معماری ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از آن از شکوه و زیبایی خاصی برخوردار بوده است. ارگ‌ها نمونه‌هایی به‌جامانده از دوران فرمانروایی حاکمان ایرانی است که بنا بر قدرت و منطقه حکمرانی‌شان در ساخت و معماری آن تنوع بسیاری وجود دارد. ارگ را در زبان عامه به قلعه یا دژ معنا می‌کنند، اما در زبان معماری میان ارگ و قلعه تفاوت وجود دارد. ارگ‌ها درواقع مجموعه‌ای از بناهای استحکامی، نظامی، مسکونی و خدماتی است که به‌طور یکپارچه و با ارتباطی مستقیم در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته‌شده‌اند.

این ارگ‌ها معمولاً در دل شهرهای بزرگ، یا بر روی ارتفاعات استراتژیک و یا محل‌های خاص جغرافیایی ساخته می‌شدند تا علاوه بر اینکه به‌عنوان مقر اقامت حاکم یا فرمانروای منطقه استفاده شوند، در مواقع ضرورت نیز به‌عنوان محلی برای در امان ماندن و مقابله با دشمنان و یا حوادث طبیعی مورداستفاده قرار گیرند. در بسیاری از مناطق ایران با توجه به معماری بومی، ازاین‌دست ارگ‌ها به فراوانی دیده می‌شود. برخی تخریب‌شده و تنها بقایای آن باقی‌مانده است و برخی دیگر با مرمت و احیا، سرپا مانده و به جاذبه‌ای گردشگری تبدیل‌شده‌اند.

در اصفهان و در مسیری گردشگری از گلپایگان تا ورزنه در نزدیکی باتلاق گاوخونی، چهار ارگ تاریخی و دیدنی وجود دارد که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.
 

ارگ گوگد

مسیر ارگ نوردی در اصفهان را باید از شهر زیبای گلپایگان در غرب این استان آغاز کنید. در کنار همه جاذبه‌های دیدنی این شهر، ارگی با شکوه و با قدمتی چهارصدساله وجود دارد که اکنون به‌عنوان اقامتگاهی سنتی استفاده می‌شود.

در روزگاری که جاده ابریشم هنوز شاهد رفت‌وآمد کاروان‌های تجاری از میان ایران بود، ارگ بزرگ گوگد، به‌عنوان کاروانسرایی مهم در میان کاروان‌سالاران شناخته می‌شد. اگر هم بساط جنگ و نزاع درمی‌گرفت، دژی مستحکم و نظامی بود که برای دفاع در برابر متجاوز از آن استفاده می‌شد.

ارگ گوگد همچون بناهای مشابه آن مربع شکل و در چهارگوشه آن برج‌هایی دوازده متری و سرخ‌رنگ ساخته‌شده است. شاه‌نشین، محل استراحت تجار و بازرگانان، کبوتر خانه، اصطبل، بارانداز، حیاط و ... از قسمت‌های اصلی این ارگ هستند. در حال حاضر با تغییر کاربری این ارگ به مجموعه اقامتی و پذیرایی، در دوطبقه خود دارای حدود 20 سوییت و اتاق تالار پذیرایی و چایخانه سنتی و رستوران است که برای شروع یا پایان سفر شما محل مناسبی برای شبمانی است.
 

ارگ کبوترها

دومین ارگی که قرار است در مسیر سفر ببینید، در شهر نجف‌آباد قرارگرفته است. نجف‌آباد شهری است قدیمی که دوران شکوه آن به عصر صفویه بازمی‌گردد.معماری شهر نجف‌آباد در نوع خود بی‌نظیر است و طراحی آن را به شیخ بهایی، شاعر، عارف و دانشمند نامدار ایرانی نسبت می‌دهند. ارگ تاریخی شیخ بهایی در نجف‌آباد هم گوشه‌ای از معماری باشکوه صفویه را برای شما به تصویر می‌کشد. هفت برج یا کبوتر خانه که با دیواره‌هایی بلند به هم متصل شده‌اند از ویژگی‌های شاخص این مجموعه است که در کمتر بنای ایرانی دیده می‌شود.

اما راز این کبوتر خانه‌ها در چیست؟ نجف‌آباد شهر کبوتر خانه‌هاست. آن‌هم به خاطر اینکه در دوره شاه‌عباس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز کشاورزی و تولید مواد غذایی پایتخت صفویان مورداستفاده بوده. این برج‌ها به دلیل زندگی کبوترها، مملو از کود حیوانی بوده است که در کشاورزی کاربر داشته است.

اما خیلی نگران نباشید! حالا کمتر ردپایی از کبوترها باقی‌مانده و ارگ شیخ بهایی که به هفت برج خارون هم مشهور است تبدیل به یک مرکز فرهنگی و گردشگری شده است.
 

نهچیر، قلعه‌ای با کتابخانه و موزه

با ارگ شیخ بهایی در نجف‌آباد که خداحافظی کنید تا مقصد بعدی یعنی ارگ نهچیر در مبارکه راه زیادی در پیش ندارید. کمتر از یک ساعت می‌توانید فاصله 50 کیلومتری نجف‌آباد تا نهچیر را طی کنید. ارگ تاریخی نهچیر مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهرستان مبارکه است که در طول سال گردشگران داخلی و خارجی بسیاری از آن دیدن می‌کنند.

کاربری ارگ نهچیر اکنون به‌عنوان یک مجموعه فرهنگی، اقامتی و پذیرایی است و شما می‌توانید ساعات خوبی را در بازدید از این بنای تاریخی بگذرانید. ساخت بنای ارگ مربعی شکل نهچیر، به دوران صفویه می‌رسد و چهار کبوتر خانه در چهارگوشه آن خودنمایی می‌کند.

مجموعه بناهای ارگ از هشت حیاط و خانه، قسمت اداری، مجموعه اصطبل، انبار، هشتی‌ها، دالان‌های تودرتو، چهار عدد برج کبوتر، سه برج نگهبانی، بادگیرها ویخچال تشکیل‌شده است.

این قلعه درگذشته به‌عنوان راهدارخانه و همین‌طور محلی برای خریدوفروش گندم اهالی منطقه مورداستفاده قرار می‌گرفته است. اما با مرمت‌های سال‌های اخیر و احیای بخش‌های مختلف آن، کاربری‌های جدیدی برای گردشگری ایجادشده است. کتابخانه و موزه ارگ به همراه تزیینات گچبری و نقاشی‌های دیواری از قسمت‌های دیدنی ارگ نهچیر است.
 

ردپای زندگی در ارگ قورتان

روستای قورتان در حاشیه زاینده‌رود، آخرین مقصد ما در دیدن ارگ‌های تاریخی اصفهان است؛ روستایی با جاذبه‌های متنوع که در مسیر اصفهان به شهر ورزنه در جنوب شرقی استان و نزدیک به باتلاق گاوخونی قرارگرفته است.

ارگ تاریخی قورتان، یکی از بناهای عظیم خشت و گلی در ایران و تنها ارگ مسکونی ایران است که به‌عنوان چهارمین بنای معماری سفرمان، دیدن آن را به شما پیشنهاد می‌کنیم. با دیدن برج و باروهای قورتان بدون شک به یاد فیلم‌های تاریخی خواهید افتاد. قلعه‌ای با دیواره‌های بلند و خشت و گلی که 14 برج دیده‌بانی در باروهای آن خودنمایی می‌کند.

برای ورود به داخل ارگ باید از دروازه‌های شمالی یا جنوبی آن استفاده کنید. دروازه‌هایی که از گذشته تا امروز تنها محل ورود و خروج ساکنان ارگ بوده است. دیواره بلند و هشت متری قلعه با برج‌های دیده‌بانی‌اش از غیرقابل نفوذ بودن آن در طی قرن‌ها حکایت می‌کند.

وارد ارگ که می‌شوید با یک شهر کوچک روبرو خواهید شد که در زمان حیات خود، همه امکانات موردنیاز را برای زندگی داشته است. سهری در داخل قلعه‌ای مستحکم که در عصر خود محافظ جان و مال ساکنانش در برابر هجوم دشمنان و بیگانگان بوده است.

مسجد، بازارچه، حمام، آسیاب، نخلدان و خانه‌هایی برای زندگی عناصر معماری ارگ زیبای روستای قورتان را تشکیل می‌دهند. بخشی از آب زاینده‌رود نیز از نهرِ داخل ارگ می‌گذرد و دوباره به زاینده‌رود بازمی‌گردد.