حافظ محبوب‌تر است یا سعدی؟ شعرهای مولانا و فردوسی دوست‌داشتنی‌تر است یا اشعار لسان‌الغیب؟ مقبولیت حافظ و ماندگاری غزل‌هایش میان مردم کوچه و بازار، مساله عجیبی نیست. اقبالی که بر اهمیت جایگاه حافظ در شعر و ادب فارسی می‌افزاید و در عین حال از قدر و مقام شاعران دیگر نمی‌کاهد.

بیستمین روز اولین ماه پاییز مناسبتی شاعرانه با حال و هوای عاشقانه این ماه دارد. روز بزرگداشت شاعری که سروده‌هایش برای مردم فارسی‌زبان حال و هوای دیگری دارد. آری! سخن از شاعر بزرگ پارسی‌گو از دیار فارس است که اشعارش همچون دیگر شاعر این سرزمین یعنی سعدی، بر دل‌وجان ایرانی و حتی غیر ایرانی نشسته است.

قرن‌هاست که غزل‌های آیینی، عارفانه، عاشقانه و اخلاق گرایانه او بر زبان علاقه‌مندان شعر و ادب زمزمه می‌شود. حافظ ازاین‌رو شاعر خوش‌اقبالی است که علاوه بر اهالی شعر و ادب، موردتوجه عموم مردم نیز قرار دارد و در گنجینه پربهای زبان فارسی ماندگار شده است. اما راز این حافظ دوستی ما ایرانی‌ها چیست؟ برای شناخت حافظ چه کرده‌ایم و گاه از این اقبال عمومی، چه‌کارهای معکوسی از ما سرزده است؟
 

شعر حافظ، عنصر ارتباط با جامعه

اشتراکات آیینی و مذهبی حافظ با جامعه ایرانی یکی از محتمل‌ترین و اولین پاسخ‌هایی است که می‌توان درباره این مقبولیت به آن پرداخت. حافظ از شاعران مسلمانی است که در پهنه بزرگ ایران‌زمین در عصر خویش به سرودن شعر مشغول بوده است. نام او حافظ است ازآن‌جهت که قرآن را به‌عنوان اولین آموزه نظام آموزشی گذشته فراگرفته و تأثیرات ادبی و کلامی بسیاری از آن گرفته است. اما این تنها دلیل و سند این مقبولیت نیست. شعر حافظ سرشار از مفاهیم و آموزه‌های سبک زندگی است. در اشعار حافظ همه آنچه به کار فرد و جامعه می‌آید، بارها تکرار می‌شود. از نقد و نکوهش تا تشویق و ترغیب، از حُسن صفات نیک تا رد رذایل و صفات ناپسند، از ملزومات اصلاح تا عناصر افساد جامعه.

همان‌قدر که غزل‌های حافظ عاشقانه و عارفانه است به همان اندازه هم اخلاقی و متفکرانه است. صورتی زیبا و سیرتی نیکو. خوانش شعر حافظ برای مردم عادی شهد شیرین است و کشف مفاهیم آن برای خواص شیرین‌تر. خلاصه آنکه ردپای شعر حافظ به‌عنوان یک شاعر مردمی و نه روشنفکر در ادبیات بیشتر به چشم می‌آید و استقبال بیشتری از آن می‌شود.
 

حافظ و دنیای نوستالژی‌ها

حافظ علاوه بر اینکه شاعرِ آیین و عرفان و آسمانی است اما شاعری زمینی نیز هست. او در بسیاری از زمینه‌ها و ویژگی‌های شعری هم‌تراز با سایر شعرای بزرگ است. گاه حتی دیگران در برخی موارد از او سَرتَر بوده‌اند. اما حافظ ازآن‌جهت که خود را از جامعه دور نکرده و شعرش را غرقِ خوب و بد زندگی کرده، مخاطب بیشتری هم جذب کرده است.

اشعار حافظ با هر سلیقه‌ای جور درمی‌آید. مخاطب مذهبی، اندیشمند و اهل عرفان، بازاری، روستایی، جوان دلداده و مردم گرفتار روزمرگی‌ها با اشعار حافظ سرخوش می‌شوند و هرکس به‌تناسب روحیه‌اش از آن بهره می‌برد. حافظ شاعر سنت‌ها و خاطره‌ها نیز هست. شب یلدا و تفأل به دیوان پررمزورازش و تفسیرهای مطبوع شنونده، آوازها و نغمه‌های موسیقایی متأثر از اشعارش، زمزمه غزل‌های عاشقانه‌اش و .... بر دوست‌داشتنی‌تر شدن این شخصیت تاریخی افزوده است.
 

از حافظ‌پژوهی تا حافظ‌شناسی

اهمیت و تأثیرگذاری حافظ بر ادبیات فارسی و حتی سایر حوزه‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی، ارتباط ادیبان و اندیشمندان سایر کشورها با حافظ و اقبال عمومی از شعر لسان‌الغیب باعث شده است که پژوهشگران و محققان بسیاری درزمینه حافظ‌پژوهی و حافظ‌شناسی فعالیت داشته باشند. ضمن آنکه شعر حافظ به‌عنوان یکی از منابع و سرفصل‌های دروس دانشگاهی نیز شناخته می‌شود.

در گستره حافظ‌پژوهی، چهره‌های شناخته‌شده‌ای در جامعه فرهنگی ایران و خارج از کشور به‌عنوان حافظ‌شناس معرفی‌شده‌اند؛ اندیشمندانی که به‌واسطه سال‌ها تلاش برای شناساندن حافظ به جامعه، صاحب نشان درجه‌یک علمی حافظ‌پژوهی شده‌اند. بهاءالدین خرمشاهی، سعید حمیدیان، شارل هانری دو فوشه کور (از کشور فرانسه)، جیوانی ماریا درمه (از کشور ایتالیا) و سلیم نیساری ازجمله این افراد هستند. ضمن اینکه بسیاری از استادان دانشگاهی رشته زبان و ادبیات فارسی در حوزه حافظ‌شناسی همچون دکتر منصور رستگار فسایی، دکتر محمد ترکی، علی‌اصغر دادبه، کوروش کمالی سروستانی، دکتر رشید عیوضی، دکتر بهادر باقری، پرویز خایفی، هوشنگ فتی، محمد کانار (از ترکیه) و… شهره عام و خاص هستند

یکی از اعتبارات مهم پژوهشی در حوزه حافظ‌شناسی، عنوان «کرسی پژوهشی حافظ» است که از سال گذشته با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به محققان و اساتید دانشگاهی اعطاء می‌شود. دکتر کاووس حسن لی مدیر مرکز حافظ‌شناسی اولین پژوهشگری است که با عنوان «حافظ و ارتقای فرهنگی جامعه»، به این کرسی پژوهشی دست‌یافته است.

علاوه بر این مرکز حافظ‌شناسی به‌عنوان نهادی فرهنگی و علمی که هدف آن تقویت و گسترش فعالیت‌های مربوط به حافظ و توسعه پژوهش‌های تخصصی در پیوند بازندگی، اندیشه و شعر حافظ است از سال ۱۳۷۵ ه.ش در حافظیه شیراز آغاز به فعالیت کرده است.
 

نفیسِ دکوری یا اسبابِ تزیینی

آثار شاعران بزرگ از حافظ و مولوی گرفته تا سعدی و فردوسی در قالب دیوان و مثنوی یا شاهنامه، همیشه یکی از گزینه‌های موردتوجه ناشران در حوزه چاپ و نشر هستند. اهمیت این آثار و برابری آن‌ها با کتاب‌های موردتوجه فارسی‌زبانان و علی‌الخصوص ایرانیان مسلمان باعث شده تا چاپ‌های نفیس با قطع و جلدهای متفاوت روانه بازار کتاب شود. دیوان حافظ هم ازجمله کتاب‌هایی است که همین رویه در مورد آن به چشم می‌خورد؛ ازیک‌طرف به‌عنوان گزینه‌ای مناسب برای هدایا و قدردانی‌هاست و از طرف دیگر یک اثر چاپی چشمگیر در کتابخانه شخصی.

تا اینجای کار البته نقدی و آسیبی به قضیه وارد نیست. اما همین اقبال و توجه به دیوان مکتوب لسان‌الغیب تبدیل به آفتی شده که دیوان اشعار حافظ را از اثری کاربردی که می‌تواند در امور انسانی تأثیر بسزایی داشته باشد را تبدیل به یکشی زینتی و دکوری کند. اتفاقی که هرچند غیرملموس اما به عینه و بارها در منظر اهالی شعر و ادب و دوستداران واقعی شعر فارسی تکرار می‌شود و چیزی جز آه و حسرت ندارد.

این مقبولیت مؤثر حافظ و اشعارش به‌جای دست‌به‌دست شدن و زبان به زبان چرخیدن، در کتابخانه‌های گران‌قیمت و لابلای دکورهای تزیینی جابازکرده است. دیوان‌هایی با جلدهای چرمی، معطر، چوبی، رنگی و ... با قیمت‌های چند صدهزارتومانی، تنها نمونه‌ای از این اقبال معکوس به حافظ است. مفاهیم والای انسانی و دینی و عرفانی در شعر حافظ و شاعران هم‌رده او، هرچند با این بی‌اعتنایی و تبدیل‌شدن به کالای تجملاتی کم‌رنگ نمی‌شود، اما زنگ خطری است برای نسل آینده که ارزش شعر را در این قاب‌ها و دکورهای زیبا و رنگارنگ جستجو کند.