(بندگان مؤمن) هنگامی که نماز می‌خوانند، ساییدن گونه‌ها به خاک نشانه‌ي تواضع و گذاردن اعضای شریف بر زمین، دلیل کوچکی و اظهار حقارت است. (1)
همان طور که گفته شد از آفات حیات بشری و از موانع بسیار مهم رشد معنوی و عقلانی انسان، کبر و نخوت است و ضد آن «تواضع و فروتنی» است. نماز در حقیقت تمرین تواضع و خشوع و خضوع است، زیرا نمازگزار در هر روز و شب چند مرتبه پیشانی بر خاک می‌ساید و حضرت کبریائی حق را که قدرت مطلق از آن اوست می‌ستاید و ضمن متذکر شدن به عظمت خداوند و کوچکی خویش را بر خود تلقین می‌کند.
و از آن جا که نماز عبارت است از توجه کسی که جز فقر و ذلت ندارد، به سوی درگاه عظمت و کبریائی ومنبع عزت و لازمه چنین توجهی این است که نماز گزار مستغرق در ذلت و خواری گشته، دلش را از هر چیزی که او را از هدفش باز می‌دارد بر کند، پس اگر ایمان نمازگزار ایمانی صادق باشد، اشتغال به نماز او را از هر کار دیگری باز می‌دارد.

در روایتی از امام صادق علیه‌السلام وارد شده است که: «ای پسر جندب، خدای عز و جل در وحی خود فرموده: نماز را از آن کس می‌پذیرم که پیشگاه عظمت من تواضع کند». (2)
یکی از برزگان را از چگونگی نمازش پرسیدند، گفت: «چون وقت نماز در آید، وضو می‌سازم و به جایی که می‌خواهم نماز گزارم می‌روم و می‌نشینیم تا اعضا و جوارحکم آرام گیرد، سپس به نماز می‌ایستم و کعبه را میان ابروان خود قرار می‌دهم و صراط را در زیر گام خود می‌بینم و بهشت را در طرف راست و جهنم را در طرف چپ و فرشته‌ي مرگ را در پشت سر به نظر می‌آورم، و می‌پندارم که این آخرین نماز من است. پس میان امید و بیم قرار می‌گیرم و تکبیره الاحرام می‌گویم و قرآن را شمرده قرائت می‌کنم و با فروتنی رکوع می‌کنم و با خشوع به سجده می‌روم و بر سرین چپ می‌نشیم و پشت قدم چپ رافرش می‌سازم و قدم راست را بر ابهام قرار می‌دهم و با اخلاص نماز را تمام می‌سازم و قدم راست را بر ابهام قرار می‌دهم و با اخلاص نماز را تمام می‌کنم و نمی‌دانم که نمازم قبول شده یا نه». (3)

آری، تواضع کشتزاری است که در آن جا درخت خضوع و خشوع و ترس و شرم می‌روید، و تواضع حقیقی ویژه‌ي آن انسانی است که برای خدا تواضع کند. رسول خد صلی الله علیه و اله و سلم می‌فرماید: «هیچ کس برای خدا تواضع نکرد مگر این که خدا او را رفعت بخشید». (4)

جهت حسن ختام به حالت امیرالمؤمنین و امام العاشقین علیه‌السلام به هنگام نماز متذکر شویم که: چون به وضو گرفتن آغاز می‌کرد رنگ رخسارش از خوف خدا دگرگون می‌شد. و چون وقت نماز می‌رسید متزلزل و رنگارنگ می‌گردید. شخصی به آن حضرت عرض کرد: تو را چه روی می‌دهد یا امیرالمؤمنین؟! فرمود: هنگام ادای امانتی است که خدا آن را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه نمود و همه از برداشتن آن ابا کردند و از آن ترسیدند و انسان آن را برداشت. (5)

پی‌نوشت:
1.    نهج البلاغه فیض، خطبه 234، ص 798
2.    تحف العقول، مرتجمه، ص 354
3.    جامع السعادات، ج 3، ص 410
4.    محجه البیضاء، ج 6، ص 219
5.    جامع السعادات، ج 3، ص 409