به‌کوشش عبدالله محمدی

مهم‌ترین شرط

اولین و مهم‌ترین نکته در غذا خوردن، توجه به حلال و پاک بودن آن است و تمام آدابی که بعد از این خواهیم گفت، بی‌توجه و اهتمام به این مسئله، بی‌ارزش، بی‌فایده و بی‌اثر است. حتماً شما این روایت پیامبر اکرم(ص) را شنیده‌اید که فرمودند «هرکس لقمه حرامی بخورد چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود.» یا این روایت امام صادق(ع) را که از پدران بزرگوار خود و آنان از حضرت علی(ع) روایت کرده‌اند که رسول‌الله(ص) فرمودند «وقتی در غذا چهار خاصیت جمع شود، کامل شده است: حلال باشد، دست‌های بسیاری به‌سوی آن دراز شود، قبل از خوردن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» گفته شود و در آخر، شکر خداوند به‌جا آورده شود.» (تحفه آثار، ص297)

برترین خوراکی و بهترین سفره

از منظر روایات، برترین غذاها، غذایی است که دارای چند ویژگی باشد:

1. حلال و سالم باشد.

2. دسترنج خود فرد باشد.

3. خانواده آن را دوست داشته باشند.

4. بوی آن موجب آزار دیگران نباشد.

بهترین سفره‌ها نیز پاکیزه‌ترین، حلال‌ترین و ساده‌ترین آن‌هاست؛ نه سفره‌ای که انواع غذاهای رنگارنگ و گران‌قیمت بر آن چیده شده باشد.

گرسنه بلند شو

این سفارش حضرت علی(ع) خطاب به فرزندشان امام مجتبی(ع) بسیار مشهور است که «ای پسرم! آیا به چهار ویژگی که تو را از طب بی‌نیاز می‌کند آگاهت سازم؟ بر سر سفره غذا ننشین مگر درحالی‌که گرسنه باشی و از طعام برنخیز مگر این‌که گرسنه باشی و غذا را خوب بجو و وقت خواب به دستشویی برو. پس اگر این کارها را انجام دهی از طب بی‌نیاز می‌شوی.» (منتخب میزان‌الحکمه، ح574)

این نکته را مقایسه کنید با آداب و رفتار خودمان که تا سیر نشویم و یا تمام نشود، دست از غذا خوردن نمی‌کشیم و تازه دیگران راه هم تشویق به سیر شدن می‌کنیم.

این روایت امام صادق(ع) تأمل‌برانگیز است که فرمودند «دورترین مردمان از خداوند، کسی است که شکمش پر باشد.» (جامع‌الاحادیث، ص202) و هم‌چنین «شکم با خوردن، سرکش می‌شود. نزدیک‌ترین حالت بنده به خداوند هنگامی است که شکمش سبک باشد و دورترین حالت بنده از خداوند نیز آن هنگام است که شکمش پر باشد.» (اصول کافی، ج 6، ص 269، ح 4)

دست‌ها را بشوی

اگر از صدها توصیه بهداشتی درباره شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا بگذری، از این روایت امام صادق(ع) نگذر که فرمودند «کسی که قبل و بعد از غذا دست خود را بشوید زندگی او وسعت می‌یابد و بیماری‌اش برطرف می‌شود.»

 نام خدا را فراموش نکن

در اول غذا گفتن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» را فراموش نکنید، ولی اگر سر سفره چند نوع غذا بود، در اول هر کدام بسم‌الله بگویید.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند «هر غذایی که با نام خدا شروع نشود درد است و هیچ برکتی ندارد.» (تاریخ دمشق، ج 6، ص325)

نمک بخور و نمکدان نشکن!

قبل از غذا و بعد از آن دو بار انگشت خود را به نمک زده و به دندان‌های خود بکشید. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «هر کس پیش و پس از غذا، نمک بخورد، خداوند 330 نوع بلا را که کمترینش جذام است از او برمی‌دارد.» (دانشنامه احادیث پزشکی، ج2، ص495، ح2037)

در هر گرم بزاق دهان انسان، دست‌کم صد هزار میکروب وجود دارد و مصرف نمک طعام پیش از خوردن هر چیز، باعث کاهش این میکروب‌ها می‌شود. همچنین مضمضه کردن نمک پیش از غذا، باعث ترشح بزاق شده و حفره دهان را برای جویدن و هضم بهتر غذا آماده می‌کند.

با سه انگشت بخور

اطبا می‌گویند: انرژی‌ها در دو قسمت از بدن انسان یعنی نوک انگشتان و چشم‌ها بیشتر از سایر قسمت‌ها وجود دارد. ازاین‌رو بهتر است وقتی سر سفره می‌نشینید، ابتدا خوب به غذا نگاه کرده تا نشاطی در ما به وجود آید و پس از آن با سه انگشت غذا را میل کنید. در ضمن این کار کمک می‌کند خودبه‌خود لقمه را کوچک برداشته و اگر آن‌ها را خوب بجویم به‌زودی سیر خواهیم شد و دچار نفخ معده و پرخوری نخواهیم شد.

خوب بجو

خوب و درست جویدن، اولین گام پراهمیت در مسیر یک هضم مناسب و سالم است. باید غذا را خوب جوید؛ چراکه این عمل باعث تحریک بیشتر مرکز سیری در هیپوتالاموس مغز و احساس سیری می‌شود. همچنین موجب ترشح کامل غدد بزاقی و هضم غذا و ضدعفونی شدن فضای دهان می‌شود.

از سوی دیگر، باعجله غذا خوردن، باعث می‌شود مقدار زیادی هوا به درون معده وارد شود و حجم شکم را زیاد و درنتیجه تولید گاز و نفخ معده کند.

لطفاً به ترتیب

غذاهایی که دارای زمان هضم متفاوت هستند نباید با هم خورده شوند، به‌خصوص اگر مدت هضم آن‌ها تفاوت زمانی زیادی داشته باشد. در صورت تمایل به مصرف هم‌زمان آن‌ها ابتدا باید غذای زودهضم و پس از کمی درنگ (اندازه هضم غذای اول) غذای دیرهضم مصرف شود. در غیر این صورت بازهم محصول نهایی هضم معده، باعث تولید اخلاط نامناسب در کبد خواهد شد. خوردن غذاهای خام با پخته هم سبب فساد هضم می‌شود.

از غذا لذت ببر

اگر غذا با اشتها خورده شود و خورنده از آن لذت ببرد، معده هم بهتر آن را در خود جای می‌دهد و هضم می‌کند و برعکس، معده غذایی را که شخص از روی بی‌میلی بخورد و از آن لذت نبرد، محکم در برنمی‌گیرد و طبعاً هضم آن نیز به‌خوبی انجام نمی‌شود.

میوه با غذا ممنوع

مصرف میوه به همراه غذا باعث ایجاد اخلاط فاسد شده و منجر به تباه شدن معده می‌شود و فقط خوردن دو میوه انار و زیتون به همراه غذا مجاز است. حتی شیر که یک نوع غذا محسوب می‌شود نباید به همراه میوه مصرف شود و مثلاً مخلوط محبوب شیرموز، دیرهضم است و توصیه نمی‌شود.

آداب بعد غذا

امام صادق(ع) می‌فرمایند «دراز کشیدن (نه به خواب رفتن) پس از غذا، بدن را چاق(سالم) می‌کند، غذا را هضم می‌نماید و درد را [از درون انسان] بیرون می‌کشد.» (الدعوات، ص80، ح200)

بعد از غذا دراز بکشید و پای راست را روی پای چپ انداخته، دست‌ها را زیر گردن قرار داده، چشم را بسته و به هیچ‌چیز فکر نکنید. بعد از 5 تا 10 دقیقه دوباره بلند شوید. در این حال، خستگی غذا رفع شده و انگار غذا نخورده‌اید.

بعد از غذا خوردن آرامش داشته باشید؛ زیرا سکون برای هضم لازم است؛ البته چند قدم حرکت بعد غذا مفید است؛ چراکه سبب قرار گرفتن غذا در قعر معده می‌شود. به‌طورکلی حرکت خفیف پس از غذا مناسب است ولی حرکات شدید اصلاً توصیه نمی‌شود.

غذای فصل!

غذای تابستان باید سرد بالفعل و زمستان گرم بالفعل باشد؛ برای این‌که ظاهر بدن در تابستان گرم است و اگر غذای گرمی خورده شود، ظاهر و باطن هر دو گرم شده و هضم ضعیف می‌شود. هم‌چنین در زمستان، ظاهر سرد است پس هرگاه باطن با ورود غذای سرد، سرد شود، باعث خاموش شدن حرارت غریزی می‌گردد. در دو فصل دیگر باید غذا معتدل باشد.

غذای سالخوردگان

غذای سالخوردگان باید کم‌حجم ولی از نظر کیفیت، بالا باشد. به‌طورکلی برای این بزرگواران کاهش حجم غذا، افزایش دفعات غذا و اجتناب از غذاهای سودازا و بلغم‌زا سفارش می‌شود. غذاهایی مانند آبگوشت، شوربا، حلیم گندم، شیر و عسل، زرده تخم‌مرغ نیم‌برشت و نان خوب توصیه ماست.

از این نکته‌ها غافل نشوید

1. میزبان پیش از همه شروع به غذا خوردن و بعد از همه دست بکشد.

2. با دست راست غذا بخورید.

3. بعد از غذا خوردن خدا را حمد کنید و دندان‌ها را با خلال و مسواک تمیز کنید.

4. از دور ریختن مواد غذایی خودداری کنید؛ ولی اگر در بیابان غذا خوردید، آن‌چه می‌ریزد برای پرندگان و حیوانات بگذارید.

5. هنگام غذا خوردن بنشینید؛ از غذا خوردن در حال راه رفتن و ایستاده و از نگاه کردن به صورت دیگران بپرهیزید.

6. غذای داغ نخورید و به آن فوت نکنید.

7. بعد از گذاشتن نان در سفره منتظر چیز دیگری نمانید.

8. از پاره کردن نان با کارد و گذاشتن چیزی روی آن و هرگونه بی‌احترامی بپرهیزید.

9. مقدار غذا نباید به‌قدری زیاد باشد که باعث فساد گردد، کم نیز نباشد که باعث ضعف و لاغری و کاهش قوت شود.

10. در زمان گرسنگی واقعی از به تأخیر انداختن غذا اجتناب کنید؛ زیرا این کار باعث ریخته شدن صفرا و مواد نامناسب به معده می‌شود.

11. زمانی که غذا هنوز در معده بوده و هضم نشده، از مصرف هرگونه خوراکی دیگر پرهیز کنید؛ زیرا که سبب عدم هضم و فساد هر دو غذا می‌شود.

12. از کسانی نباشید که عادت بر یک نوع غذا خوردن دارند.

13. از طعام بی‌مزه اجتناب کنید؛ زیرا باعث از کاهش اشتها و ایجاد خستگی می‌شود. هم‌چنین غذاهای شیرین و چرب اشتها را از میان می‌برند و بدن را گرم می‌کنند. غذاهای شور نیز لاغری و خشکی می‌آورند و برای چشم مضر هستند. گفتنی است مضرات غذاهای شیرین و چرب را می‌توان با غذاهای ترش رفع کرد و برعکس، مشکل غذاهای بی‌مزه با شوری و تندی قابل‌رفع است.

14. در مصرف ترشیجات باید اعتدال داشت؛ چراکه مداومت بر آن‌ها باعث ضعف، لاغری و زیان دیدن اعصاب می‌شود.

15. زمان غذا خوردن تمام تمرکز بدن بر خوردن باشد. (با تلفن و موبایل صحبت نکنید تا از لذت غذا خوردن غافل نشوید.)

فقط دو وعده غذا بخورید

در فرهنگ ما اصلی‌ترین وعده غذایی مردم ناهار است، درحالی‌که در تغذیه اسلامی غذا خوردن در اواسط روز جایگاهی نداشته و برای سلامتی مفید نیست.

خداوند متعال در آیه 62 سوره مریم می‌فرماید «و لهم رزقهم فیها بکره و عشیا؛ و در بهشت، روزی آنان بامدادان و شامگاهان است.»

از این آیه می‌توان چنین برداشت کرد که مهم‌ترین وعده غذایی، صبحانه و شام است. امام جعفر صادق(ع) خطاب به فردی که از سوءهضم و درد معده شکایت داشت ضمن خواندن این آیه فرمودند «فقط اول روز و اول شب به تغذیه بپرداز و میان صبحانه و شام چیزی نخور که مایه فساد بدن است.»

پیامبر اکرم(ص) نیز فرمودند «شام را ترک نکنید، هرچند به خوردن دانه خرمای خشکیده‌ای باشد. من بر امتم از این بیم دارم که با ترکِ خوردن شام، پیری و شکستگی به سراغشان آید؛ چراکه خوردنِ شام، مایه نیرومندی پیر و جوان است.» (المحاسن، ج2،ص196، ح1571)

از نظر علمی، خوردن غذای کامل در صبح باعث می‌شود تا احساس گرسنگی در ظهر به حداقل برسد و فرد نیاز چندانی به خوردن ناهار پیدا نکند یا به خوردن غذایی سبک اکتفا کند و درنتیجه دچار کسالت نشده و احتیاجی به خواب نیابد. کسی که ناهار نخورده یا کم خورده اول شب با اشتهای کامل شام می‌خورد و تا موقع خواب، غذای او کاملاً هضم می‌شود.

البته نباید به‌یک‌باره ترک عادت کرد و مثلاً کسانی که عادت به سه وعده غذا در شبانه‌روز دارند، یک‌باره این وعده را حذف کنند. باید این کار به‌مرور انجام شود تا گرفتار عوارض آن نشد.