بیش از30 سال است که درباره تأثیرات تماشای تلویزیون و ویدئو بر کودکان به بحث و بررسی پرداخته می شود. انجمن اطفال ایالات متحده(AAP) و انجمن پزشکی ایالات متحده(AMA) در سالهای 1999 و 2000 میلادی نتایج مطالعاتی را در این زمینه منتشر ساختند که بر تأثیراتی چون القای رفتار تهاجمی، اضافه وزن (چاقی) و ضعف تحصیلی اشاره داشته است. در مقاله حاضر سعی شده است به اختصار به تأثیرات منفی تماشای زیاده از حد تلویزیون و ویدئو بر رشد مغز در کودکان و راه کارهای جلوگیری از آن پرداخته شود که میتواند، به عنوان راهنمای مفیدی در دسترس خانوادهها قرار گیرد.

مطالعات اخیر نشان داده است که با توجه به توانایی شکل پذیری مغز، تجارب محیطی می توانند رشد مغز را به میزان قابل ملاحظهای متأثر نمایند. بنابراین قرار گرفتن کودک در معرض یک محرک محیطی می تواند از طریق ایجاد یک مسیر ویژه (عادات مغز) یا با محروم کردن مغز از دیگر تجارب، رشد ذهنی و هیجانی مغزرا شدیداً تحت تأثیر قرار دهد. در حالی که محرکات مناسب نظیر ارتباط صمیمی با والدین (یا مراقب)، محیط زبانی غنی و فعال، بازیهای دارای تحرک بدنی و برنامههای آموزشی متناسب با سن می توانند، رشد مغز را تقویت نمایند.

محیطهای بیبهره از تحریکات ذهنی و با رفتارهای نامناسب (مانند برخوردهای بدون فکر و آنی، خشونت و غیره) یا محروم کردن مغز از فرصتهای مهم برای مشارکت فعال در ارتباطات اجتماعی، بازیهای خلاق و حل مسائل میتوانند، پیامدهای وخیم و غیرقابل جبرانی را به همراه داشته باشند. علاوه بر این مجبور کردن و تحت فشار قرار دادن کودکان به فراگیری موضوعات آموزشی زمانی که آنها باید از لحاظ شخصیتی در کاویدن دنیای سه بعدی پیرامون خود باشند، می تواند، موجب دور زدن یا نادیده گرفته شدن بسیاری از جنبههای مهم رشدی شود.

تأثیرات زیان بار تماشای بیش از حد تلویزیون و ویدئو

امروزه در مواردی، پیامدهای ناخوشایندی را در مدارس شاهد هستیم که به نظر می رسد، ناشی از تماشای برنامههای تلویزیونی و یا ویدئویی برای ساعتهای طولانی باشد. برای مثال، اختلال نقص توجهی (ADD)، مشکلات رفتاری، ضعف تحصیلی، اختلالات زبانی (که به درک خواند و بیان کلامی نیز گسترش یافته است) و ضعف مهارتهای حل مسئله از جمله مشکلاتی هستند که از سوی آموزگاران گزارش می شوند. اگر چه تغییر سبک زندگی مردم و تغییرات اجتماعی تا حدودی در این زمینه مؤثر است، اما مطالعات انجام شده روی تماشاچیان تلویزیون و ویدئو بر نقش مؤثر و غیرقابل انکار آنها تأکید دارد. در کنار اینکه میدانیم، سطح آستانه دریافت و تحریکپذیری کودکان، بسیار با یکدیگر متفاوت است.

تماشای زیاده از حد برنامههای تلویزیون و یا ویدئویی به ویژه در دوران بحرانی رشد زبان و سنین انجام بازیهای پرتحرک، می تواند از جنبههای مختلفی بر ذهن کودکان تأثیر منفی داشته باشد که در زیر به آنها اشاره می گردد.

رابطه ی بین تماشای تلویزیون یا ویدئو و افت عمل کرد تحصیلی

بین میزان تماشای تلویزیون یا ویدئو و افت عمل کرد تحصیل، به ویژه توانایی خواندن، رابطه وجود دارد.

این امر می تواند از جایگزین شدن تماشای این برنامهها به جای تمرین خواندن ناشی شود، و شاید احتمال تأثیرات نامطلوب تحریکات بصری برنامههای تلویزیونی و ویدئویی بر رشد مسیرهای زبانی نیمکره چپ مغز نیز مطرح باشد.
مغز جوانی که مرتباً از تحرکات بینایی جاذب متأثر میشود، نمیتواند توجهش را به گوش دادن دقیق به محرکات زبانی معطوف کند. ضمن این که غالباً پس از دقایق بسیار کوتاهی، مغز نسبت به دریافت و درک محرکاتی که به پردازش دقیق نیاز دارند، خستگی نشان می دهد.

ماهیت محرک ممکن است برای برخی کودکان، مشکل توجهی ایجاد کند. جدای از موضوعات تکراری برنامههای تلویزیونی و ویدئویی، برنامههایی که توجه کودکان را به شدت به خود معطوف می کنند (مانند تمرکزهای گذرا، فلاشهای رنگی، حرکات سریع در میدان بینایی محیطی، صداهای بلند ناگهانی و غیره)، بهترین شیوه برای به خدمت گرفتن توجه کودکان به شکل غیرارادی می باشند. چنین تجاربی، کودک را از عملکرد مستقل براساس توانمندیهای ذهنی خود در فعالیتهایی مانند بازیها، سرگرمیها، تعاملات اجتماعی و غیره محروم میکنند.

نظام کنترل اجرایی مغز، یا قشر پره فرونتال، مسئول برنامهریزی، سازماندهی و نظم بخشیدن به رفتار در قضاوت توجه خود آگاهانه می باشد.

این قابلیتها در دوران کودکی و در سنین جوانی و بلوغ رشد و توسعه مییابند، اما بررسیها نشان داده است، برنامههای بیمحتوای تلویزیونی و ویدئویی یا بازیهای کامپیوتری می توانند،بر رشد و توسعه این بخش از مغز تأثیر گذارند. در بین کودکانی که بیشتر تلویزیون و ویدئو تماشا میکنند، اضافه وزن بیشتر است. تماشای این برنامهها علاوه بر این که از تحرک کودکان می کاهد، غالباً با صرف مواد غذایی مورد علاقه کودکان همراه است. ضمن اینکه تبلیغ مواد غذایی پر انرژی در حین برنامهها و تحریک کودکان به تهیه و خوردن آنها، مورد مهمی است که نباید فراموش شود.

راهکارهای پیشنهادی

1- مدت زمانی را که کودک به تماشای برنامههای تلویزیونی و یا ویدئویی می پردازد مشخص کرده و سپس بسته به سن کودک، آن را به مدت زمان معینی محدود کنید (یک ساعت برای کودکان سن پیش دبستانی و 2-1 ساعت برای کودکان بزرگتر).

2- با کودکان دوره آموزش پیشدبستانی و بزرگتر می توانید، درباره تدوین یک برنامه هفتگی تماشای تلویزیون مشورت کرده و به توافق برسید. بدین ترتیب، تلویزیون تنها برای تماشای برنامه مورد نظر روشن شده و در پایان برنامه، خاموش می شود.

3- انجام تکالیف مدرسه در اولویت است و نباید در حین آن تلویزیون روشن باشد.

4- در مورد خردسالان نیز لازم است از ابتدا نسبت به تماشای برنامه های نامناسب یا زیاده از حد، سیاست مشخصی اتخاذ شود تا بتوان در این زمینه، عادات مناسبی را پی ریزی کرد.

5- در صورت مشاهده مشکلات کم توجهی در کودک پیشنهاد می شود که برای مدتی تماشای تلویزیون محدود گردد.

6- والدین لازم است بر مضمون و محتوای برنامههایی که کودک در سنین مختلف تماشا می کند، نظارت داشته باشند.

7- والدین میتوانند با شرکت در تماشای برنامه دلخواه کودک و صحبت درباره آن، پرسیدن سؤال، و کمک در فهم پیام آن، از فرصت موجود به عنوان یک تجربه یادگیری استفاده کنند.

8- نباید از تماشای برنامه دلخواه کودک به عنوان یک ابزار تشویق و یا تنبیه استفاده کرد، زیرا با این کار تنها ارزش آن در نزد کودک بالا برده می شود.

نویسنده: سعید ملایری- کارشناس ارشد