بيست ويكم  : سفارش به احسان بيشتر به مادر

1 . وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ؛

ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند ، مادرش او را با ناراحتى حمل مى‏كند ، و با ناراحتى بر زمين مى‏گذارد ، و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سى ماه است .

سوره الأحقاف (46): آيه 15

2 . " وصيّت" و" توصيه" به معنى مطلق سفارش است، و مفهوم آن منحصر به سفارشهاى مربوط به ما بعد از مرگ نيست، لذا جمعى در اينجا آن را به معنى" امر و دستور و فرمان" تفسير كرده‏اند.

3 . سپس خداوند متعال به دليل لزوم حق‏شناسى در برابر مادر پرداخته مى‏فرمايد:" مادر، او را با اكراه و ناراحتى حمل مى‏كند، و با ناراحتى بر زمين مى‏گذارد، و دوران‏ حمل و از شير باز گرفتنش سى ماه است" (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً).  " مادر" در طول اين سى ماه بزرگترين ايثار و فداكارى را در مورد فرزندش انجام مى‏دهد. از نخستين روزهاى انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مى‏شود، و ناراحتيها پشت سر يكديگر مى‏آيد، حالتى كه به حالت" و يار" ناميده مى‏شود و يكى از سختترين حالات مادر است روى مى‏دهد و پزشكان مى‏گويند: بر اثر كمبودهايى است كه در جسم مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مى‏دهد. هر قدر جنين رشد و نمو بيشتر مى‏كند مواد بيشترى از شيره جان مادر مى‏گيرد، و حتى روى استخوانهاى او و اعصابش اثر مى‏گذارد، گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مى‏گيرد، و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتى نشست و برخاست براى او مشكل مى‏شود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندى كه به زودى چشم به دنيا مى‏گشايد و بر روى مادر لبخند مى‏زند تمام اين ناملائمات را تحمل مى‏كند. دوران وضع حمل كه يكى از سختترين لحظات زندگى مادر است فرا مى‏رسد تا آنجا كه گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مى‏نهد. به هر حال بار سنگينش را بر زمين گذارده دوران سخت ديگرى شروع مى‏شود، دوران مراقبت دائم و شبانه‏روزى از فرزند، دورانى كه بايد به تمام نيازهاى كودكى پاسخ گويد كه هيچگونه قدرت بر بيان نيازهاى خود ندارد، اگر دردى دارد نمى‏تواند محل درد را تعيين كند، و اگر ناراحتى از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما دارد قادر به بيان آن نيست، جز اينكه ناله سر دهد و اشك ريزد، و مادر بايد با كنجكاوى و صبر و حوصله ي تمام  ، يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند . نظافت فرزند در اين دوران مشكلى است طاقت فرسا، و تامين غذاى او كه از شيره جان مادر گرفته مى‏شود ايثارى است بزرگ. بيماريهاى مختلفى كه در اين دوران دامان نوزاد را مى‏گيرد و مادر بايد با شكيبايى فوق العاده به مقابله با آنها برخيزد مشكل ديگرى است. اينكه قرآن در اينجا تنها از ناراحتيهاى مادر سخن به ميان آورده و سخنى از پدر در ميان نيست نه بخاطر عدم اهميّت آن است، چرا كه پدر نيز در بسيارى از اين مشكلات شريك مادر است، ولى چون مادر سهم بيشترى دارد بيشتر روى او تكيه شده است.

در اينجا اين سؤال مطرح مى‏شود كه در آيه 233 سوره بقره دوران شيرخوارگى دو سال كامل (24 ماه) ذكر شده،  « وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ ؛ مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مى‏دهند، آنها كه بخواهند دوران شير دادن را تكميل كنند » .

در حالى كه مجموع" دوران حمل و شيرخوارگى" در آيه مورد بحث فقط سى ماه ذكر شده، مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟

فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامى در پاسخ گفته‏اند: آرى حدّ اقل دوران حمل 6 ماه و حدّ اكثر دوران مفيد رضاع 24 ماه است، حتى از جمعى از پزشكان پيشين همچون" جالينوس" و" ابن سينا" نقل شده كه گفته‏اند: خود با چشم شاهد چنين امرى بوده‏اند كه فرزندى بعد از شش ماه به دنيا آمده است.

ضمناً از اين تعبير قرآنى مى‏توان استفاده كرد كه هر قدر از مقدار حمل كاسته شود بايد بر مقدار دوران شيرخوارى افزود، به گونه‏اى كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد، از ابن عباس نيز نقل شده كه هر گاه دوران باردارى زن 9 ماه باشد بايد 21 ماه فرزند را شير دهد، و اگر حمل 6 ماه باشد بايد 24 ماه شير دهد . قانون طبيعى نيز همين را ايجاب مى‏كند، چرا كه كمبودهاى دوران حمل در دوران شيرخوارگى بايد جبران گردد .

 تفسير نمونه، ج‏21، ص:    328  ـ 326 .

4 . فِقْهُ الرِّضَا، عليه السلام وَ اعْلَمْ أَنَّ حَقَّ الْأُمِّ أَلْزَمُ الْحُقُوقِ وَ أَوْجَبُ لِأَنَّهَا حَمَلَتْ حَيْثُ لَا يَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ وَقَتْ بِالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ جَمِيعِ الْجَوَارِحِ مَسْرُورَةً مُسْتَبْشِرَةً بِذَلِكَ فَحَمَلَتْهُ بِمَا فِيهِ مِنَ الْمَكْرُوهِ الَّذِي لَا يَصْبِرُ عَلَيْهِ أَحَدٌ وَ رَضِيَتْ بِأَنْ تَجُوعَ وَ يَشْبَعَ وَ تَظْمَأَ وَ يَرْوَى وَ تَعْرَى وَ يَكْتَسِيَ وَ تُظِلَّهُ وَ تَضْحَى فَلْيَكُنِ الشُّكْرُ لَهَا وَ الْبِرُّ وَ الرِّفْقُ بِهَا عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ إِنْ كُنْتُمْ لَا تُطِيقُونَ بِأَدْنَى حَقِّهَا إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ .

 مستدرك‏الوسائل ، ج 15 ، ص 180 ، باب استحباب الزيادة في برّ الأم

در فقه الرضا عليه السلام اين مطلب نقل شده است كه حضرت فرمودند : بدان كه حقِّ مادر نسبت به سايرِ حقوق لازم ترين و واجب ترين حقوق است ؛ چرا كه او فرزند را در جايي حمل كرده كه كسي ، ديگري را حمل نمي كند و با گوش و چشم و همه اعضا از او نگهداري كرده در عين اين كه نگهداري در رحم و شكم براي او مشقّت داشت ، امّا با سرور و شادماني اين رنج را تحمّل كرد ، مشقّتي كه هيچ كس جز مادر حاضر نيست آنرا تحمّل كند . مادر راضي بود كه گرسنه بماند ، امّا فرزندش را سير كند . تشنه بماند و فرزندش را سيراب كند ، خود برهنه بماند و فرزندش را بپوشاند ، و خود در آفتاب باشد تا بر او سايه بيفكند . پس بايد به آن مقداري كه او رنج و مشقّت تحمّل كرده ، و  تو را درك نموده و خودش را با روحيّات و شرايطِ سخت تو وفق داده تو نيز نسبت به او [ سه كار انجام دهي ] قدر شناسي نمايي  و به او احسان و نيكي كني و او را درك كرده و خودت را با روحيّات و شرايطِ او وفق دهي ، هر چند شما توانِ جبرانِ كمترين حقِّ او را نداريد مگر با ياريِ خداوند .

5. مرحوم آيت الله مجتهدي قدّس سرّه فرمودند : مادر خيلي مهم است . خيلي به مادرتان اهميّت بدهيد . به پدر هم بايد اهميّت داد ، امّا به مادر بيشتر استاد ما« مرحوم آشيخ علي اكبر برهان رحمه الله » روي منبر مي فرمودند : « اگر مي خواهيد بدانيد كه مادر تا چه اندازه زحمتِ شما را كشيده ، يك قلمش اين است كه يك شب دو تا آجر بگذاريد روي شكمتان و با طناب آنها را ببنديد . ببينيد خوابتان مي برد يا نه . مادرِ شما وقتي باردار بود ، در دوسه ماهه ي آخر ، اين طور ناراحتي داشته ، از هر طرف كه مي خواسته بخوابد ناراحت بوده » .شما اين كا را بكنيد ، ببينيد خوابتان مي برد ؟ ! اين تازه براي دوسه ماه آخر بارداري است ..... علّت اين كه نوعاً توفيقات از ما سلب مي شود اين است كه مادر از ما صد در صد راضي نيست هركس بخواهد توفيقات پيدا كند ، بايد صد در صد مادرش از او راضي باشد .

احسن الحديث ، ص 36

6 . وَرُوِيَ أَنَّ اللَّهَ كَلَّمَ مُوسَى (ع) ثَلَاثَةَ آلَافِ كَلِمَةٍ وَخَمْسَ مِائَةٍ ، فَكَانَ آخِرُ كَلَامِهِ : يَا رَبِّ أَوْصِنِي ، فَقَالَ : أُوصِيكَ بِأُمِّكِ حُسْنًا ، قَالَ لَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ ، قَالَ : حَسْبِي ، قَالَ : يَا مُوسَى أَلَا إنَّ رِضَاهَا رِضَايَ ، وَسَخَطَهَا سَخَطِي .

شرح النيل وشفاء العليل ، إباضية / 8 / 445

در روايت آمده است كه حضرت موسي (ع) سه هزار و پانصد كلمه با خداوند مناجات كرد آنگاه به خداوند عرض كرد : پروردگارا مرا توصيه اي بفرما خطاب شد : به مادرت خوبي كن و اين مطلب را هفت مرتبه تكرار فرمود .موسي عرض كرد : كافي است خداوند فرمود : اي موسي آگاه باش رضاي مادر رضاي من و غضبِ او غضبِ من است .

7 . عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ وَ سَأَلَ النَّبِيَّ  صلي الله عليه و آله و سلم عَنْ بِرِّ الْوَالِدَيْنِ فَقَالَ : ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أَبَاكَ ابْرَرْ أَبَاكَ ابْرَرْ أَبَاكَ وَ بَدَأَ بِالْأُمِّ قَبْلَ الْأَبِ .

الكافي ، ج 2 ، ص 162، باب البر بالوالدين

حضرت صادق عليه السلام مي فرمايد : شخصي ازپيامبر صلي الله عليه و آله و سلم از احسان و نيكي به والدين پرسيد پيامبراكرم صلي الله عليه و آله و سلم سه مرتبه فرمودند : به مادرت نيكي كن و سه مرتبه هم فرمودند : به پدرت نيكي كن و اوّل سفارشِ مادر را نمودند .

8 . قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم : بِرُّ الْوَالِدَةِ عَلَى الْوَالِدِ ضِعْفَانِ .

المحجّة  البيضاء ، ج 3 ، ص 445

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند : نيكي و احسان به مادر بايد دو برابرِِ نيكي و احسان به پدر باشد .

9. عَنِ الْبَاقِرِ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ : قَالَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (ع) : يَا رَبِّ أَوْصِنِي قَالَ : أُوصِيكَ بِي قَالَ : فَقَالَ : رَبِّ أَوْصِنِي قَالَ : أُوصِيكَ بِي ثَلَاثاً قَالَ : يَا رَبِّ أَوْصِنِي قَالَ : أُوصِيكَ بِأُمِّكَ قَالَ : رَبِّ أَوْصِنِي قَالَ : أُوصِيكَ بِأُمِّكَ قَالَ : رَبِّ أَوْصِنِي قَالَ :أُوصِيكَ بِأَبِيكَ قَالَ :فَكَانَ يُقَالُ لِأَجْلِ ذَلِكَ أَنَّ لِلْأُمِّ ثُلُثَيِ الْبِرِّ وَ لِلْأَبِ الثُّلُثَ .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15، ص 181، باب استحباب الزيادة في برّ الأم

حضرت باقر عليه السلام مي فرمايند : حضرتِ موسي (ع) به خداوند عرض كرد : خدايا به من توصيه اي ( سفارشي ) بفرما ، خداوند فرمود : سعي كن وظايفت را نسبت به من انجام دهي . دوباره حضرت موسي (ع) درخواستش را تكرار كرد ، خداوند سه مرتبه همان جواب را داد ، حضرت موسي (ع) سؤالش را تكرار كرد خداوند دوبار سفارش مادر را نمود و يكبار سفارشِ پدر را سپس حضرت صادق عليه السلام فرمودند : بدين جهت است كه گفته مي شود كه دو سومِ احسان و نيكي بايد به مادر و يك سومِ آن به پدر باشد .

10 . رُوِيَ عَنْ أَحَدِهِمْ عليهم السلام  أَنَّهُ قَالَ : وَقِّرْ أَبَاكَ يَطُلْ عُمُرُكَ وَ وَقِّرْ أُمَّكَ تَرَى لِبَنِيكَ بَنِينَ .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15،  ص 204

از امام معصوم عليه السلام نقل شده است كه : حرمتِ پدرت را داشته باش تا عمرت طولاني گردد و حرمتِ مادرت را داشته باش تا فرزندانِ فرزندانت را درك نمايي .

11 . عَنْهُ صلي الله عليه و آله و سلم قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْوَالِدِ ؟ قَالَ : أَنْ تُطِيعَهُ مَا عَاشَ فَقِيلَ وَ مَا حَقُّ الْوَالِدَةِ ؟ فَقَالَ : هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَيَّامَ الدُّنْيَا قَامَ بَيْنَ يَدَيْهَا مَا عَدَلَ ذَلِكَ يَوْمَ حَمَلَتْهُ فِي بَطْنِهَا .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15 ، ص 182

شخصي به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم عرض كرد : حقِّ پدر چيست ؟ حضرت فرمودند : تا زنده است مطيع ِ او باشي . ازحقِّ مادر سؤال كرد ، حضرت فرمودند : هرگز هرگز [ توان اداي اورا كسي ندارد ] اگر فرزند مدّتي به اندازه ي ريگ هاي بيابان  و قطرات باران درخدمت مادر بايستد جبران دوران حمل اورا نمي كند .

12 . عَنِ النَّبِيِّ ^{صلي الله عليه و آله و سلم} : أَنَّهُ قَالَ : الْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15، ص 180  ، باب استحباب الزيادة في بر الأم

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند : بهشت زير پاي مادران است .

13 . قَالَ صلي الله عليه و آله وسلم : تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15، ص 181  ، باب استحباب الزيادة في بر الأم

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند : زير پاي مادران پاغي از باغ هاي بهشت است .

شايد معناي روايت اين باشد كه تنها از طريق خضوع و همچون خاك راه بودن در برابر والدين به خصوص مادر مى‏توان به بهشت برين راه يافت .

14. عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهما السلام قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلي الله عليه و آله و سلم  فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ عَمَلٍ قَبِيحٍ إِلَّا قَدْ عَمِلْتُهُ فَهَلْ لِي مِنْ تَوْبَةٍ ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه و آله و سلم : فَهَلْ مِنْ وَالِدَيْكَ أَحَدٌ حَيٌّ ؟ قَالَ : أَبِي قَالَ : فَاذْهَبْ فَبِرَّهُ قَالَ : فَلَمَّا وَلَّى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه و آله و سلم : لَوْ كَانَتْ أُمُّه‏ .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15 ، ص 179

حضرت علي بن الحسين عليهما السلام مي فرمايند : شخصي به پيامبرِاكرم صلي الله عليه و آله و سلم عرض كرد : گناهان متعدّد و گوناگوني را آلوده شده ام چه كنم كه توفيقِ توبه و پاك شدن پيدا نمايم ؟ حضرت فرمودند : آيا از پدر و مادرت يكي شان زنده هستند؟ عرض كرد : پدرم زنده است . حضرت فرمودند : برو به او نيكي و احسان نما [ كه اگر چنين كني توفيقِ توبه پيدا خواهي كرد ] وقتي رفت ، پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم  فرمودند : اي كاش مادرش زنده بود .