يتيم نوازي در صورتي مفيد فايده است كه برخورد با آنها توأم با رعايت جميع جهات مادّي و معنوي و عاطفي بوده باشد و در غير اين صورت ممكن است نتايج ناگواري به بار آورد و آنها را دچار عقده و كينه سازد.

تربیت اسلامی از توصیه های بزرگان دین برای مسلمانان است که در شماره های گوناگون، بخش های مختلفی را تقدیم حضور مخاطبان گرامی خواهیم کرد.

* سرپرستی یتیمان
يكي ديگر از محاسن اخلاق سرپرستي ايتام و تفقّد و محبّت نسبت به آنان است. در زندگي انسان ها خلأها و كمبودهايي وجود دارد كه جز از طريق محبّت و دوستي نمي توان آن را جبران كرد و در اين ميان، كودكان يتيم بيشترين نياز را احساس مي كنند زيرا آنها كه در اثر از دست دادن پدر يا مادر از سرچشمه مهر و محبّت دور افتاده اند بيش از هر چيز به نوازش و محبّت محتاج اند و براي اين احساس عاطفي و روحي خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند.

از سوي ديگر، وجود چنين افرادي در هر جامعه غير قابل اجتناب است، زيرا هيچ جامعه اي خالي از حادثه نيست به ويژه در جامعه اسلامي كه جهاد و دفاع از اهمّ واجبات است و بديهي است در اثر اين حوادث خواه ناخواه گروهي پدران و يا مادران خود را از دست داده و بي‎سرپرست باقي مي مانند. در چنين محيطي براي رفع اين كمبودها بايد پيش بيني هاي لازم را معمول داشت، بدين جهت دين مقدس اسلام مسئله ايتام را به عنوان يك مسئله اساسي و مهم مطرح كرده و مسلمانان را نسبت به سرنوشت آنان از جميع جهات (اقتصادي، عاطفي، آموزشي و تربيتي و ...) مسئول دانسته است.

در اينجا بحث تنها در تأمين معاش نيست؛ زيرا نياز انسانها تنها در آب و نان خلاصه نمي شود. انسان تشنه محبّت و سرشار از احساس و عواطف است؛ انسان موجودي است عاطفي كه مايل است محبّت ببيند و به ديگران ابراز محبّت كند. عشق و محبّت در سرشت او نهفته است. او همانند يك چوب و يا يك سنگ و جماد نيست كه از عشق و محبّت بيگانه باشد. جايي كه بسياري از حيوانات تحت تأثير محبّت قرار مي گيرند و پاسخ مثبت به آن مي دهند انسان كه سرشت او بر اساس مهر و محبّت نهاده شده است چطور مي تواند به دور از محبّت زندگي كند؟ واقعاً هيچ چيز جز مهر و محبّت نمي تواند جاي خالي پدر و مادر را پر كند و چقدر خوب است كه هر خانواده يك يا دو يتيم را تحت تكفّل خويش قرار دهد و سرپرستي آنها را شخصاً به عهده بگيرد و تنها به تأمين معاش آنها بسنده نكند. ساختن دارالايتام و كمك مالي به اين گونه مؤسسات بسيار خوب است اما نمي تواند جانشين كانون گرم خانواده باشد، زيرا مربّي و خدمتگزار حقوق بگير دارالايتام نمي تواند جاي خالي پدر و مادر را پر كند، چون كودك پيش از هر چيز پدري مهربان و مادري دلسوز مي خواهد. از اين رو پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ كه پيام آور رحمت و رحمةللعالمين است و خود نيز طعم تلخ يتيمي را چشيده نسبت به اين موضوع شديداً توصيه كرده و با بيانات مختلف در مناسبت هاي گوناگون مسلمانان را در تكريم يتيمان ترغيب و تشويق فرموده و مردم را به سرپرستي آنها امر كرده و خود نيز عملاً عهده دار نگهداري و سرپرستي از يتيمان بوده و در حديثي از آن حضرت آمده است: «أحبُّ البُيوتِ بيتٌ فيهِ يتيمٌ مُكرَّمٌ.»[1] محبوب ترين خانه آن خانه اي است كه در آن كودك يتيمي با عزّت و احترام زندگي كند.

- نكته لازم
با توجه با آنچه گفته شد ذكر اين نكته لازم است كه در فرهنگ اسلام بهترين وسيله براي رفع كمبودهاي يتيمان آن است كه كودكان يتيم جزء عائله انسان قرار گيرند بطوريكه خود را در رديف اعضاي خانواده و فرزندان آنان به شمار آورند و مساعدتها و كمكها نسبت به آنان بايد بقدري محترمانه و شرافتمندانه انجام شود تا آنها با سربلندي و سرافرازي زندگي كرده و هيچگاه خود را حقير و بيچاره و بينوا احساس نكنند.

بنابراين، يتيم نوازي در صورتي مفيد فايده است كه برخورد با آنها توأم با رعايت جميع جهات مادّي و معنوي و عاطفي بوده باشد و در غير اين صورت ممكن است نتايج ناگواري به بار آورد و آنها را دچار عقده و كينه سازد.

اكنون براي اينكه بيشتر به اهميت اين وظيفه ديني، انساني و اخلاقي آشنا شويم مناسب است قسمتي از آيات و روايات وارده را براي شما بازگو كنيم.

- قرآن و يتيمان
در قرآن مجيد درباره ايتام آيات متعددي ديده مي شود كه در پاره اي از آيات، بي اعتنايي به يتيمان را علامت كفر و نفاق مي شمارد و مي فرمايد: «أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ فَذلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ»[2] آيا ديدي آن را كه دين و روز قيامت را دروغ مي پندارد، پس او كسي است كه يتيم را از خود مي راند.

و در جاي ديگر مي فرمايد: «كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلي طَعامِ الْمِسْكِينِ»[3] چنان نيست كه شما خيال مي كنيد بلكه شما يتيمان را گرامي نمي داريد و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمي كنيد. و در يك جا پس از عبادت خدا و نيكي به پدر و مادر و خويشاوندان، محبّت و احسان به ايتام را يادآور مي شود و مي فرمايد: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ ... .»[4] (و به ياد آوريد) زماني را كه از بني اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را نپرستيد و نسبت به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكي كنيد... .

و آنگاه كه مصاديق برّو نيكوكاري را مي شمارد يتيم نوازي را پس از ايمان به خدا و روز جزا و ايمان به پيامبران و كتاب‎هاي آسماني و فرشتگان ذكر مي كند و اين دليل بر اهميت يتيم نوازي است كه در اين رديف آمده است. مي فرمايد: «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ»[5] نيكي (تنها) اين نيست كه به هنگام نماز صورت خود را به سوي مشرق و مغرب كنيد بلكه نيكوكار كسي است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب آسماني و پيامبران ايمان آورد و مال خود را با تمام علاقه اي كه به آن دارد به خويشاوندان و يتيمان و از كارافتادگان و ... انفاق كند... .

و آنگاه كه يتيم بودن رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ را به وي تذكر مي دهد، مي فرمايد: «أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فآوي؟»[6] آيا تو را يتيم نيافت و سپس پناه داد؟ سپس مي فرمايد: «فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلا تَقْهَرْ»[7] حال كه چنين است پس با قهر و خشم با يتيم برخورد مكن. در اين سوره خداي متعال نخست يتيم بودن رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ را يادآور شده و آنگاه سفارش يتيمان را به او مي كند و اين ترتيب براي آن است كه آن بزرگوار در كودكي پدر و مادر خود را از دست داده بود و بخوبي احساس مي كرد يتيمي كه از محبّت و نوازش پدرانه محروم شده است بيش از هر چيز خود را نيازمند به تفقّد و محبّت مي بيند. به اين جهت مي فرمايد همان گونه كه يتيم بودي و تو را پناه داديم تو نيز يتيمان را نوازش كن و آنها را از خود دور مكن، چرا كه درد و رنج يتيمي را تحمل كرده و از درد و ناراحتي يتيمان آگاهي.

در اين آيات دو مسئوليت درباره يتيمان ذكر شده است:

1. برطرف كردن نيازهاي مالي آنها
2. جبران كمبودهاي عاطفي آنان

- نظري به روايات
رواياتي كه از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ در اين باره رسيده فراوان است. در اين احاديث، ضمن توصيه نسبت به يتيمان، آثار نيك و اجر و پاداش عظيمي را در اين مورد نويد مي دهد كه تنها به ذكر چند مورد از اين آثار اكتفا مي كنيم:

ورود به بهشت
رسول گرامي ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ فرمود:
« من كفَّل يتيماً و نفقته كنت أنا و هو في الجنَّة كهاتين و قرن بين اصبعيه المسبّحة و الوسطي.»[8] كسي كه يتيمي را سرپرستي كند و عهده دار نفقه و مخارج او گردد من و او در بهشت پهلوي يكديگر هستيم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطي را پهلوي هم گذاشت و فرمود: مانند اين دو كه پهلوي يكديگرهستند.

امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:
«من اراد ان يدخله الله عزّوجلَّ في رحمته و يسكنه جنَّته فليحسن خلقه ... و ليرحم اليتيم.»[9]
كسي كه بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... بايد نسبت به يتيمان دلسوز و مهربان باشد.

نرم شدن قلب و برآورده شدن حاجات
اثر ديگر يتيم نوازي اين است كه دل انسان نرم و حوايج او برآورده مي شود.

پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ فرمود:
«اتحبُّ ان يلين قلبك و تدرك حاجتك؟ ارحم اليتيم و امسح رأسه و أطعمه من طعامك يلين قلبك و تدرك حاجتك.»[10]
آيا دوست داري دلت نرم و آرزويت برآورده شود؟ (آنگاه فرمود:) بر يتيم ترحّم كن و دست محبّت بر سر او بكش و از غذاي خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.

ترفيع درجات و محو سيئات
در حديثي از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ مي خوانيم:
«و الذَّي تفسي بيده لايلي مسلم يتيماً فيحسن ولايته و يضع يده علي رأسه إلّا رفعه الله عزَّوجلَّ بكلِّ شعرة درجة و كتب له بكلِّ شعرة حسنة و محي عنه بكلِّ شعرة سيّئة.»[11] سوگند به كسي كه جانم در قبضه قدرت اوست، هر مسلماني كه سرپرستي يتيمي را به عهده بگيرد و بخوبي از عهده ولايت و سرپرستي آن يتيم برآيد و دست محبّت بر سر او بكشد به عدد هر مويي كه از زير دستش مي گذرد خداوند متعال يك درجه مقام او را بالا مي برد و يك ثواب در نامه عمل وي مي نويسد و يك گناه از او كم مي كند.


در حديث ديگري آمده است كه يكي از ياران پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ به نام ابن ابي اوفي مي گويد:
محضر رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ نشسته بوديم، پسر بچه اي خدمت حضرت آمد، عرض كرد: كودكي يتيم هستم و خواهري يتيم دارم و مادري بيوه زن. از آنچه خدا به تو اطعام كرده به ما اطعام كن تا خداوند از آنچه نزد اوست آنقدر به تو ببخشد كه خشنود شوي. پيامبر فرمود: چه زيبا سخن گفتي اي پسر! سپس رو به بلال كرد و فرمود: برو از آنچه نزد ما است بياور. بلال بيست و يك خرما با خود آورد. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: هفت دانه براي تو، هفت دانه براي خواهرت و هفت دانه براي مادرت.

معاذبن جبل برخاست دستي بر سر كودك يتيم كشيد، گفت: خداوند يتيمي تو را جبران كند و تو را جانشين صالحي براي پدرت سازد (پدر او از مهاجران بود). پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ رو به معاذ كرد و فرمود: انگيزه تو براي اين كار چه بواد؟ عرض كرد: محبّت و رحمت. فرمود: هر كس از شما سرپرستي يتيمي را بر عهده گيرد و حق آن را ادا كند و دست بر سر يتيم كشد، خداوند به عدد هر مويي حسنه اي براي او مي نويسد و به عدد هر مويي سيّئه اي از او محو مي كند و به عدد هر مويي او را يك درجه بالا مي برد.[11]

اميرمؤمنان ـ عليه السّلام ـ فرمود: «ما من مؤمن و لا مؤمنة يضع يده علي رأس يتيمٍ ترحّماً الّا كتب الله له بكلّ شعرة مرَّت يده عليها حسنة.»[12] هر مرد و زن باايماني كه از روي مهرباني دست خود را روي سر يتيمي بكشد خداي متعال به عدد هر مويي كه دست خود را روي آن مي گذارد يك ثواب براي او مي نويسد.

ثواب پناه دادن يتيم
ـ سكونت در بهشت:
در حديث آمده است كساني كه كودكان يتيم را كه قدرت تهيه مأوي و مسكني براي خود ندارند پناه دهند و در خانه خود از آنها پذيرايي كنند، خداي متعال آنان را در بهشت سكنا خواهد داد.

امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود:
«اربع من كنَّ فيه بني الله له بيتاً في الجنَّة من اوي اليتيم و رحم الضَّعيف و أشفق علي والديه و رفق بمملوكه.»[13] چهار خصلت در هر كس باشد خداوند خانه اي در بهشت براي او بنا كند: كسي كه يتيمي را پناه دهد و بر ناتواني دلسوزي كند و به پدر و مادر خود مهر ورزد و با برده و زير دست خود مدارا كند.

ـ برطرف شدن عذاب:
يكي ديگر از ثمرات پناه دادن يتيم آن است كه خداي متعال عذاب قبر را از انسان برمي دارد.

پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ فرمود: عيسي بن مريم (عليه السّلام) از قبرستاني مي گذشت كه صاحب قبري را عذاب مي كردند. پس از يك سال كه از آنجا گذشت متوجه شد (با ديد مخصوص خود) كه صاحب قبر عذاب نمي شود، علّت را از خداي متعال سؤال كرد؟ وحي شد كه اين مرد گنهكار بود و به خاطر گناهاني كه انجام داده بود عذاب مي شد، امّا فرزند صالحي داشت كه وقتي به سنّ رشد رسيد جاده اي را اصلاح كرد و يتيمي را منزل داد، به اين جهت او را آمرزيدم و به خاطر كار فرزندش عذاب را از او برداشتم. [14]

ثواب ساكت كردن يتيم
ناراحتي كودكان يتيم چندان مهم است كه پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ مي فرمايد: «... اذا بكي اليتيم وقعت دموعه في كفَّ الرَّحمن و يقول تعالي: من ابكي هذا اليتيم الذي واريت والده في التّراب من اسكته فله الجنَّه.»[15] ... هرگاه كودك يتيمي گريه كند اشكهاي او در كف پر مهر و محبّت خداوند رحمان مي ريزد و خداي تعالي مي فرمايد: چه كسي اين يتيمي كه پدرش را از دست داده (و اكنون زير خاك آرميده) به گريه درآورده است؟ هر كس او را آرام كند بهشت از آن اوست (:پاداش او بهشت است).

در حديثي ديگر فرمود:
هنگامي كه كودك يتيم گريه مي كند عرش خدا به لرزه در مي آيد. خداوند به فرشتگانش مي فرمايد: اي ملائكه من! چه كسي اين يتيم را كه پدرش در خاك پنهان شده است به گريه درآورد؟ ملائكه مي گويند: خدايا! تو آگاه تري. خداوند مي‎فرمايد: اي ملائكه من! شما را گواه مي گيرم كه هر كس گريه او را خاموش و قلبش را خشنود كند من روز قيامت او را خشنود خواهم كرد.[16]

به هر حال، انسان مسلماني كه ادّعا مي كند متخلّق به اخلاق حسنه است بايد به اين ادّعا جامه عمل بپوشاند و به فكر كودكان يتيم و خانواده هاي بي سرپرست باشد و به زندگي آنان رسيدگي كند و وصيت اميرمؤمنان ـ عليه السّلام ـ را كه نزديك شهادت خود فرمود از ياد نبرد كه: «الله الله في الايتام فلا تغبُّوا افواههم و لا يضيعوا بحضرتكم...»[17] خدا را خدا را در مورد يتيمان، نكند آنها گاهي سير و گاهي گرسنه بمانند، نكند آنها در حضور شما در اثر عدم رسيدگي از بين بروند... .

و همان گونه كه در اوّل بحث يادآور شديم بايد با روي باز و سرشار از محبّت با يتيمان برخورد شود كه احساس نكنند پدر يا مادر خود را از دست داده اند، چون آنان نيز روزي در زير سايه پدر و مادر خود زندگي مي كردند و مورد محبّت و نوازش آنها بودند، ولي امروز كه از نعمت پدر يا مادر محروم شده اند از هر جهتي نياز به محبّت دارند و بايد به اين نياز پاسخ مثبت داده شود تا در ميان همسالان خود احساس غربت و حقارت نكنند و خداي ناكرده دچار عقده و كينه نشوند كه در آينده براي خود و ديگران خطرناك شوند.

پی نوشت:
ـــــــــــــــــــــــــــــ
[1] . تفسير مراغي، ج 3 / صفحه 149
[2] . ماعون / 1 و 2
[3] . فجر / 17 و 18
[4] . بقره / 83
[5] . بقره / 177
[6] . ضحي / 6
[7] . ضحي / 9
[8] . قرب الاسناد، صفحه 45
[9] . امالي صدوق، صفحه 318، مجلس 61، حديث 15
[10] . كنزالعمّال، ج 3 / صفحه 169، حديث 6002
[11] . همان، صفحه 175، حديث 6030
[12] . تفسير مجمع البيان، ج 10 / صفحه 506؛ تفسير نورالثقلين، ج 5 / صفحه 597
[13] . ثواب الاعمال، صفحه 237
[14] . خصال صدوق، ج 1 / صفحه 211، حديث 46
[15] . امالي صدوق، چاپ بيروت، صفحه 414
[16] . تفسير فخررازي، ج 31 / صفحه 220
[17] . تفسير مجمع البيان، ج 10 / صفحه 606
[18] . نهج البلاغه صبحي صالح، صفحه 421، وصيت 47