رشد خودآگاهی پیش‌شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه‌ است. به‌طورکلی در مهارت خودآگاهی می‌آموزیم كه: با تکیه‌بر نقاط قوت خود برای بهبود نقاط ضعف خود تلاش كنیم. آگاهی از نقاط ضعف باعث می‌شود كه فرد با استفاده از این آگاهی بتواند تسلط بیشتری بر خود داشته باشد. احساسات خود را بشناسیم. چون فردی كه از احساسات خودآگاه می‌شود می‌تواند آن‌ها را كنترل كند. ناتوانی در كنترل و مهار احساسات می‌تواند به اعتیاد، خشونت و ... بیانجامد.

از نیازهای خود اطلاع پیدا كنیم و یاد بگیریم كه از مسیرهای سالم نیازهای خود را مرتفع سازیم. در زندگی خود اهداف واقعی را دنبال نماییم و از دنبال كردن اهداف غیرواقعی، تخیلی و كمال‌گرایانه پرهیز كنیم. چراکه اهداف غیر‌واقع بینانه باعث ناكامی و به‌تبع آن خشم و خشونت می‌شود. در نهایت خودآگاهی باعث ارزشمندی ما می‌شود و به ما کمک می‌كند تا دنبال ارزش‌های واقعی به‌جای ارزش‌های كاذب باشیم و رضایت كافی از زندگی داشته باشیم.

شناخت احساسات

یكی از اجزای مهم مهارت خودآگاهی «شناخت احساسات» است. از عوامل مهمی كه به ما کمک می‌كند زندگی خوب و موفق داشته باشیم این است كه خود را بشناسیم، احساس خوبی در مورد خود داشته باشیم و از كسی كه هستیم، شاد و راضی باشیم.
 

كسی كه احساس خوبی نسبت به خود دارد چه ویژگی‌هایی دارد؟

تعدادی از ویژگی‌های چنین فردی به شرح ذیل است:
خصوصیات مثبت، توانایی‌ها و استعدادهای خود را می‌شناسد و به آن‌ها افتخار می‌كند. خصوصیات منفی و نقاط ضعف خود را می‌شناسد، می‌پذیرد و سعی می‌كند آن‌ها را اصلاح نماید. موفقیت‌ها و شکست‌های خود را می‌شناسد و می‌پذیرد. به خود و دیگران احترام می‌گذارد. برای رسیدن به اهداف خود تلاش می‌كند.

شما چه احساسی در مورد خود دارید؟ آیا از كسی كه هستید، شاد و راضی هستید و احساس خوبی در مورد خود دارید؟ آیا تابه‌حال شده فكر كنید دیگران از شما بهتر هستند و دوست داشته باشید ای‌کاش جای آن‌ها بودید؟ برخی اوقات افرادی كه به ما نزدیک هستند بیش از خود ما راجع به نكات قوت و آنچه ما را منحصربه‌فرد می‌سازد می‌دانند؛ بنابراین برای پی بردن به خصوصیات مثبت خود بهتر است فعالیت زیر را انجام دهید.
نام خود را همره با سه خصوصیت که در خود می‌پسندید در ابتدای صفحه ذکر کنید. بخواهید سه خصوصیت را كه در شما می‌پسندند نام ببرند. سپس پاسخ‌های آن‌ها را در مقابل نامشان بنویسید.
 

حالا بیاندیشید

از پی بردن به اینكه افراد چه خصوصیاتی را در شما می‌پسندند چه احساسی پیدا می‌كنید؟ آیا به نكات قوتی در خود پی برده‌اید كه از آن اطلاع نداشتید؟ آیا موردی وجود داشت كه هیچ‌كس به نقطه قوتی كه خود آن را مهم می‌پندارید اشاره‌ای نكرده باشد و شما از آن احساس ناامیدی كرده باشید؟ چگونه می‌توان دیگران را از این نقطه قوت آگاه ساخت؟ آیا موردی وجود داشت كه در آن بیش از یک نفر به یک خصوصیت مثبت شما اشاره كرده باشد؟ و در نهایت به این سؤال پاسخ دهید كسی كه احساس خوبی نسبت به خود دارد در مورد خود چطور فكر می‌كند و چگونه رفتار می‌كند.

علاوه بر شناخت خصوصیات مثبت، شناخت نقاط ضعف خود نیز در آگاهی ما نقش مؤثری ایفا می‌كند. شناخت نقاط منفی خود، پذیرش آن‌ها و تلاش برای اصلاح آن‌ها نیز می‌تواند احساس خوبی در ما به وجود آورد. همه ما ممكن است یكسری خصوصیات منفی داشته باشیم و یا در انجام بعضی از كارها و یا دروس ضعیف باشیم. اگر به‌جای اینكه به خاطر این نقاط ضعف خود را سرزنش كنیم و یا خود را آدم بد و بی‌استعدادی بدانیم سعی كنیم آن‌ها را تغییر داده و یا اصلاح كنیم، آن‌وقت این نقاط ضعف تبدیل به خصوصیات مثبت و نقاط قوت می‌شود و احساس خیلی خوبی نسبت به خود پیدا می‌كنیم، آنگاه از كسی كه هستیم شاد و راضی می‌شویم.
 

هوش هیجانی

یكی دیگر از اجزای مهم مهارت خودآگاهی، پی بردن به «هوش هیجانی» خود هست. هوش هیجانی عبارت است از توانایی شما برای اكتساب و به‌کارگیری دانش به‌دست‌آمده از احساسات خودتان و احساسات دیگران به‌منظور دستیابی به موفقیت بیشتر و بهره‌مندی از زندگی کامل‌تر.

رسیدن به چنین هوشی دارای مراحل زیر هست:

آگاهی از احساسات خود

كنترل و اعمال مدیریت بر احساسات به‌ویژه احساسات دلتنگ‌كننده. خودانگیختگی یا داشتن منبع حمایت درونی همدلی یا درک احساسات و علایق دیگران و احترام گذاردن به تفاوت‌های موجود در احساسات افراد نسبت به پدیده‌های مختلف.
 

كنترل روابط

افرادی كه هوش هیجانی بالایی دارند دارای «تفكر واگرا» هستند، یعنی نسبت به نظرات دیگران بی‌تفاوت نبوده بلكه آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهند و با استدلال آن‌ها را می‌پذیرند، یا رد می‌كنند و یا در صورت لزوم موارد ترمیمی به آن‌ها اضافه می‌نمایند.
گروه، اجتماع و همنوعان بستر مناسبی هستند كه طی یک فرایند بازخوردی، رفتار افراد را شكل و جهت می‌دهند.
 

عزت‌نفس

از اجزای مهم دیگر خودآگاهی «عزت‌نفس» یا اعتمادبه‌نفس هست. عزت‌نفس منوط به میزان احترام و ارزشی است كه فرد برای خود قائل است. برای بالا بردن عزت‌نفس خود سعی كنید روابط اجتماعی خود را گسترش دهید و با دوستان زیادی ارتباط برقرار كنید. با خانواده خود ارتباط گرم و مستمر داشته باشید. اهداف كوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را به‌گونه‌ای طراحی كنید كه بتوانید به آن‌ها دسترسی پیدا كنید.

نقاط ضعف خود را بعد از شناسایی برطرف كنید و به شناسایی نقاط قوت خود بپردازید. هرگز خود را با دیگران مقایسه نكنید چون این ارزیابی منطقی نخواهد بود.

خویشتن پذیر باشید

یعنی، احساس غرور نمایید. مثبت فكر كنید و همیشه سعی كنید نیمه پرلیوان را ببینید. افرادی را بیابید كه بتوانید از آن‌ها چیزی بیاموزید. اتفاقات ناخوشایند زندگی خود را بپذیرید. بر عادات ناپسند خود غلبه نمایید. از هیچ‌چیز نترسید، چون ترس از موانع اعتمادبه‌نفس است. خود را به دیگران وابسته نكنید و حتی‌المقدور به دیگران کمک كنید. همه را ببخشید. روح خود را آزاد كنید، نفرت را به دل راه ندهید. در مجموع برای شناخت بهتر خود از انتقاد فرار نکنید. همواره خود را مورد ارزیابی مثبت قرار دهید نه ارزیابی عیب جویانه و تضعیف‌کننده. خود را با موقعیت‌های دیگرتان مقایسه کنید و رشد خود را مورد سنجش قرار دهید. نقاط ضعف را عامل سرکوبی خود قرار ندهید. بر افزایش هرچه بیشتر عزت‌نفس و خودباوری تان تلاش کنید که هم به خودشناسی کمک می‌کند و هم موجب ارتقای خود می‌شود.