قربانی کردن رسمی دیرینه بوده که اسلام آن را راهی برای قرب و نزدیکی به خدا دانسته است. عملی که برای حاجیان واجب و جزء مناسک حج و برای دیگران مستحب مؤکد شمرده شده، حتی برخی از علماء این عمل را برای افرادی که توانایی دارند واجب دانستند. (زاد المعاد، علامه مجلسی،ص428) در این سنت اسلامی آثار و نتایج شگفت انگیزی وجود دارد که به آن می‌پردازیم.

روز قربانی و دعا

حضرت محمد(صلی ‌الله ‌علیه‌ و آله) در روز عید قربان برای مردم خطبه خواندند و این روز را اینگونه معرفی کردند: «هَذَا یَوْمُ الثَّجِّ وَ الْعَجِ وَ الثَّجُّ مَا تُهَرِیقُونَ فِیهِ مِنَ الدِّمَاءِ فَمَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ كَانَتْ‏ أَوَّلُ‏ قَطْرَةٍ لَهُ‏ كَفَّارَةً لِكُلِ‏ ذَنْبٍ‏ وَ الْعَجُّ الدُّعَاءُ فَعِجُّوا إِلَى اللَّه‏؛ این روز ثجّ و عجّ است. ثجّ همان خون‌هایی است که شما قربانی می‌کنید و کسی که نیتش خالص باشد با خروج اولین قطره از خون قربانی، تمام گناهانش بخشیده می ‌شود. عجّ نیز همان دعاست پس در این روز زیاد خدا را بخوانید.» (دعائم الاسلام،ج1،ص184)

از بخشش الهی تا عبور از صراط

همچنانکه دیدیم قربانی کردن سبب بخشیده شدن گناهان صاحب قربانی می‌شود. در این زمینه احادیث متعددی وجود دارد. مثلاً پیامبر اکرم(صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله) در حدیثی فرمودند: «یُغْفَرُ لِصَاحِبِ‏ الْأُضْحِیَّةِ عِنْدَ أَوَّلِ‏ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ‏ دَمِهَا، با ریختن اوّلین قطره خون قربانى، صاحب قربانى آمرزیده مى شود.» (من لا یحضره الفقیه،ج2،ص214)

فایده قربانی کردن به اینجا ختم نشده و دامنه تأثیر آن به عبور از صراط هم کشیده می‌شود. باز نبی مکرم اسلام در حدیثی فرمودند: «اسْتَفْرِهُوا ضَحَایَاكُمْ فَإِنَّهَا مَطَایَاكُمْ عَلَى الصِّرَاط؛ قربانی‌های خود را ارزشمند بدانید. آنها اسبابی هستند برای عبور شما از صراط.» (همان، ص213)

قربانی و قدر دانی

خداوند در سوره کوثر سخن از عطای خیر کثیر به پیامبرش را مطرح کرده و از او می ‌خواهد در مقابل این نعمت قدردانی کرده و راه آن را نماز و قربانی کردن بیان داشته است و فرموده: «فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ(کوثر/2) پس براى پروردگارت نماز گزار و قربانى كن.» امروزه نیز هرگاه به مؤمنین نعمت ‌هایی خاص و بزرگ می ‌رسد آنها این دستور الهی را به جا می‌ آورد و برای خداوند قربانی کرده و در حقیقت از او تشکر می ‌کنند؛ مثلاً هنگام تولد فرزند، خرید خانه یا ماشین، ساخت منزل، پیروزی و موفقیت در کارها و... .(حج برنامه تکامل، ص۳۴۶)

اسلام، تقوا و مبارزه با هوای نفس

مستحب است بعد از قربانی کردن دعایی خاص خوانده شود. دعایی که در عین کوتاهی، پرده از پیوستگی قربانی کردن و اسلام بر می ‌دارد. آن دعا طبق روایت امام صادق (علیه ‌السلام) اینچنین است: «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِینَ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُكِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا شَرِیكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ اَللّهُمَّ مِنکَ وَ لَکَ، بِسمِ اللهِ وَ اللهُ أَکبَر، اللَّهُمَّ‏ تَقَبَّل‏ مِنِّی؛ من از روى اخلاص پاكدلانه روى خود را به سوى كسى گردانیدم كه آسمانها و زمین را پدید آورده است و من از مشركان نیستم. در حقیقت نماز من و عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانیان است. او را شریكى نیست و بر این [كار] دستور یافته‏ ام و من نخستین مسلمانم. خداوندا از توست و برای توست. بسم الله و الله اکبر. خداوندا از من قبول کن.» (الکافی،ج6،ص31)

خداوند به روشنی از بی نیازی خود نسبت به قربانی سخن گفته و آن را نشانه تقوا بر شمرده و فرموده است: « لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ(حج/37) هرگز گوشت هایشان وخون هایشان به خدا نمی رسد، بلکه تقوای شما به او می رسد.»

امام صادق(علیه‌السلام) نیز فرمودند: «وَ اذْبَحْ‏ حَنْجَرَةَ الْهَوَى‏ وَ الطَّمَعِ‏ عِنْدَ الذَّبِیحَة؛ و ذبح کن حنجره هوای نفس و طمع را به هنگام قربانی کردن.» (مصباح الشریعه،ص49)

پس قربانی را باید نشان اسلام و تسلیم بنده با تقوا در پیشگاه خدا بدانیم. بنده‌ای که در مسیر مبارزه با هوای نفس است.

ایجاد رفاه عمومی

مواردی که بیان شد همگی سبب صفای باطن و تقرب بنده به خالق خویش است. اما در پرتوی قربانی کردن یکسری آثار مثبت اجتماعی نیز ایجاد می‌شود و آن توسعه در رفاه عمومی است. چه بسا افرادی که روزها و ماه‌ها به دلیل فقر و نیازمندی از خوردن گوشت و غذایی لذیذ محروم مانده باشند. قربانی کردن و اهدای بخشی از گوشت قربانی می‌تواند این افراد را بهره مند سازد. اهدای گوشت قربانی به نیازمندان از دستورات قرآنی نیز است. همچنانکه خداوند فرموده: «فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ(حج/22) پس از آنها بخورید و به درمانده مستمند بخورانید.»

قربانی کردن و اهدای گوشت آن به نیازمندان و همسایگان از سنت ‌های اهل بیت نیز بوده و در این رابطه امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «كَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ ع یَتَصَدَّقَانِ‏ بِالثُّلُثِ‏ عَلَى‏ جِیرَانِهِمَا وَ بِثُلُثٍ‏ عَلَى‏ الْمَسَاكِینِ‏ وَ ثُلُثٍ یُمْسِكَانِهِ لِأَهْلِ الْبَیْت‏؛ علی بن حسین و فرزندش محمد علیهماالسلام یک سوم قربانی را صدقه می‌دادند و یکم سوم آن را به همسایگان می‌ بخشیدند و یک سوم دیگر را برای خانواده خویش نگه می‌داشتند.» (علل الشرایع،ج2،ص438)

دفع بلا

دیگر فایده قربانی کردن، دفع بلاست. مسئله‌ای که همگان از آن باخبرند و در سیره علما و بزرگان نیز بسیار دیده می‌شود. مثلاً آیت الله مسعودی می‌گوید: «... دو سه مرتبه در همان بحبوحه نهضت 41  یا 42، آقای بهجت(ره) به من فرمودند که شما به آقای خمینی بگویید فردا صبح ساعت فلان دو رأس گوسفند قربانی کند و من می‌آمدم به امام (ره) اطلاع می‌دادم، ایشان هم بلا فاصله به من می‌گفت شما به قصاب بگویید دو رأس گوسفند از طرف ما قربانی کند، بعد پولشان را می‌دهیم. بار دیگر نیز آقای بهجت به من پیغام داد که به امام بگویم: سه رأس گوسفند قربانی کند، آقا هم بلافاصله دستور داد سه رأس قربانی کنند.»

کلام آخر

قربانی کردن از سنت ‌های زیبای اسلامی است که نتایج فردی و اجتماعی زیادی دارد. آثار بسیار زیادی که برای محروم نماندن از آن حتی سفارش شده که قرض کنیم؛ همچنانکه پیامبر به همسرشان ام سلمه اینچنین سفارش کردند: «اسْتَقْرِضِی وَ ضَحِّی فَإِنَّهُ دَیْنٌ مَقْضِی‏؛ قرض کن و قربانی نما که پول آن قرض پرداخت می‌ شود.»(من لایحضره الفقیه،ج2،ص213) البته اگر کسی توانایی مالی اندکی دارد؛ می‌تواند به صورت مشترک در قربانی شریک شده و با سهمی هر چند کم از آن آثار و نتایج بهره ببرد.