کتابی که به سفارش امام زمان علیه السلام نوشته شد ابن بابویه معروف

«شیخ صدوق» محدثی که پیکرش بعد از 800 سال سالم بود

در عهد فتحعلی شاه قاجار در حدود 1238 هجری، مرقد شریف شیخ صدوق(ره) که در اراضی ری قرار دارد، از کثرت باران خراب شد. در این هنگام بود که پیکر سالم «رئیس المحدّثین» پس از 800 سال خودنمایی کرد.

در مورد زمان دقیق و محل تولد او چندان نمی‌دانیم، اما با توجه به این‌که پدرش مرجع مردم قم و اطراف آن بوده شکی نیست که در این شهر بزرگ شده است. به نوشتة نجاشی و دیگر معاصرانش، پدر او، که از داشتن فرزند ناامید شده بود، در نامه‌ای به امام زمان او را واسطه قرار داد تا در این باره دعا کند. استجابت این دعا بود که او را صاحب فرزندی کرد که محمد نام گرفت. ابن بابویه خود به این مطلب افتخار می‌کرده است.(1)

جایگاه شیخ صدوق

ابن‌بابویه از دو نظر بسیار اهمیت دارد؛ یکی آن‌ که او از بزرگ‌ ترین محدثان شیعه در عصر غیبتِ کبراست و از 250 محدث روایت نقل کرده و حدود 450 کتاب و رساله دارد که مبنای همه آن‌ها روایت است، همچنین او یکی از کتب اربعة شیعه را، به نام مدینة العلم، نوشته است. ابن‌ بابویه، هم‌ زمان با کلینی و پیش از شیخ طوسی، جمع‌آوری و تنظیم و دسته‌ بندی روایات شیعه را آغاز کرد و بدین ترتیب، مانع پراکندگی و از دست‌رفتن آن‌ها شد.(2)

اهمیت دیگر ابن‌ بابویه در تبیین عقاید شیعی و طرح‌ ریزی نظام عقیدتی و کلامی شیعه در پرتو روایات امامان شیعه است. در سفرهای بسیارِ خود عقاید شیعه را برای مردم تبیین می‌ کرد و گاه برای تأکید بر مطلب کتابی می‌نوشت. بسیاری از کتاب‌های او در این سفرها خطاب به مردم این شهرها یا در پاسخ به پرسش‌های ایشان نوشته شده است. او در پی‌ ریزی مرزهای عقیدتی میان شیعیان امامی با شیعیان زیدی و اسماعیلی، که در آن روزگار بسیار فعال بودند، نقش بسیار مهمی داشت.
ابن‌بابویه تلاش کرد میانه‌ روی در اعتقاد به امامان را نشان دهد؛ راهی که نه غلو و زیاده‌روی در حق ایشان باشد، نه کوتاهی و تقصیر. چندی بعد با تلاش‌های شیخ مفید، در بغداد، مؤلفه‌های عقلانی معتزلی در کلام و عقاید شیعی راه یافت و به جریان مسلط در کلام شیعی تبدیل شد و کلام روایت‌محور ابن‌بابویه از رونق افتاد.(3)
 

«کمال الدین و تمام نعمته»؛ یکی از آثار مهم مرحوم شیخ صدوق(ره)

شیخ صدوق(ره) دارای آثار فراوانی در زمینه دانش های مختلف دینی است. در این میان، کتاب کمال الدین و تمام نعمته، از جایگاه ویژه ای برخوردار است، چرا که در این کتاب از دیدگاه مکتب تشیع در موضوع غیبت و طول عمر امام مهدی(علیه السلام) نوشته شده است.

عده زیادی از شیعیان بعد از وفات نایب چهارم در سردرگمی به سر می برند، زیرا مرجع معیّنی از طرف امام مهدی (عج) نداشتند تا امور آنان را به انجام برساند. شیخ صدوق(ره)، در این زمان وظیفه خود می داند برای رفع این حیرت، دست به تألیف کتابی بزند که در آن، روایات غیبت توسط پیامبر(صلی الله و علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) بیان شده باشد. وی کتاب خود را تا «کمال الدین و تمام نعمته» نام می نهد. این نام از آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی» (4) گرفته شده است. 
اهمیت و ارزش کمال الدین از آن جهت است که صدوق در کتاب خود دربارة تحقق یکی از وعده های انبیای الهی و ادیان آسمانی که بشارت به آینده ای روشن و ظهور منجی در آخر الزمان می باشد، سخن گفته است.

در آن روزگار بیشتر کسانی که نزد صدوق رفت و آمد می کردند، در امر غیبت متحیر بودند و در امر قائم، شبهاتی داشتند که شیخ، همت خود را صرف ارشاد آنان و بازگرداندن ایشان به راه حق و صواب می کرده است. چنان که خود در این باره می گوید: «انگیزه من در تألیف این کتاب آن بود که چون آرزویم در زیارت علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) برآورده شد، به نیشابور برگشتم و در آن جا اقامت گزیدم و دیدم بیشتر شیعیانی که به نزد من آمد و شد می کردند، در امر غیبت حیران اند و دربارة امام قائم شبهه دارند و از راه راست منحرف گشته و به رأی و قیاس روی آورده اند. پس با استمداد از اخبار وارده از پیامبر(صلی الله و علیه وآله) اکرم و ائمه اطهار(علیهم السلام)، تلاش خود را در ارشاد ایشان به کار بستم تا آن ها را به حق و صواب دلالت کنم.

کتابی به دستور امام زمان علیه السلام

بنا به گفته شیخ صدوق(ره)، وی شبی در عالم رؤیا امام مهدی (عج) را می بیند که در طواف خانه خدا به او خطاب می کند: «چرا در باب غیبت کتابی نمی نویسی و غیبت های انبیاء را در آن ذکر نمی کنی؟» و او در پاسخ می گوید: «یا ابن رسول الله! درباره غیبت، پیشتر رساله هایی تألیف کرده ام» و امام در پاسخ می فرماید: «نه به آن طریق، اکنون تو را امر می کنم که درباره غیبت کتابی تألیف کنی و غیبت انبیاء را در آن بازگویی» و او گریان از خواب بیدار می شود و در بامداد همان روز به تألیف کتاب می پردازد.
 

سالم ماندن جنازه

وی در سال ۳۸۱ق با بیش از هفتاد سال سن درگذشت و در شهر ری دفن شد. قبر او امروزه در قبرستانی با نام قبرستان ابن بابویه معروف و زیارتگاه مردم است. تجدید عمارت قبر وی در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ انجام گرفت. پیش از این تاریخ قبر او در اثر سیل شکافته شد و آشکار شدن جنازه سالم وی پس از گذشت قرن‌ها مایه حیرت همگان شد.(5)

پی نوشت:

1- دانشنامة ايران و اسلام، ج 3، ص 431
2- شيخ طوسي، ص 157
3-پاكتچي، همان، ص 64-65؛ ابن‌ بابويه، من‌لايحضره‌الفقيه، ج 1، ص 234-235
4- مائده:۳
5- الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ه‍.ش.، ص۷۴