روش محبت:

استفاده از محبت، از مؤثرترین و کارامدترین شیوه‌های تربیتی است. محبت جاذبه می‌آفریند، انگیزه خلق می‌کند، انسان‌های پرتلاطم و مضطرب را آرامش می‌بخشد و فرزندان نابهنجار و ناسازگار را رام می‌کند. محبت، شیوه‌ای است که به مرحله‌ای خاص از تربیت اختصاص ندارد، اما کودکان و نونهالان بیشتر به آن نیازمندند. حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: هر که فرزند خود را ببوسد، برای او پاداش و حسنه خواهد بود و هر که فرزند خود را شاد کند، خداوند در روز قیامت او را شاد خواهد فرمود. (1)

اگر انسان، به ویژه در دوره کودکی از محبت سیراب نشود، در بزرگ سالی معمولاً با ناهنجاری‌هایی مواجه می‌شود، لذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرموده‌اند: به کودکان و نوباوگان محبت نمایید و رحمت خود را شامل حال آن‌ها گردانید. (2)

حضرت علی علیه السلام در مواجهه با فرزندان خود از جملاتی محبت آمیز و پرجاذبه بهره می‌گرفتند. ایشان در نامه تربیتی به امام حسن علیه السلام می‌فرمایند: فرزندم! تو جزئی از وجود و بلکه همه وجود منی، به طوری که اگر به تو بلایی رسد، به من رسیده است و اگر مرگ، تو را در کام گیرد، مرا در کام گرفته است. آنچه از وضع و حال تو مورد توجه من قرار گرفته است، همان وضع و حال خود من است که برایم اهمیت بسیار دارد. (3)

از اساسی‌ترین روش‌های تربیت، روش محبت است که با فطرت و سرشت آدمی بسیار سازگار است. با توجه به میدان گسترده تأثیر محبت، اولیای الهی از آن بهره‌های بسیار گرفته‌اند و آن را محور تربیت قرار داده‌اند. انسان به هر چه علاقه پیدا کند، بدو متمایل می‌شود و سعی در همسانی می‌نماید. امیرمؤمنان می‌فرمایند: هر که چیزی را دوست بدارد به یاد آن حریص می‌شود. (4)

آنچه موجبات پیوند را فراهم می‌آورد و زمینه تربیت را مهیا می‌سازد محبت است و این روش دقیقاً مورد عنایت حضرت قرار گرفته است؛ زیرا محبت چنان انسان را متحول می‌سازد که هیچ چیز دیگر با آن برابری نمی‌کند. از سوی دیگر، محبت حقیقی به پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) و خاندان آن حضرت، بهترین عامل برای اصلاح و انصاف به کمالات است. امیرمؤمنان (علیه السلام) می‌فرمایند: هر که ما را دوست دارد باید به عمل ما عمل کند و به خویشتن داری، خود را پوشش دهد. (5)

انسان در سایه دوستی اهل بیت به نیکبختی می‌رسد. حضرت در این باره می‌فرمایند: نیکبخت‌ترین مردمان کسی است که برتری جایگاه ما را بشناسد و به وسیله ما به خدا نزدیک شود و محبت ما را در خود خالص گرداند و بدان چه او را فراخوانده‌ایم عمل کند و از آنچه او را نهی کرده‌ایم باز ایستد، پس چنین کسی از ما است و در خانه آخرت همراه ما است. (6)

روش مراقبه و محاسبه:

مراقبه به معنای خود را پاس داشتن و مراقب خود بودن. (7) و محاسبه به معنای رسیدگی به حساب خویش و حساب خواهی و حسابرسی است. (8)

از آن جا که آدمی همواره در معرض اشتباه و لغزش است، لازم است حریم حقیقت را پاس داشته و به حساب خویش توجه کند تا از لغزیدن خود جلوگیری و در صورت لغزش به سرعت بازگشته و جبران کند. بدیهی است اگر آدمی خود بدین روش به اصلاح خود نپردازد، دیگران نمی‌توانند او را اصلاح کنند. حضرت امیر (علیه السلام) در بهره گیری از این روش اصلاحی می‌فرمایند:

بندگان خدا! خود بسنجید و حساب نفس خویش را برسید، پیش از آن که به حسابتان برسند، پیش از آن که مرگ، گلویتان را بگیرد و نتوانید نفس ‍ بکشید- رام و گردن نهاده- به راه راست روید، پیش از آن که به سختی رانده شوید و بدانید آن کس که نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، از دیگری نیاید تا این کار را برای او به جای آورد. (9)

پی‌نوشت:

دکتر عین الله خادمی، درونی کردن ارزش‌های اسلامی، ص 107
فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ج 2، ص 237
علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 104، ص 99، وحدتک بعضی بل وجدتک کلی حتی کأن لو أصابک أصابتی...
شرح غرر الحکم، ج 5، ص 177
هما، ج 5، ص 303
همان، ج 2، ص 46
فرهنگ معین، ج 3، ص 3984
همان، ص 3888
نهج البلاغه، خطبه 90