سوگواری در ماه محرم یکی از سنت های بسیار قدیمی است که در هر شهر و روستا کشورمان ایران با آداب خاصی برپا ميشود و مردم آذربایجان شرقی هم از همان آغازین روزهای بسته شدن مراسم سوگواری برای امام حسین (ع) در ایران، مراسم و آئین هایی برای خود داشته اند . در منطقه های مختلف آذربایجان شرقی و غربی، سنت های عزاداری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متمایز است.

در اکثر منطقه های آذربایجان از روز نخست محرم تا روز تاسوعا، معمولاً شبها به سوگواری می پردازند. این در حالیست که در آذربایجانشرقی در مسجدها و مکان های مسقف و در آذربایجان غربی، عموما در فضای باز این مراسم را به جا می آورند.

در ماه محرم، تمامی نقاط این استان با پرچم ها و نمادهای گوناگون عزای حسینی پوشیده و آئین های عاشورایی با شور و شوق خاصی برگزار ميشود .

در اين استان از دهه پایان ماه ذی الحجه (پس از عيد قربان) بيرق هاي قرمز، سياه و سبز رنگ تمام فضای شهر را پر کرده و از دور خودنمايی می كنند. سردرب ها، امام زادهها، تكايا، مسجد ها و حتي منازل خاص به اين بيرق ها خوشامد گويی می كنند.

تبريز به دليل كثرت آئين و مراسم های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسين (ع) بعنوان شهر" ام الهيات" شناخته می شود.

از مهمترين آئين هاي عزاداری در استان آذربايجان شرقي مي توان به:دسته هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم بندي، مراسم" حجله قاسم( ع)"، مراسم" شمع پاي لاماخ"( توزيع شمع)، مراسم" خيمه سوزاني"، مراسم" اللهم لبيك"، مراسم" گرداندن اسب ذوالجناح"، مراسم" شبيه خواني"، مراسم" احسان و نذري" و... اشاره نمود .

بازار مسقف و تاریخی تبریز که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت های مذهبی هم سابقه طولانی مدت دارد که برگزاری آئین های گوناگون در روزهایمحرم یکی از نمودهای عینی این خصوصیت بی همتا است.

بازار مسقف تبریز که از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی چهرهای متمایز و مشخص با نصب پرچم ها و علم مشکی رنگ سوگواری بخود می گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی بهره مند است که در برگ های گوناگون تاریخ آن، زوایای تنوع از عشق و علاقه مردم باایمان و ولائی تبریز به خصوص بازاریان آن به اهل بیت( ع) دیده ميشود .

اوچ تیمچه لر( تیمچه های سه گانه) معروف به تیمچه "حاج شیخ"من جمله مکان های بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و در اربعین حسینی میزبان عشاق اباعبدالله( ع) بوده و مراسم روضه خوانی بطور منظم در آن برپا ميشود . مراسمی که سابقه آن بر اساس گفته های مغازه داران تیمچه به بیش از ۱۵۵ سال پیش میرسد و میتوان ادعا کرد که برگزاری چنين مراسم دینی، احتمالا در ایران بی بدیل و دست کم بی نظیر باشد.

نوحه ها و روضه‏ های محرّم در تبریز به زبان ترکی و هم فارسی همراه با نوایی غم انگیز خوانده می‏شوند و عزاداران سیاه‏پوشِ حسینی به نشانه ‏ی عزا بر سر و سینه و یا زانوی خود ميزنند . در نخست و پایان گروه، به تقلید از رسم و رسوم قبل که برخی چراغ زنبوری روشن می‏کردند، چند ژنراتور روشن می‏سازند و با آن مسیر دسته‏ جات را روشن و نورانی می‏سازند. طبل، پرچم و علم ها به وسیله هیئت های سوگواری تهیه میشوند و در طی مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می گیرند.

زن ها هم، هم زمان با محرم و صَفَر با «خاطیر ساخلاماق» و هم اقسام رسوم ها مانند «علی اصغر بشیگی» که در آن نوزادان شیرخوار را لباس رنگ سبز بر تن ميکنند و مادران در آرزوی فرزند یا مادران در آرزوی شفا و سلامتی کودکانشان و هر کس بنابه آرزوی خود با روضه‏ ی آخوند میگریند و با نذر پول به ننوی تمثیلی حضرت علی اصغر طلب حاجت ميکنند . همچنين، زنان با اقسام مرثیه ها و انعام هایی مانند «خانیم رقیه سوفراسی»، «حضرت ابالفضل سوفراسی» غذا داده و در این بین به عزای امام ویارانش نشسته و طلب حاجت ميکنند.

دسته هاي عزاداري شاه حسين گويان

شاه حسین گویان نوعی مراسم دینی است که در ایام ماه محرم در بیش تر نقاط آذربایجان و بطور گسترده در تبریز برپا ميشود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخ سی» ميگويند که کوتاه شده کلمه «شاه حسین» است.

گروه هاي عزاداري شاه حسين گويان، پيش درامد تشكيل هيات هاي سوگوار محرم در آذربايجان شرقي است كه مركب از جوانان و ريش سفيدان اين استان مي باشد كه بطور مستقل ساعاتي پیش از غروب افتاب در نزديكي مسجد يا تكيه جمع مي شوند.

در اين مراسم عزاداري، عاشقان حسين(ع) ابتدا در دو رديف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوب دستي را كه نمادي از شمشير است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدی می زنند و بعد نوحه اختصاصی خوانده و با حركات ريتميك پاها و دست ها، نوحه خواني مي كنند.

از نمونه شعرهای اين مراسم مي توان به اين اشعار اشاره كرد: يا حسين واي حسين، يا حسين شاه حسين اين تركيب تا شب هاي نخست محرم به اين شكل صورت مي گيرد و از شب هاي پنجم به بعد گروه گرداني بصورت گردشي در محلات آغاز مي شود.

زمان آغاز هيات ها زماني است كه چندين هيات به هم برخورد می نمايند و با فريادهای بلند "يا حسين"، "واي حسين"، "حيدر- صفدر"، "حسينم وای حسينم وای" شنيده می شود.

اما امروزه برای تهيج بيشتر دسته های شاه حسين گويان از ادوات موسيقی نظير طبل و سنج نيز استفاده مي شود.

اين مراسم از آنجايی مهم جلوه می كند كه در هيچ كجا دنيا به غير از استان های آذری نشين كشور من جمله آذربايجان شرقي برپا نمي شود.

علم بندی

آئين سنتي علم بندي بصورت كاملا سنتي در استان آذربايجان شرقي در سومين روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برگزار مي شود كه هر سال بازديدكنندگان اختصاصی خود را دارد.

علم مراغه تقريبا ۵۰ متر است كه به وسیله سرپرست هيات هاي مراغه با اقسام پارچه ها و روسري ها نصب مي گردد.

بعد از نصب پارچه ها و استحكام بخشي علم به وسیله سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده كرده و مابقي دستمال ها را بر روي آن نصب مي كنند، در حين نصب علم ها هزاران رأس گوسفند زير پای علم قربانی می شود و هركس نذری داشته باشد در اين روز و در بين اهالی حاضر پخش مي کند.

اين رسم و رسوم از آئين هاي كهن شهرستان مراغه است و تقريبا اين علم تا اربعين حسيني به همان صورت باقيمانده و ۲۸ ماه صفر با سينه زني و نوحه خوانی هيات ها واچيده می شود.

مراسم مشعل گردانی

یکی از انحصار به فردترین مراسم عزای حسینی آئین های سنتی – دینی در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برپا ميشود ، مراسم مشعل گردانی «پولکه» شهرستان عجب شیر است.

این مراسم در مناطقی مانند روستاهای شهرستان عجب شیر (مثل شیشوان و هروان) و روستای نرج آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برگزار ميشود .

 

«پولکه» اسم نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می بندند و پس از نفت اندود کردن، آتش ميزنند. در شب تاسوعای حسینی و شب عاشورا ده ها « پولکه» آتشین در بین سوگواری های ديگر و در فضای تاریک شب چرخانده ميشود. “پولکه ها” در تیرگی شب می چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامي می دارند.

مراسم توزيع شمع

مراسم "شمع پاي لاماخ" (توزيع شمع)، اين مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اغلب نقاط آذربايجان شرقي برپا مي شود.

طبق آئين عزاداري هر كسي كه در طول سال برای باز کردن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنين شبي به درب 41 مسجد می رود و در هر كدام يك شمع روشن می كند.

 

به طور معمول صاحبان هيات ها از قبل جايگاهي را به اين منظور مشخص مي كنند كه محل افروختن شمع است. در اين آئين رسم است كه حاجت مندان با پاي برهنه اين رسم را انجام مي دهند.

غالبا جايگاهي كه محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سينه زدن هيات است و شايد اين كار به دليل روشنايي باشد كه در گرو شمع بوده است، چرا كه در سابق روشنايی هيات ها به اين طريق تامين می شده است.

گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی سرنشين در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه های عاشورا است که بصورت نمادین در شهرهای گوناگون آذربایجان شرقی بازسازی ميشود. براي این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه های سبز رنگ و سفید رنگ است در حالی که خون آلود نموده اند به آن تیرو پیکان های چوبی هم وصل می نمایند و بعضا کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می گردانند.