هفدهم : تحمّلِ سختي هاي احسان به آنان و تحمّل اذيّت هاي آنان  

1 . عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله و سلم أَنَّهُ قَالَ:  أُوصِي الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِي وَ الْغَائِبَ وَ مَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ بِبِرِّ الْوَالِدَيْنِ وَ إِنْ سَافَرَ أَحَدُهُمْ فِي ذَلِكَ سِنِينَ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَمْرِ الدِّيْنِ .

مستدرك‏الوسائل ،ج 15، ص 177

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند : افراد حاضر و غايب و كساني را كه در صلب پدران و يا در رحم مادران هستند تا روز قيامت سفارش مي كنم كه به پدر و مادر خويش احسان و نيكي نمايند اگر چه لازم باشد براي انجام اين كار سال ها زحمتِ سفر را متحمّل گردند ؛ زيرا اين كار جزء دين است .

2 . قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام  : .... أَمَّا فِي الْعِشْرَةِ ....  وَ احْتَمِلْ أَذَاهُمَا .... .

مستدرك‏الوسائل ، ج 15، ص 198

حضرت صادق عليه السلام [ در وظيفه ي ما نسبت به معاشرت با والدين ] فرمودند : [ يكي از آن وظايف آن است كه ] اذيّت هاي آنان را تحمّل نمايي . 

3 . عَنْ أَبِي وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ ... قَالَ أَبُوعَبْدِ اللَّهِ عليه السلام  : .... وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ( إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما / سوره اسراء / 23 ) قَالَ : إِنْ أَضْجَرَاكَ فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لَا تَنْهَرْهُمَا إِنْ ضَرَبَاكَ قَالَ : ( وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً ) قَالَ : إِنْ ضَرَبَاكَ فَقُلْ لَهُمَا غَفَرَ اللَّهُ لَكُمَا فَذَلِكَ مِنْكَ قَوْلٌ كَرِيمٌ .

 الكافي ، ج    2 ، ص 157  ،  باب البر بالوالدين

شخصي به نام ابوولاّد از امام صادق عليه السلام از تفسير آيه / 24 سوره اسراء سؤال كرد حضرت فرمودند : اگر تورا خسته كرده و ناراحت نمودند مبادا كلمه نامناسب كه دلالت بر كم حوصله گي باشد از زبانت خارج شود و حتّي اگر تورا كتك زدند بگو : « غَفَرَ الّلهُ لَكُمَا ؛ خداوند شما را مورد مغفرت قرار دهد » كه اين سخنِ بزرگوارانه از تو انتظار مي رود .

هجدهم  : رفق ورزيدن نسبت به آنان

1 . قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام : ... أَمَّا فِي الْعِشْرَةِ .... وَ ارْفُقْ بِهِمَا ...

مستدرك‏الوسائل ، ج 15، ص 198

 حضرت صادق عليه السلام [ در وظيفه ي ما نسبت به معاشرت با والدين ] فرمودند : [ يكي از آن وظايف آن است كه ] نسبت به آنان رفق داشته باشي ...

2 . رفق يعني در همان حدّي كه هستند از آنان انتظار داشته باشي ، از نظرِ مال ، امكانات ، سواد ، فرهنگ ، استعداد ، دين و ايمان و.... و خود را با شرايطِ آنان وفق دادن .

نوزدهم  : دعا و طلبِ مغفرت  براي آنان

الف ) سفارش به دعا و طلب مغفرت براي والدين

1 . در قرآن‏كريم دعاهاي انبياي عظام در حقِّ والدين خود نقل شده است؛ مانند: ﴿ربّ اغفرلي ولوالديّ/نوح /28 ﴾ از زبان حضرت نوح(ع)، و ﴿ربّنا اغفرلي ولوالديّ/ ابراهيم/41 ﴾ از زبان حضرت ابراهيم (ع) كه مسلمانان موظّف به پيروي از ملّت او هستند: ﴿وَ اتَّبَعَ ملّة إبراهيم حنيفاً/ نساء/ 125﴾ نقل چنين دعاهايي حامل اين پيام است كه فرزندان، نبايد نسبت به والدين، تنها به احسان و نيكي اكتفا كنند، بلكه براي آنان آمرزش بخواهند؛ بنابراين، از مصاديق احسان به والدين دعا در حق آنان و طلب آمرزش براي آنان است .

تسنيم ، ج 5 ، ص 379

2 . آخرين فرمانِ آيه 23 سوره اسراء نسبت به والدين دعا و طلب  مغفرت براي آنان است: ﴿وقل ربّ ارْحمهما كما ربّياني صغيراً﴾ تا توفيق اصلاح خويشتن يا ترفيع درجه، نصيبشان گردد و جمله ﴿ربّ ارحمهما﴾ از بهترين دعاهاي مستجاب است؛ زيرا ممكن نيست خداي سبحان دستور دعا بدهد و راه اجابت آن را ببندد؛ گرچه خداوند همه دعاها را منشأ اثر قرار داده است، ولي فرمان به دعا در مورد خاص نشان استجابت حتمي آن است.

تسنيم ، ج 5 ، ص 374

3 . قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه و آله و سلم : إُذَا تَرَكَ الْعَبْدُ الدُّعَاءَ لِلْوَالِدَيْنِ فَاِنَّهُ يَنْقَطِعُ عَنْهُ الرِّزْقَ .

كنز العمال ، ج 16 ، ص482

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند : هرگاه كسي به پدر و مادرش دعا نكند روزيش دچار مشكل مي گردد.

ب ) براي والدين از خداوند متعال چه بخواهيم ؟

حضرت زين العابدين عليه السلام در دعاي 24 صحيفه سجّاديّه بهترين درخواست ها را به شرح زير به ما آموزش داده اند :

 (1) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ، وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الطَّاهِرِينَ، وَ اخْصُصْهُمْ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِكَ وَ رَحْمَتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ وَسَلَامِكَ. (2) وَ اخْصُصِ اللَّهُمَّ وَالِدَيَّ بِالْكَرَامَةِ لَدَيْكَ، وَ الصَّلَاةِ مِنْكَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. (3) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنِي عِلْمَ مَا يَجِبُ لَهُمَا عَلَيَّ إِلْهَاماً، وَ اجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيمَا تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اسْتِعْمَالُ شَيْ‏ءٍ عَلَّمْتَنِيهِ، وَ لَا تَثْقُلَ أَرْكَانِي عَنِ الْحَفُوفِ فِيمَا أَلْهَمْتَنِيهِ (4) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ كَمَا شَرَّفْتَنَا بِهِ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، كَمَا أَوْجَبْتَ لَنَا الْحَقَّ عَلَى الْخَلْقِ بِسَبَبِهِ. (5) اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَهَابُهُمَا هَيْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّؤُفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِي لِوَالِدَيَّ وَ بِرِّي بِهِمَا أَقَرَّ لِعَيْنِي مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِي مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ حَتَّى أُوثِرَ عَلَى هَوَايَ هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَى رِضَايَ رِضَاهُمَا وَ أَسْتَكْثِرَ بِرَّهُمَا بِي وَ إِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّي بِهِمَا وَ إِنْ كَثُرَ. (6) اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً. (7) اللَّهُمَّ اشْكُرْ لَهُمَا تَرْبِيَتِي، وَ أَثِبْهُمَا عَلَى تَكْرِمَتِي، وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّي فِي صِغَرِي. (8) اللَّهُمَّ وَ مَا مَسَّهُمَا مِنِّي مِنْ أَذًى، أَوْ خَلَصَ إِلَيْهِمَا عَنِّي مِنْ مَكْرُوهٍ، أَوْ ضَاعَ قِبَلِي لَهُمَا مِنْ حَقٍّ فَاجْعَلْهُ حِطَّةً لِذُنُوبِهِمَا، وَ عُلُوّاً فِي دَرَجَاتِهِمَا، وَ زِيَادَةً فِي حَسَنَاتِهِمَا، يَا مُبَدِّلَ السَّيِّئَاتِ بِأَضْعَافِهَا مِنَ الْحَسَنَاتِ. (9) اللَّهُمَّ وَ مَا تَعَدَّيَا عَلَيَّ فِيهِ مِنْ قَوْلٍ، أَوْ أَسْرَفَا عَلَيَّ فِيهِ مِنْ فِعْلٍ، أَوْ ضَيَّعَاهُ لِي مِنْ حَقٍّ، أَوْ قَصَّرَا بِي عَنْهُ مِنْ وَاجِبٍ فَقَدْ وَهَبْتُهُ لَهُمَا، وَ جُدْتُ بِهِ عَلَيْهِمَا وَ رَغِبْتُ إِلَيْكَ فِي وَضْعِ تَبِعَتِهِ عَنْهُمَا، فَإِنِّي لَا أَتَّهِمُهُمَا عَلَى نَفْسِي، وَ لَا أَسْتَبْطِئُهُمَا فِي بِرِّي، وَ لَا أَكْرَهُ مَا تَوَلَّيَاهُ مِنْ أَمْرِي يَا رَبِّ. (10) فَهُمَا أَوْجَبُ حَقّاً عَلَيَّ، وَ أَقْدَمُ إِحْسَاناً إِلَيَّ، وَ أَعْظَمُ مِنَّةً لَدَيَّ مِنْ أَنْ أُقَاصَّهُمَا بِعَدْلٍ، أَوْ أُجَازِيَهُمَا عَلَى مِثْلٍ، أَيْنَ إِذاً يَا إِلَهِي طُولُ شُغْلِهِمَا بِتَرْبِيَتِي وَ أَيْنَ شِدَّةُ تَعَبِهِمَا فِي حِرَاسَتِي وَ أَيْنَ إِقْتَارُهُمَا عَلَى أَنْفُسِهِمَا لِلتَّوْسِعَةِ عَلَيَّ (11) هَيْهَاتَ مَا يَسْتَوْفِيَانِ مِنِّي حَقَّهُمَا، وَ لَا أُدْرِكُ مَا يَجِبُ عَلَيَّ لَهُمَا، وَ لَا أَنَا بِقَاضٍ وَظِيفَةَ خِدْمَتِهِمَا، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعِنِّي يَا خَيْرَ مَنِ اسْتُعِينَ بِهِ، وَ وَفِّقْنِي يَا أَهْدَى مَنْ رُغِبَ إِلَيْهِ، وَ لَا تَجْعَلْنِي فِي أَهْلِ الْعُقُوقِ لِلْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ يَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ. (12) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ، وَ اخْصُصْ أَبَوَيَّ بِأَفْضَلِ مَا خَصَصْتَ بِهِ آبَاءَ عِبَادِكَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أُمَّهَاتِهِمْ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. (13) اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَهُمَا فِي أَدْبَارِ صَلَوَاتِي، وَ فِي إِنًى مِنْ آنَاءِ لَيْلِي، وَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِي. (14) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اغْفِرْ لِي بِدُعَائِي لَهُمَا، وَ اغْفِرْ لَهُمَا بِبِرِّهِمَا بِي مَغْفِرَةً حَتْماً، وَ ارْضَ عَنْهُمَا بِشَفَاعَتِي لَهُمَا رِضًى عَزْماً، وَ بَلِّغْهُمَا بِالْكَرَامَةِ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ. (15) اللَّهُمَّ وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لَهُمَا فَشَفِّعْهُمَا فِيَّ، وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لِي فَشَفِّعْنِي فِيهِمَا حَتَّى نَجْتَمِعَ بِرَأْفَتِكَ فِي دَارِ كَرَامَتِكَ وَ مَحَلِّ مَغْفِرَتِكَ وَ رَحْمَتِكَ، إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ، وَ الْمَنِّ الْقَدِيمِ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ.

« خداوندا بر محمّد بنده و فرستاده ات و بر خاندان پاكش درود فرست ، و آنان را به بهترين درود ها و رحمت و بركات و سلامِ خود مخصوص گردان ، الهي پدر و مادرِ مرا به كرامت نزد خود و درود از سوي خود اختصاص ده ، اي مهربانترين مهربانان . خداوندا بر محمّد و آلش درود فرست ، و دانشِ آنچه از حقوق ايشان كه بر من لازم است به من الهام كن ، و دانشِ تمام آن واجبات را بدون كم و زياد برايم فراهم نما ، آنگاه مرا به آنچه در اين زمينه به من الهام كرده اي به كار گير ، و توفيقم ده تا نسبت به آنچه به من بصيرت مي دهي اقدام كنم ، تا به كار بستنِ چيزي از آنچه به من تعليم داده اي از دستم نرود و اركان بدنم از خدمتي كه مرا به آن الهام فرموده اي احساس گراني ننمايد . خداوندا بر محمّد و آلش درود فرست همان طور كه مارا به وجودش سرافراز فرمودي ، و برمحمّد و آلش درود فرست همان سان كه به سببِ آن حضرت ، حقّي از ما برعهده مردم واجب نمودي . خداوندا چنان كن كه از هيبتِ پدر و مادرم همچون هيبتِ سلطانِ خودكامه ، بيمناك باشم ، و به هردو چون مادري مهربان ، نيكي نمايم ، و اطاعتِ از آنان و نيكي به هردوي آنان را در نظرم از لذّت خواب در چشمِ خواب آلوده شيرين تر ، و براي سوزِ سينه ام از شربتِ گوارا در ذائقه ي تشنه خنك تر گردان تا خواسته ايشان را بر خواسته خود ترجيح دهم ، و خرسندي آن دورا بر خرسنديِ خودم مقدّم دارم و خوبي ايشان را در حقِّ خود هرچند اندك باشد زياد ببينم و نيكويي خود را درباره ي ايشان گرچه بسيار زياد باشد كم شمارم . خداوندا ، صدايم را در محضر آنان ملايم كن ، و گفتارم را بر آنان دلنشين فرما ، و خويم را نسبت به آنان نرمي عنايت كن ، و قلبم را بر هردو مهربان ساز ، و مرا نسبت به هر دو خوش رفتار و دلسوز قرار ده ، خداوندا هردو را به پاس تربيتِ من جزاي نيكوده ، و در مقابل آنكه مرا گرامي داشتند جزاي خير عطا فرما ، و هرچه را در كودكي نسبت به من منظور داشته اند در حقِّ ايشان منظور كن . خداوندا اگر از جانبِ من آزاري به آنان رسيده ، يا از من كارِ ناخوشايندي ديده اند ، يا حقّي از آنان به وسيله من از بين رفته ، همه را موجبِ پاك شدنِ گناهانشان و مايه رفعتِ مقامشان و افزوني حسناتشان قرارده ، اي كه بدي ها را به چندين برابربه خوبي تبديل مي نمايي . الهي اگر در گفتار با من از اندازه بيرون رفته اند ، يا در عملي نسبت به من زياده روي نموده اند يا حقّي از من ضايع كرده اند ، يا از وظيفه ي پدر و مادري در حقِّ من كوتاهي نموده اند حقِّ خود را به آنان بخشيدم ، آنرا برايشان نثار كردم ، و از تو مي خواهم كه وزر و وبالِ آن را از دوش آنان برداري ؛ زيرا كه من نسبت به خود ، آنان را در كوتاهي حقّ ، متّهم نمي كنم ، و آنان را در مهرباني درحقِّ خودم سهل انگار نمي دانم و از آنچه درباره ام انجام داده اند ناراحت نيستم اي پروردگارِ من ؛ زيرا رعايتِ حقِّ آنان بر من واجب تر ، و احسانشان نسبت به من ديرينه تر ، و منّتشان بر من بيشتر از آن است كه از آنان از روي عدل تقاص بكشم ، يانسبت به ايشان معامله به مثل كنم ، خدايا اگر چنين كنم پس روزگار مديدي كه در تربيتِ من سپري كرده اند ، و رنج هاي زيادي كه در نگاهداريِ من تحمّل نموده اند ، و آن همه كه برخود تنگ گرفتند تا زندگي مرا گشايشي باشد چه مي شود ؟ بدون شك ، بعيد است كه بتوانند حقِّ خود را از من دريافت دارند ، و من نمي توانم حقوقي را كه بر عهده ام دارند تدارك نمايم ، و وظيفه خدمت آنان را به جاي آورم ، پس بر محمّد و آلش درود فرست ، و اي بهترين كسي كه از تو ياري جويند ، مرا ياري ده ، و اي راهنماينده تر كسي كه به او روي آورده مي شود مرا توفيق ده ، ودر آن روز كه همه بدون آنكه برآنان ستم رود جزا مي بينند مرا در زمره آنان كه عاقِ پدر و مادرند قرار مده . خداوندا بر محمّد و آل او و نسل او درود فرست ، وپدر و مادرم را به بهترين چيزي كه پدران و مادران بندگان با ايمانت را به آن مخصوص گرداندي مخصوص گردان ، اي مهربان ترين مهربانان . خداوندا ياد آنان را بعد از نمازهايم ، و در هيچ وقتي از اوقات شبم ، و ساعتي از ساعات روزم از صفحه قلبم مَزُداي . خداوندا بر محمّد و آلش درود فرست ، و مرا به بركات دعايي كه براي آنان دارم بيامرز ، و آن دو را به سببِ خوبي هايي كه در حقِّ من داشته اند مشمولِ غفرانِ حتمي قرارده ، و بخاطر درخواستِ من ، از آنان حتماً خشنود شو ، و آنان را با كرامت به سرمنزلِ سلامت برسان . خداوندا اگر پدر و مادرم را پيش از من آمرزيده اي پس ايشان را شفيعِ من قرار ده ، و اگر مرا پيش از آنان مورد آمرزش قرار داده اي پس مرا شفيعِ ايشان كن ،تا در پرتوي مهربانيت در سراي كرامت ، و جايگاه مغفرت و رحمتت گرد آئيم ؛ زيرا تو صاحب فضل بزرگ و نعمتِ قديم هستي و تو مهربان ترين مهرباناني .

ترجمه صحيفه سجّاديّه ، حجه الاسلام و المسلمين حسين انصاريان