چند مسئله پرکاربرد در استفاده از بیت‌المال
به کوشش محسن براتی

يکي از گناهان بزرگ تصرف غيرمجاز، غيرقانوني و غيرشرعي در بيت‌المال است که صرف توبه و استغفار براي آن کافي نيست و بايد به ميزاني که تصرف کرديم، جبران کنيم و در حرمت آن بين یک‌بار تصرف يا تداوم آن و کم يا زياد بودنش فرقي نیست.

راه جبران

تنها راه جبران تصرف در بيت‌المال اين است که انسان چيزي را که مصرف کرده، جبران کند؛ يعني بايد عين آن را اگر موجود باشد، به بیت‌المال برگرداند و اگر از بين رفته باشد، بايد عوض آن را بدهد و هم‌چنين بايد اجرت‌المثل (اجرت معمولي که براي اين کار درنظر گرفته مي‌شود) استفاده از آن را هم درصورتی‌که اجرت داشته باشد، به بیت‌المال بپردازد. هم‌چنين توبه از اين گناه واجبِ فوري است و شخص نبايد توبه از آن را به تأخير اندازد.

نکته‌: اگر شخص به اداره خاصي خسارت وارد کرده، ضامن است و بايد به همان اداره پرداخت کند، اما اگر اداره معلوم نباشد، به‌صورت کلي نسبت به بيت‌المال جبران شود.

سؤال‌: در جبران بيت‌المالِ تلف‌شده، آيا قيمت روزي که تلف شده بايد پرداخته شود يا روزي که شخص مي‌خواهد خسارت را بپردازد؟

بايد محاسبه کرد که کدام قيمت بیشتر است. گاهی بعضي اجناس روزي که تلف مي‌شوند، قيمت بیشتری دارند و در روز پرداختِ خسارت قيمتشان کاهش‌ می‌یابد. اگر شخص بخواهد به احتياط عمل کند، بايد قيمت بيشتر را بپردازد.

نظر مراجع عظام: آيات عظام امام، سيستاني،‌ صافي و گلپايگاني: بايد قيمت روزي را كه تلف ‌کرده است، بپردازد (گلپايگاني و صافي: و احتياط مستحب آن است كه بیشترین قيمتي را كه از زمان غصب تا زمان پرداخت خسارت داشته، بپردازد).

آيت‌الله خامنه‌اي و بهجت: بايد مصالحه شود.

آيت‌الله مکارم: به قيمت روز محاسبه شود.

آيات عظام نوري و فاضل‌: بايد قيمت روزِ پرداخت را محاسبه کند و آن را بپردازد و احتياط مستحب این است كه بیشترین قيمت از روز غصب تا روز محاسبه را بپردازد.

آيات عظام وحيد و زنجاني: بنابر احتياط واجب، بیشترین قيمت از زمان غصب كردن تا تلف شدن مال را بپردازد.

استفاده از بيت‌المال

الف) ناآگاهی از ميزان استفاده

سؤال: فردي يقين دارد که از بيت‌المال استفاده کرده است، ولي ميزان آن را نمي‌داند؛ تکليفش چيست؟

همه مراجع (غير از آيت‌الله مکارم): اگر به مقداري که يقين دارد، جبران کند، کافي است.

آيت‌الله مکارم: مقداري را که احتمال مي‌‌دهد از بيت‌المال استفاده کرده، جبران کند، کافي است.

ب) احتمال استفاده

سؤال: آيا احتمال استفاده از بيت‌المال تکليف‌آور است؟

‌اين احتمال تکليف‌آور نيست، اما اگر شخص مايل به جبران است، فقط با پرداخت به آن اداره خاص جبران مي‌‌شود و با رد مظالم و کمک به فقرا، رفع تکليف صورت نمي‌گيرد.

ج) استفاده شخصي از بيت‌المال

يکي از گناهان، استفاده (چه کم و چه زیاد) شخصي و بدون اذن از بيت‌المال است؛ مثل استفاده از اينترنت، ماشين، رایانه، برق و... . توبه و استغفار هم اين گناه را جبران نمي‌‌کند. اين کار ضمان‌آور است و انسان تا جبران نکند، کفايت نمي‌‌کند، هرچند توبه کرده باشد. اموال دولت امانتي در اختيار ماست. ما اجازه نداريم از اين اموال بدون مجوز استفاده کنيم.

سؤال: اگر شخصي از ابتدا با حقوق کم قرارداد بسته باشد آیا حق دارد بعداً به بهانه کم بودن حقوقش از بيت‌المال استفاده شخصي کند؟

خیر چنین حقی ندارد و حقوق کم يا طلب از اداره يا... مجوز تصرف بدون اذن در بيت‌المال نیست. بعضي‌ مي‌‌گويند: ما قانوناً ساعت نمي‌‌زنيم، اما دراِزاي آن از ماشين يا تلفن اداره استفاده مي‌‌کنيم. اين کار هم غيرقانوني است، مگر با اجازه مسئولان.

سؤال: اگر کسی مرتکب تصرف در بیت‌المال شده باشد الان تکلیفش چیست؟

اگر عين آن موجود است، بايد برگرداند؛ مثلاً چنانچه کاغذ یا قلم را به‌اشتباه به خانه برده باشد، بايد آن را ‌برگرداند.

اگر عين آن موجود نيست و مثلش هم در بازار وجود ندارد، باید قيمتش را به همان مکان بپردازد و اگر اداره مربوط منحل شده باشد، فرد مديون دولت است و بايد به‌ حساب دولت بپردازد.

اگر استفاده باعث ضرر شده است، فقط با پرداخت ضرر به آن اداره جبران مي‌شود و با رد مظالم، کمک به فقرا يا... جبران نمي‌شود.

سؤال: آیا می‌توانم در ساعت کاری فعاليت شخصي داشته باشم؟

اگر منافي با کار نيست، واقعاً چيزي کم گذاشته نمی‌شود، حتي از ارباب‌رجوع درخواست نمی‌شود تا صبر کند، با اين شرايط، اِشکالي ندارد.

نکته: درباره پرداخت حقوق کارمندان يا افراد زیرمجموعه بايد گفت بيت‌المال اهميت دارد، اما نبايد احتياط در آن موجب ضرر به کارمندان شود. کارمند به ميزاني که کار انجام داده است، بايد حق‌وحقوقش را دریافت کند و هر دو جنبه را بايد درنظر گرفت.

نکته: کارهايي مانند طول دادنِ بدون دلیل کار، به‌دنبال کارهاي شخصي رفتن، خريد سوغاتي و حتي زيارت در مأموريت‌هاي اداري، اگر خلاف مقررات باشد، باعث ضمان شخص مي‌گردد و فرد به ميزاني که براي زمان مصرف‌شده در اين کارها پول دريافت کرده، ضامن است و بايد جبران کند.

ضمان مسئول خريد اداره

مأمور خريدِ اداره به‌اندازه پولي که پرداخت مي‌کند، حق دريافت از اداره را دارد؛ به همين جهت اگر پول کمتري داد و برگ‌خريد با قيمت بيشتري گرفت، ميزان مابه‌التفاوت را ضامن است.

در جايي که برگ‌خريد به‌صورت صحيح نوشته ‌شده است، اما خود فروشنده پول يا هديه‌اي به مسئول خريد مي‌‌دهد، دو نظر بين مراجع وجود دارد:

1. همه مراجع (غير از آيت‌الله خامنه‌اي): اگر خلاف مقررات و باعث ضرر زدن به بيت‌المال نباشد و حق ديگري به‌علت دريافت اين مبلغ ضايع نشود، اِشکال ندارد.

2. آيت‌الله خامنه‌اي: چون مسئول خريد در اين ساعت (ساعتي که برای خريد از اداره خارج ‌شده است) اجير است، آن‌چه را از فروشنده دريافت کرده، بايد برگرداند.

استفاده شخصي از ماشين اداره

سؤال: حکم شرعي استفاده شخصي کارکنان از ماشين اداره چيست؟

همه مراجع (غير از آيت‌الله خامنه‌اي): اگر مقررات اداره اين نوع استفاده را مجاز دانسته است، شخص مي‌تواند استفاده کند.

آيت‌الله خامنه‌اي: جايز نيست مديران، مسئولان و کارمندان در هيچ‌يک از اموال دولتي تصرفات شخصي کنند، مگر با اجازه قانوني نهاد مربوط.

سؤال: اگر از طرف اداره‌اي، بليت استخر، حق شارژ کردن لپ‌تاپ و استفاده از هتل و امکانات ديگر به فردي تعلق گيرد و او اين موارد را دراختيار فرد ديگري قرار دهد، آيا استفاده فرد ديگر مصداق غصب است یا خیر؟

همه مراجع: اين استفاده‌ها به مقررات اداره بستگی دارد. اگر طبق مقررات، فرد اجازه استفاده از امکانات را داشته باشد، اِشکالي ندارد، اما اگر اين امکانات فقط براي استفاده خود فرد است، اجازه ندارد آن‌ها را دراختيار فرد ديگري قرار دهد.

صفحه 46-و 47 مجله آشنای شماره 209