمان و مربیان هستند؛ آنها ضمن اینکه مى‌توانند گاه حتى نقص کتاب‌هاى درسى و کمبود امکانات آموزشى را جبران کنند ولی برخی مواقع به خاطر عدم توانایى در تدریس و ایجاد ارتباط عاطفى مطلوب با دانش‌آموزان، بهترین شرایط و موقعیت را از بین می‌برند و محیط آموزشی را غیرفعال و غیرجذاب می‌کنند.

در فرایند تدریس، تنها تجارب، دانش و دیدگاه‌هاى علمى معلم نیست که مؤثر واقع مى‌شود، بلکه شخصیت او نیز تأثیر اساسی بر روند یادگیرى و تغییر و تحول شاگرد دارد.

 

وظایف مربی و معلم

از آنجا که رابطه معلم با دانش آموز یک رابطه عاطفی ومعنوی است و معلم با روح وجان دانش آموزان سروکار دارد؛ در فرایند آموزش، تنها معلومات و مهارت‌های معلّم نیست که به شاگردان منتقل می‌شود بلکه صفات، رفتار، گفتار، اخلاق و ... او نیز به آنها منتقل می شود.

دانش آموزان، به ویژه دانش آموزان ابتدایی، به شدت تحت تأثیر معلم خود قرار می‌گیرند و از رفتار او تقلید می‌کنند و او را به عنوان یک الگوی تربیتی می‌پذیرند. از این رو بنا بر کلام گهرباری از امیرمؤمنان علیه‌السلام که می‌فرمایند: «مَنْ‏ نَصَبَ‏ نَفْسَهُ‏ لِلنَّاسِ إِمَاماً [فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْدَأَ] فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ وَ لْیَکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِم» (1)

«کسی که خود را در مقام راهبری مردم قرار می‌دهد، باید پیش از آنکه به تعلیم دیگران بپردازد، به تعلیم خویش اقدام کند و تأدیب او به عملش پیش از تأدیب به وسیله زبانش باشد. کسی که معلم و ادب کننده خویشتن است، به احترام سزاوارتر از کسی است که فقط معلم و مربی مردم است».‏

معلم باید ابتدا به تهذیب و اصلاح رفتار خود بپردازد، تا بتوانند تأثیرات مثبت و سازنده‌ای بر کودک داشته باشد.

با توجه به نقش مهم مربیان و معلمان در امر آموزش و یادگیری کودکان، برخی از وظایف آنها به شرح زیر می‌باشد:

- با کودکان رابطه‌ای دوستانه و سرشار از شادی و امید، محبت و بزرگواری داشته باشند و با مهر و عطوفت، علم و دانش را به آنها بیاموزند، این روش در اندیشه و کردار کودک آثار مفید فراوانی بر جای می‌گذارد و در قلب و روح او نفوذ می‌کند.

- رفتار خشک و خشن معلم، همچنین اِعمال زور و فشار و تهدید برای آموزش مطالب به دانش‌آموزان می‌تواند استعداد آنها را کور ‌کند. چنانکه امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «فَإِنَ‏ الْقَلْبَ‏ إِذَا أُکْرِهَ عَمِی‏» (2)

«به راستی که دل اگر به کاری مجبور شود، کور می‌شود».

- باید علاوه بر تسلط کامل به موضوع درسی، با اصول تعلیم و تربیت، آشنا باشند تا بتوانند در مواجهه با کودکان و اظهار نظرها و سؤالات دقیق آنها برخورد مناسبی داشته باشند.

- از مطالعه مستمر و یادگیری مطالب تازه برای افزایش معلومات خود دریغ نورزند، با نظریه‌ها و اصول آموزش و یادگیری آشنا باشند.

- برنامه‌های درسی فشرده، متراکم و نامتناسب با سطح درک و توانایی دانش‌آموزان، همچنین تدریس طولانی و غیر خلاقانه، محیط آموزشی را خسته کننده و غیرجذاب می‌کند که همین امر انگیزه و علاقه دانش‌آموزان را برای یادگیری و فعالیت در کلاس درس و انجام مناسب تکالیف خدشه‌دار می‌کند.

- تدریس براساس شناخت ویژگی‌ها و علایق دانش‌آموزان، برقراری ارتباط مناسب با آنان، تشویق و برانگیختن آنها به تفکر و طرح سؤال، تأثیرات مثبت و مفیدی برانگیزه فراگیران دارد.

- مربیان و معلمان باید، آموزش علوم و مهارت‏‌های گوناگون را به طور منظم و به تدریج انجام دهند و برای تثبیت آموخته‌ها در ذهن کودکان، آنها را تکرار کنند.

- معلم باید توانایی یادگیری و به کار بستن دانش، مهارت، اصول و نتایج حاصل از تحقیقات روان‌شناسی را در تدریس داشته باشد.

- ارائه روش‌ها و شیوه‌های صحیح مطالعه و یادگیری به شاگردان از دیگر وظایف معلمان است؛ زیرا بسیاری از دانش‌آموزان روش مطالعه، یادداشت برداری، حفظ مطالب و ... را نمی‌دانند و بعضی از آنان با وجود هوش و استعداد سرشار به خاطر استفاده از شیوه‌های نادرست مطالعه، خود را خسته می‌کنند و در نتیجه از درس و مطالعه زده می‌شوند.

- علاوه بر انتقال اطلاعات، ایجاد موقعیت‌های مناسب برای کودکان به منظور کسب تجارب لازم، بر انگیختن قوه کشف و کنجکاوی کودکان و نیز تقویت یادگیری فعال از دیگر وظایف معلمان و مربیان، می‌باشد.

- معلم باید در حفظ اسرار، جلب اعتماد و رفع مسائل و مشکلات‌ آنها بکوشد و به دنبال عواملی باشد که شاگردان را از درون متحول کند و به فعالیت و کوشش مناسب وا دارد.

- معلم باید از تشویق‌ و تذکر به موقع و بجا استفاده کند تا موجبات رشد و کمال کودکان را فراهم سازند و از دل‌سردی و سستی آنها در امر تحصیل علم و دانش و درس و مدرسه جلوگیری کنند.

- رسالت دیگر مربیان و معلمان این است که به کودکان آزادی دهند و به جای اینکه ذهن کودکان را پر از معلومات و محفوظات کنند، روی فهم و استدلال و قدرت تجزیه و تحلیل و ابتکار آنان تکیه کنند.

- در نهایت آنها باید با گفتار و کردارشان به کودکان چگونه اندیشیدن، چگونه انتخاب کردن و بالاخره چگونه زیستن را بیاموزند. (3)

 

مشخصات مطلوب مربی و معلم

در مقام معلم همین بس که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمایند: « ...بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ...» (4)

«... من برای تعلیم فرستاده شده‌ام...».

از این رو کسی که وظیفه سنگین معلمی را بر عهده می‌گیرد باید حائز ویژگی‌ها و شایستگی‌هایی باشد. برشمردن خصوصیات معلم شایسته، کار چندان آسانى نیست؛ زیرا جوامع مختلف با فلسفه‌ها و نگرش‌هاى مختلف، انتظارات متفاوتى از معلم دارند، ولى مى‌توان به ویژگى‌هاى کم و بیش مشترکى که لازم است معلمان در همه جا داشته باشند اشاره کرد:

- تواضع و فروتنی: یکی از ویژگی‌های بارز یک معلم نمونه ، تواضع و فروتنی است تا شاگردان بتوانند به راحتی با او ارتباط برقرار کنند، مشکلات درسی و غیردرسی خود را با او در میان بگذارند و از این طریق هم استفاده علمی ببرند و هم درس زندگی بیاموزند و هم درس اخلاق.

رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در این زمینه می‌فرمایند:«إِنَ‏ اللَّهَ‏ أَوْحَى‏ إِلَیَ‏ أَنْ تَوَاضَعُوا» (5)

«خداوند به من وحی نمود (که به شما اعلام کنم تا) تواضع و فروتنی را پیشه خود سازید».

- علم و آگاهی: در حدیث ارزشمندی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمده است: «تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ‏ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِیحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ وَ تَعْلِیمَهُ مَنْ لَا یَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَة...» (6)

«دانش بیاموزید؛ زیرا آموختن آن حسنه است، درس گفتن آن تسبیح است، بحث از آن جهاد است. آموزش آن به کسی که نمی‌داند صدقه است و برای اهلش وسیله تقرب به خداست».

بنابراین معلمان که از عناصر اصلی آموزش و پرورش می‌باشند باید از دانش و آگاهی لازم برخوردار باشند تا مشمول این حدیث قرار گیرند.

- علاقه به تدریس: معلم ‌باید به تدریس و موضوعی که درس می‌دهد، علاقه‌مند باشد؛ چرا که علاقه باعث می‌شود زحمت تدریس و مشکلات آن را تحمل ‌کند و به نحو مؤثری به تعلیم و فعالیت‌های آموزشی بپردازد.

- فن بیان: بسیاری از افراد، باسواد و مطلع هستند ولی در تبیین مطالب و تفهیم آن به دیگران، ناتوانند. لذا بخش مهمی از موفقیت یا شکست در اقدامات آموزشی و جلب توجه یادگیرندگان، به فن بیان آموزگار وابسته است. بیان معلم، جایگاه مهمّی در فرایند تدریس و ایجاد ارتباط با دانش آموز دارد و گاه از چنان قدرت و نفوذی برخورداراست که می‌تواند بر شخصیت دانش‌آموز به عنوان یادگیرنده تأثیر مثبت یا منفی داشته باشد. پس باید این ویژگی به‌عنوان یک ابزار پرقدرت مورد توجه قرار گیرد و به این ترتیب بهره‌گیری از فرایند آموزشی را افزایش داد.

در قرآن کریم نیز تعابیر گوناگونی برای سخنوری نیکو آمده است از قبیل:

قَوْلاً مَیْسُوراً (7): گفتار نرم و آمیخته با لطف؛ قَوْلاً لَیِّناً (8) : سخنی نرم؛ قَوْلاً کَریماً (9): گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه؛ قَوْلاً سَدیداً (10) : سخنی استوار؛ قَوْلاً مَعْرُوفاً (11): سخنی شایسته؛ قَوْلاً بَلیغاً (12):سخنی رسا.

- ثبات عاطفی و روانی: معلم به عنوان یک رهبر و الگوی رفتاری باید در افکار و اعمالش ثبات داشته باشد و تحت تأثیر عواطف و هیجاناتش تصمیم‌گیری نکند، به‌طوری که دانش‌آموزان بتوانند به او اطمینان داشته باشند.

- صبر و بردباری: یکی از خصوصیاتی که واقعاً یک معلم خوب باید از آن برخوردار باشد، بردباری است؛ زیرا سر و کله زدن با بچه‌ها و تدریس و تفهیم دروس به آنها حوصله زیادی می‌طلبد. علاوه بر خود شاگردان، باید در مقابل نظرات و رفتارهای خوب و بد والدین آنها هم صبر و حوصله کافی داشته باشند.

نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در زمینه حلم و بردباری معلمان می‌فرمایند: «عَلِّمُوا وَ لَا تُعَنِّفُوا فَإِنَّ الْمُعَلِّمَ الْعَالِمَ خَیْرٌ مِنَ الْمُعَنِّف‏» (13)

«بیاموزید و در آموزش خود سخت‌گیر نباشید؛ زیرا آموزگار با (حلم و بردباری) از انسان سخت‌گیر و مستبد با ارزش‌تر است».

- آراستگی ظاهر: معلمی که در روز، چندین ساعت در برابر دانش‌آموزان کلاس قرار می‌گیرد، باید از نظر ظاهر کاملاً آراسته، پاکیزه و منظم باشد. استفاده از لباس‌های نامناسب و با رنگ‌های تیره معمولاً موجب عدم توجه، نارضایتی و بی‌حوصلگی دانش‌آموز می‌شود.

- مهربانی و مدارا با دانش‌آموزان: معلم باید در کمال مهربانی و عطوفت مطالب درسی را به یادگیرندگان آموزش دهد و با این عمل در جهت شکوفایی استعداد آنها گامی مؤثر بردارد. همچنین رفتارش به گونه‌ای باشد که دانش‌آموزان بتوانند، آزادانه ناراحتی‌ها و مشکلات خود را با او در میان بگذارند و مطمئن باشند به خاطر اشتباهات مرتکب‌شده، مورد انتقاد او واقع نخواهند شد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز آموزگار را به مهربانی و ملایمت سفارش می‌کند آنجا که می‌فرمایند: «لَیِّنُوا لِمَنْ‏ تُعَلِّمُونَ‏ وَ لِمَنْ تَتَعَلَّمُونَ مِنْه» (14)

«نسبت به کسی که به او علم و دانش را می‌آموزید و یا از او علم فرا می‌گیرید، نرم خوی و ملایم باشید».‏

1- نهج البلاغة، صبحی صالح، ص480.

2- نهج البلاغه، صبحی صالح، ص503.

3- رک: آنچه معلمان و مربیان باید بدانند، رضا فرهادیان، ص9-17.

4- بحار الأنوار، ج‏1، ص206.

5- نهج الفصاحه، ص 290.

6- الخصال، ج‏2، ص522.

7- سوره مبارکه اسراء، آیه 28.

8- سوره مبارکه طه، آیه 44.

9- سوره مبارکه اسراء، آیه23.

10- سوره مبارکه نساء 9؛ سوره مبارکه احزاب آیه 70.

11- سوره مبارکه بقره آیه 235؛ سوره مبارکه نساء آیات 5 و 8؛ سوره مبارکه احزاب آیه 32.

12- سوره مبارکه نساء، آیه63.

13- نهج الفصاحه، ص568.

14- بحار الأنوار، ج‏2، ص62.

15- کاربرد روان‌شناسی در آموزشگاه (روان‌شناسی آموزشگاهی)، بدری مقدم، ص268-269.

 

 

همسالان

 

همسالان به افرادی گفته می‌شود که هم سن و سال یکدیگر و در برخی خصوصیات شبیه به هم هستند.

در سرتاسر دوره کودکی، میل به ارتباط با گروه همسالان وجود دارد. کودکان از اینکه به تنهایی و یا فقط با خواهران و برادران خود در خانه بازی کنند، قانع نمی‌شوند. آنها از بودن در کنار همسالان خود لذت می‌برند و به شور و شعف می‌آیند.

در سنین پیش از دبستان و دبستان، کودکان علاقه‌مند به برقراری ارتباط با همسالانی هستند که پر شور و نشاط باشند و اسباب بازی‌ها، خوراکی‌ها و وسائل خود را در اختیار آنها قرار دهند. ارتباط و دوستی‌های این دوره حالت موقت و گذرا دارند، به سرعت شکل می‌گیرند و خیلی سریع نیز تغییر می‌کنند.

موارد زیر را می‌توان از جمله مهم‌ترین نقش‌های همسالان بر کودک و یادگیری مهارت‌های مختلف درنظر گرفت:

- کودک از طریق ارتباط با دوستان، علاوه بر رضایت و آرامش خاطر، روش‌های همکاری و ارتباط با اطرافیان و حل مسأله را یاد می‌گیرد.

- ارتباط با دوستان در تغییر یا تثبیت بینش‌ها و نگرش‌های قبلی کودک مؤثر است. چنان‌چه رفتار دوستان با ارزش‌های کودک متفاوت باشد، او با تعارض مواجه می‌شود و گاه برای حل آن ارزش‌هایی را که در خانواده کسب کرده است، رها می‌سازد و خود را با دوستان همانند و سازگار می‌کند.

- کودکان، بسیاری از مهارت‌های اجتماعی را از طریق کردار و عمل متقابل با هم‌سالان خود یاد می‌گیرند. آنها می‌آموزند که چگونه چیزی بدهند و چیزی بگیرند، در فعالیت‌های دسته‌جمعی شرکت کنند، از جنب و جوش دیگران لذت ببرند، احساسات دیگران را درک کنند، توانایی‌های خود را ارزیابی کنند، اعتمادبه نفس پیدا کنند، به تدریج از خانواده مستقل شوند و سرانجام با جامعه سازگار شوند، چگونه با همسالان کنش متقابل داشته باشند، چگونه در رفتار بد دیگران دخالت کرده، آنها را اصلاح کنند و نحوه رقابت‌شان با دیگران چگونه باشد. در چنین  شرایطی نه تنها یادگیری افزایش می‌یابد، بلکه رفتارهای اجتماعی مناسب نیز رشد می‌کند.

- کودک مجبور است برای برقراری ارتباط با گروه هم‌سن، مرتب رفتار خود را مورد ارزیابی قرار دهد و رفتارهای مفید و مؤثر را در روابط با دیگران انتخاب کند و رفتارهای ناخوشایندی را که باعث طرد او و دوری دیگران می‌شود، تکرار نکند.

- درآموزش و یادگیری مطالب درسی همسالان عامل اساسی برای تشویق، ایجاد رقابت مثبت و در نتیجه آن تلاش فراوان، کمک در درک بهتر مطالب و رشد و تعالی دانش‌آموز می‌شوند.

به طور کلی می‌توان گفت: همسالان در سلامت روان، رشد شخصی، رشد اجتماعی، رشد شناختی، رشد عواطف و هیجانات، شخصیت شناسی و هویت یابی، درمان اختلالات کودکی، آموزش و یادگیری و ... نقش مفید و مؤثری ایفا می‌کنند. اما در عین حال در کنار این جنبه ‌های مثبت گاه همسالان تأثیرات منفی بر کودکان می‌گذارند. مواردی مانند پرخاشگری و خشونت، بزهکاری، فاصله گرفتن از والدین و خانواده از این جمله‌اند. بر این اساس والدین باید بر کودکان خود و همسالان‌شان نظارت داشته باشند و اجازه ندهند با هر کسی تعامل داشته باشند.

 

محیط و موقعیت یادگیری

محیط و موقعیت یادگیری در بردارنده شرایط فیزیکی و روانی محلی که فراگیر تحت آن شرایط قرار است به یادگیری بپردازد می‌باشد. شرایط فیزیکی و مادی محیط شامل نور، حرارت، صدا، آراستگی، اندازه و پاکیزگی فضای کلاس و مدرسه، وسعت محل و... می‌باشد. روشن است که محیط‌های کم‌نور،  بیش‌از حد سرد یا گرم، پر سر وصدا، نامرتب، با صندلی‌های معیوب و غیراستاندارد بر یادگیری اثر منفی می‌گذارند.

عوامل عاطفی و روانی محیط یادگیری نیز در بردارنده احساس و تمایل معلم، تمایل یادگیرنده، رابطه معلم و شاگرد، رابطه دانش‌آموزان با یکدیگر، زمینه‌های ذهنی و روانی فراگیران از مسائل خانوادگی و... است که هریک می‌توانند در میزان یادگیری کودکان مؤثر باشند؛ برای نمونه هر چقدر در زمان یادگیری آرامش بیشتری حکم‌فرما باشد، روند یادگیری عمیق‌تر و مؤثرتر خواهد بود. همچنین موقعیت آموزشی منظم همراه با فضای توأم با محبت و احترام متقابل، نسبت به محیط‌های خشک و تهی از عواطف، تأثیر بیشتری در یادگیری خواهد داشت؛ وجود ترس، تحقیر، تمسخر،‌بی‌حمایتی و بی‌توجهی در محیط از انگیزه کودک برای تلاش و فعالیت برای پیشرفت تحصیلی می‌کاهند.

 

رسانه

امروزه تحولات زیادی در آموزش‌های رسمی و غیررسمی به‌وجود آمده است؛ برای نمونه استفاده از رسانه‌ها، یکی از کاربردی‌ترین و مؤثرترین ابزار در امر یادگیری و تسهیل آن به شمار می‌رود و باعث ارتقاء سطح آموزش و یادگیری می‌شود.

رسانه‌های آموزشی ابزاری هستند برای ارائه آموزش و می‌توانند شرایطی را در محیط آموزشی به وجود آورند که فراگیران، اطلاعات، رفتارو مهارت‌های جدیدی را با درک کامل به دست آورند.

رسانه آموزشی مناسب باید مرتبط با اهداف یادگیری، قابل اجرا، جالب و سرگرم کننده باشد، همچنین توسط مخاطب درک شود و او را به بحث و مشارکت در فرایند یادگیری تشویق کند.

کتاب، نشریات و مجلات، برنامه‌های رادیو و تلویزیون، عکس‌ها، تصاویر و رایانه، نمونه‌هایی از رسانه‌های آموزشی هستند.

در کنار کتاب‌های درسی که براساس برنامه درسی خاص و با هدف معینی از سوی وزارت آموزش و پرورش تهیه و تنظیم شده‌ است، می‌توان از کتاب‌های کمک آموزشی نیز استفاده کرد. این کتاب‌ها به منظور فراهم کردن زمینه‌های ایجاد انگیزه برای یادگیری و یا مطالعه و تمرین بیشتر، آموزش جبرانی و تکمیلی، افزایش دانش و سواد علمی، پرورش مهارت‌های ذهنی و عملی، رشد و ارتقای یادگیرنده و ... تهیه شده است.

مجلات و نشریات کمک آموزشی نیز به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی که در زمینه‏های گوناگون و برای سطوح مختلف تحصیلی دانش‌آموزان  تهیه می‌شوند، در بهبود جریان یادگیری و پیشرفت تحصیلی آنها مؤثر هستند.

در این مجلات از شیوه‌های متعددی نظیر رویدادهای جالب، طنز، بازی، جدول و گزارش‌، گفت‌و‌گو و... برای پرداختن به موضوع و جذب مخاطب استفاده می‌شود. این امر ضمن سرگرم کردن مخاطب و جلب توجه او به مجله، مفاهیم عمیق آموزشی را نیز به او انتقال می‌دهد.

با توجه به نقش مهم والدین در آموزش فرزندان، معمولاً مجلات کمک آموزشی با گنجاندن فعالیت‌هایی در مجله، که مستلزم مشارکت کودک و والدین می‌باشند آنان را در روند آموزشی کودک سهیم می‌کنند.

برنامه‌های رادیو وتلویزیون نیز، به شکل گسترده‌اى عموم مردم و سراسر زندگى آنها را در بر مى‌گیرد. در میان رسانه های جمعی، رادیو و تلویزیون از لحاظ آموزش غیر رسمی، جایگاه ویژه‌ای دارند. این وسایل به دلیل برد وسیع‌شان، یکی از بهترین وسایل آموزشی و فرهنگی هستند. رادیو و تلویزیون مى‌تواند در کنار برنامه‌هاى درسی، برنامه‌هایى نیز براى ارتقاء سطح دانستنى‌ها و معلومات کودک داشته باشد. وسایل دیداری برای یادگیری مفاهیم مشکل و درک جزئیات و تجزیه و تحلیل نکات و مسایل انتقادی مناسب‌تر هستند در حالی که وسایل ارتباط شنیداری، در بیان مطالب ساده‌تر و قابل فهم‌تر مثل اشعار برتری دارند.

استفاده از تلویزیون و رادیو امکانات زیر را در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌دهد:

- دانش‌آموزان می‌توانند با تهیه و دیدن برنامه‌های تلویزیونی، به سواد دیداری (1) خود بیفزایند و به برقراری یک ارتباط مؤثر برای انتقال ایده‌های خود دست یابند.

-  دنیای خارج را به داخل کلاس آورده و علاقه‌های دانش‌آموزان را برای یادگیری بر انگیخته و قدرت تصور آنها را تحریک می‌کند.

- رادیو نوعی وسیله انتقال کلامی است و چون به وسیله آن وقایع به دقت شرح داده می‌شود، از این طریق می‌تواند به دانش ‌آموزان نابینا هم کمک فراوانی کند.

- تلویزیون فرصت مشاهده اماکن و اشیایی را که به فاصله دوری از مدارس قرار دارند فراهم می‌کند. این گونه اماکن می‌تواند موزه‌ها، مزارع و کارخانجات و غیره باشند. همچنین به شاگردان امکان می‌دهد تا آن دسته از آزمایشات تجربی را که انجام انها مستلزم هزینه گزاف و همراه با خطرات زیادی است مشاهده کنند.

-  رادیو کمک می‌کند که دانش‌آموزان و معلمان در عین گوش دادن به مطالب آن به کارهای دیگر خود بپردازند.

- رادیو - تلویزیون مى‌تواند با تهیه برنامه‌هاى آموزشی، مواد درسى خود را با برنامه‌هاى مدارس تطبیق دهد و همکارى مدیران و معلمان را جلب کند و ضمناً توضیح دهد که رادیو وتلویزیون یک وسیله کمک آموزشى است و به هیچ‌وجه قصد خارج کردن معلم از صحنه را ندارد. (2) عکس‌ها و تصاویر آموزشی هم می‌توانند تجارب مختلفی در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند. آنها می‌توانند به کمک عکس‌ها و ساختن داستان‌های مصور با استفاده ازآنها، سواد دیداری خود را افزایش دهند.

استفاده از تصاویر و عکس‌ها در آموزش در بردارنده امتیازاتی به شرح زیر می‌باشد:

- استفاده از عکس‌ها کمک قابل توجهی به مطالعه جزئیات می‌کند.

- ارائه مفاهیم جدید به دانش‌آموزان، از طریق نمایش عکس و تصویر جذاب‌تر می‌باشد.

- با ارائه عکس‌های زیبا از طبیعت می‌توان ذوق زیبایی شناسی را در کودکان پرورش داد.

- استفاده از تصاویر برای آموزش موضوعاتی که دارای مراحل مختلف هستند در یادگیری کودکان بسیار مفید است و این امر را برای آنها ساده و آسان می‌کند.

- عکس‌ها و تصاویر، سبب آمادگی کودکان برای کسب تجارب در آینده می‌شود. بنابراین بهتر است عکس‌هایی را انتخاب کرد که ضمن سؤال برانگیز بودن و برانگیختن حس کنجکاوی کودکان، آنان را به تعبیر و تفسیرهای خلاق سوق دهد. (3)

1- توانایی درک و پردازش اطلاعات به صورت دیداری.

2- ر.ک: مقدمات تکنولوژی آموزشی، محمد احدیان.

3- مقدمات تکنولوژی آموزشی، محمد احدیان.

 

وسایل کمک آموزشی

وسایل کمک آموزشی، اعم از ساده و پیچیده به عنوان ابزاری برای ایجاد تسهیل در امر تدریس و یادگیری در نظام‌های آموزشی به کار می‌روند. وسایل کمک آموزشی شامل لگوها، نقشه‌ها، کره جغرافیایی، ‌میکروسکوپ، مولاژ، آهن‌ربا و... می‌باشد.

این وسایل از حیث اینکه تئوری و عمل را با هم ترکیب می‌کنند و باعث افزایش سرعت، دوام  و پایداری یادگیری و تنوع بخشی در کلاس درس می‌شوند، حائز اهمیت‌اند.

از آنجایی که بخش قابل توجهی از یادگیری از طریق بینایی حاصل می‌شود، استفاده از وسایل بصری و کمک‌آموزشی، امکان تجسم و درک مطالب درسی و در نتیجه بهره‌وری آموزشی را افزایش را می‌دهد و از خستگی جسمی و ذهنی دانش‌آموزان می‌کاهد. همچنین موجب می‌شود که دانش‌آموزان از همه حواس خود جهت یادگیری مطالب استفاده کنند و به استعداد و توانایی‌های فردی خود پی ببرند.