در اين مقاله به اين مي پردازيم كه آيا مشق شب كه ذهن برنامه ريزان فرهنگي و والدين دانش آموزان را درگير خود ساخته است از تحصيل قابل جدا شدن هست يا اين كه غير قابل تقطيع است و همچنين نظر كارشناسان را در اين باره بررسي مي كنيم.

در راستای مشق شب برای کودکان در مقاطع تحصیلی نظرات مختلف کارشناسی وجود دارد؛ برخی از کارشناسان مشق شب را تمرینی برای پرورش حس مسئولیت پذیری دانش‌آموزان می‌دانند و عده ای آن را عامل مهمی در تکرار و یادآوری مطالب آموخته شده در مدرسه و در نتیجه افزایش یادگیری در نظر می‌گیرند. تعدادی نیز با تاکید بر افزایش فعالیت والدین با تمرکز بر روی تکالیف درسی دانش‌آموزان آن را زمینه درگیری بیشتر والدین با تحصیل فرزندان می‌دانند. اما در مقابل نیز عده ای از کارشناسان آن را زمینه ساز دغدغه ذهنی و افزایش فشار روانی بر دانش آموزان و عامل ابتلا به اضطراب فراگیر می‌دانند.

به عقیده برخی از روانشناسان تکالیف مدرسه به خصوص به شیوه سنتی آن نه تنها تاثیری بر یادگیری دانش آموزان ندارد بلکه دوران مدرسه را که قاعدتا باید دوران شیرین زندگی آنان باشد به تجربه ای تلخ بدل می‌سازند.

در دهه 80 در خصوص تکالیف دانش‌آموزان بازنگری‌های جزئی صورت گرفت. در نمره‌دهی معلمان، انجام کارهای دستی و فعالیت‌هایی که به خلاقیت و پرورش فکری کودکان و نوجوانان منجر می‌شدند جای تکالیف خشک و یکنواخت مدرسه را گرفت. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 کتابهای "بخوانیم و بنویسیم" به عنوان تمهیدی نوین در تکلیف نویسی دانش‌آموزان اضافه شد و بعدتر پیک نوروزی دانش‌آموزان و تکالیف عید نیز از دایره تکالیف تعطیلات خط خورد. در آخرین نوبت نیز اجبار تکلیف نویسی دانش آموزان کلاس اول تا سوم دبستان نیز به کلی برداشته شد. حذف مشق شب کودکان کلاس اول تا سوم دبستان بهانه‌ای شد برای پرداختن به این موضوع که به راستی بودن یا نبودن مشق شب نه تنها در تحصیل دانش‌آموزان بلکه بر سبک زندگی آنان چه تاثیری دارد؟
 

جنبه‌های مثبت تکالیف درسی

تکالیف درسی وظایفی است که معلمان برای دانش‌آموزان تعیین می‌کنند تا آنها را در ساعت خارج  از مدرسه انجام دهند. این تعریف  مسئولیت‌های خانگی، فعالیت‌های فوق برنامه علمی (مانند ورزش و رفتن به باشگاه) و مطالعه آزاد در منزل، تماشای تلوزیون و کار با اینترنت را در بر نمی‌گیرد. تأثیرات  مثبت و منفی بیان شده در مورد تکلیف  درسی گسترده و غالباً شاگفت انگیز است.  بدیهی‌ترین تأثیر مثبت آن این است که تأثیر فوری بر حفظ و فهم مطالب دارد و تلویحاً، تکالیف مهارت‌های مطالعه و نگرش دانش آموزان را نسبت به مدرسه بهبود می‌بخشد و آنها می‌آموزند که یادگیری نه فقط در ساختمان مدرسه بلکه در هر جایی میتواند اتفاق بیفتد مزایای غیر علمی تکالیف درسی پرورش ویژگیهای رفتاری مسئولیت پذیری، مدیریت زمان و یادگیری مستقل، درگیر ساختن والدین در جریان کار مدرسه را در بر می‌گیرد.(1)

بسیاری از ما شیوه‌های مشق نویسی سنتی را به یاد داریم که بارها باید مطالب تکراری را به رشته تحریر در می‌آوردیم. مطالبی که اغلب مان بعد از تعطیلات تابستانی به ندرت به یاد می‌آوردیم. اما با این حال برخی از والدین آشکارا مخالفت خود را با مقایسه حجم تکالیف فرزندانشان و خودشان ابراز می‌کنند و آن را دلیلی بر تنبل شدن و ناتوانی فرزندانشان می‌دانند. آنها روحیه سخت کوشی و تلاشگری خود را مدیون آموزش و پرورش رسمی و سخت می‌دانند  و عقیده دارند آسان گرفتن بسیار بر دانش‌آموزان آنها را برای ورود به دنیای سرسخت بزرگسالان آماده نمی‌سازد.

 عده‌ای از والدین حذف تکالیف درسی را زمینه کاهش قدرت خود بر روی تحصیل فرزندان می‌دانند. اگرچه در پاسخ به این انتقادات به حذف مشق شب باید گفت پائولو فریره نظریه پرداز انتقادی حوزه آموزش و پرورش در انتقاد به سیستم سنتی مدرسه معتقد است: نقش شاگردان صرفا به حفظ و یادآوری و بازگویی جمله‌ها محدود می شود بی آنکه محتوای آن را ژرف کاوی کنند. آموزش به نوعی سپرده گذاری تبدیل می شود که در جریان آن شاگردان نقش بانکها و استادان نقش سپرده گذاران را ایفا می کنند. این همان مفهوم بانکی آموزش است که نقش شاگرد به عنوان دریافت کننده معلومات است. این نظام بانکی موجوداتی سازگار با محیط، رام و فرمانبر تحویل جامعه می‌دهد. باید یادآور شد جامعه نیازمند نه افرادی سراسر رام و تحت قدرت بلکه نیازمند افرادی خلاق و نوآور است که در جهت پیشرفت جامعه و نه حفظ ثبات آن با کژی‌ها و ناراستی‌های آن حرکت کنند.

به عقیده بسیاری تکالیف درسی نه به شیوه سنتی آن بلکه در صورتی که منجر به تقویت مهارت‌های یادگیری دانش‌آموزان و پرورش خلاقیت و ذهن آنان شود مهم‌ترین بخش یادگیری کودکان را تشکیل می‌دهد. تکالیفی که در منزل انجام می شود می تواند موجب افزایش خود نظم دهی و خود مدیریتی، سازماندهی بهتر زمان و تحقیق و جستجوی بیشتر شود و در نتیجه استقلال در توانایی حل مساله را تقویت کند. این مهارت‌ها و خواص، همان طور که برای حوزه‌های تحصیلی مناسب‌اند، در زمینه‌های غیرآموزشی زندگی نیز کاربرد دارند.

 فعالیت‌های بعد از مدرسه و تکالیف درسی مناسب گامی در راستای وسعت بخشیدن به افق فعالیت‌های آموزش و پرورش پویا بودن و مشارکت در کلاس درس به عنوان کانال ارتباطی خانه و مدرسه است که سبب تفکر و استدلال و ایجاد نگرش‌های جدید و اصلاح و برنامه‌ریزی و آگاهی معلمان از وضعیت آموزشی می‌شود.(2)
 

روی دیگر سکه مشق شب

تاثیرات منفی تکالیف درسی اطلاعات جالب‌تری را فراهم می‌کند. نخست گفته شده که هر فعالیتی تنها برای مدتی می‌تواند ارزشمند باقی بماند بنابراین اگر دانش آموزان برای صرف زمان بیشتری بر مطالب علمی ملزم شوند خسته می‌شوند. دوم تکلیف درسی مانع دسترسی دانش آموزان به اوقات فراغت و فعالیتهای گروهی می شود و سوم درگیر شدن والدین میتواند منجر به دخالت آنان در انجام تکالیف درسی شود. متفاوت بودن فنون آموزشی مورد استفاده معلمان و والدین باعث گیج شدن کودکان میشود و چهارم فشار تکالیف میتواند منجر به کپی و یا کمک گرفتن از دیگران در انجام تکالیف درسی، تشویق تقلب و ویژگی‌های رفتاری نامطلوب را به همراه داشته باشد. سر انجام بر این اساس استدلال می شود تکالیف درسی یکسان ساز خوب نیست  و نابرابری‌های اجتماعی موجود را برجسته می‌کند.(3)

تکالیف سنگین مدرسه منجر می‌شود که دانش آموزان درنیابند که هدف آموزش مدرسه‌ای، نه تنها حفظ کردن کامپیوتر وار  بلکه ایجاد زیربنایی برای شروعی موفقیت آمیز در زندگی است. بیشتر بچه‌ها چنین تصور می کنند که آنها فقط برای مدرسه درس می خوانند نه برای زندگی آینده و انگار مدرسه فقط برای این وجود دارد که زندگی را به آنها سخت کند. آنها می‌دانند که تکالیف درسی شان در آینده به دردشان نخواهد خورد و آن را با بی میلی تمام انجام می‌دهند.

بر اساس گفته دانش آموزان مطالعه کتب غیر درسی، ورزش، گردش و و تفریح و تماشای تلوزیون از فعالیت هایی است که آنان علاقه مند به انجام آن هستند اما به خاطر حجم تکالیف خود نمی توانند به آن بپردازند. تکالیف شب می‌تواند در صورت عدم تناسب با با توانایی‌های کودکان به عنوان وسیله ای برای تشویق به دروغگویی، تقلب و سایر رفتارهای نامطلوب درآید. تحلیل نظریات گروه‌های ذی نفعه تکلیف شب را به عنوان عاملی در ایجاد جو خشونت در خانه و مدرسه معرفی می‌نماید.(4)
 

مشق شب در جهت پرورش خلاقیت و تفکر انتقادی

همانگونه که گفته شد نمی‌توان مشق شب را نه به همان شیوه خشک و سنتی در نظر گرفت و نه می‌توان آن را از دایره آموزشی نوجوانان به کلی کنار گذاشت. پائولو فریره آموزش رسمی و سنتی را تعلیماتی منفی می‌داند كه خصوصاً در جوامع توسعه نایافته به صورت ابزاری برای سركوبی انسانها در آمده است. در روش فریره تعلیم و تربیت باید همراه با تجزیه و تحلیل واقعیت‌ها صورت بگیرد زیرا آموزش مرحله ای اساسی برای تصمیم گیری و تقسیم قدرت در جامعه است. آموزش و پرورش انتقادی روشی است كه به دانش آموزان اجازه میدهد تا منتقدانه جهانشان را درك كرده و به عنوان یك انسان در تغییر جهان خود دخالت سازنده داشته باشند.

پی نوشت:
(1) شیربگی، ناصر، وکیلی ناهید(1392). بررسی نگرش دانش‌آموزان به تکالیف درسی و ارتباط آن با راهبردهای مدیریت تکالیف. مجله مطالعات و آموزش یادگیری. دوره پنجم، شماره دوم.
(2) براهیم آبادی، حسین؛ صراف، مریم(1390). مطالعه تطبیقی تاثیر فعالیت های بعد از مدرسه دانش‌آموزان دبیرستان‌های سنتی و هوشمند شهر قزوین. مجبه تحقیقات روانشناسی. شماره 13.
(3) شیربگی، ناصر، وکیلی ناهید(1392). بررسی نگرش دانش‌آموزان به تکالیف درسی و ارتباط آن با راهبردهای مدیریت تکالیف. مجله مطالعات و آموزش یادگیری. دوره پنجم، شماره دوم.
(4) بازرگان، زهرا(1373). بررسی وضعیت تکلیف شب در مدارس ابتدایی شهر تهران . مجله تعلیم و تربیت شماره38.