احرام حج در هر جای شهر مکه صحیح است، گرچه در خانه هائی باشد که تازه ساخته شده و جزء شهر است البته مستحب است در مقام ابراهیم و یا حجر اسماعیل محرم شود.

آداب و احکام حج تمتعبه گزارش خبرنگار حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛  حج اکبر،حج واجب یا حج تمتع یکی از مهم‌ترین فروع دین اسلام است. مسلمانان با داشتن شرایطی مکلف‌اند در دهه اول ماه ذی‌الحجه به مسجد الحرام در شهر مکه در عربستان رفته و مجموعه‌ای از اعمال نیایشی را به‌جا آورند.

اعمال حج تمتع سیزده چیز است كه به ترتیب عبارتند از:

1- احرام

2- وقوف به عرفات كه در چهار فرسخى مكه است

3- وقوف به مشعر الحرام كه تقریبا در دو فرسخى مكه است

4- رفتن به منا كه نزدیك مكه است و انداختن سنگریزه بر جمره عقبه

5- قربانى كردن در منا

6- تراشیدن سَر یا گرفتن كمى از ناخن

7- طواف زیارت

8- دو ركعت نماز طواف

9- سعى بین صفا و مروه

10- طواف نساء

11- دو ركعت نماز طواف نساء

12- ماندن در منا در شب هاى یازدهم و دوازدهم ذیحجه و بعضى باید شب سیزدهم را هم در منا بمانند.

13- انداختن سنگریزه بر سه جمره در منا در روز یازدهم و دوازدهم و بعضى در روز سیزدهم هم باید بیندازند.

احرام حج

واجب است انسان بعد از تمام كردن اعمال عمره تمتع، آماده شود براى انجام اعمال حج تمتع و اولین عمل احرام است كه باید از مكه مُحرِم شود و باز متوجه باید بود كه این سیزده عمل هم مثل پنج عمل عمره تمتع همه عبادت است. در اول ِ هر عملى انسان باید توجه داشته باشد كه چه مى‏خواهد انجام دهد و همچنین عمل را قربة ً اِلى الله و محض اطاعت امر خدا به جا آورد كه اگر خداى نخواسته ریا و خود نمائى در عبادت داخل شود فاسد و باطل مى‏گردد و گذشته از این خود ریا، معصیت كبیره است و باید با لبیك گفتن مُحرم شدن همه كس و همه چیز غیر از خدا را فراموش كنیم و با یاد حق و براى اطاعت از اوامرش اعمال را انجام دهیم.

مسئله: آداب و احكام اِحرام حج از پوشیدن لباس اِحرام و لـَبـَّیـك گفتن همه مثل همان احرام عمره است كه گفتیم و چیزهائى كه در احرام گفتیم حرام مى‏شود و كفاره دارد یا ندارد و كفاره آن چیست در اینجا هم همانطور است، فقط در نیت تفاوت دارد كه در آنجا نیت احرام عمره تمتع بود اینجا نیت احرام حج تمتع.

مسئله: وقت احرام حج وسیع است و لازم نیست فوراً بعد از اعمال عمره باشد ولى باید تأخیر نیندازد تا حدى كه به وقوف عرفات نرسد و مستحب آنست كه روز هشتم محرم شود.

مسئله: احرام حج در هر جاى شهر مكه صحیح است گرچه در خانه‏هائى باشد كه تازه ساخته شده و جزء شهر است. البته مستحب است در مقام ابراهیم و یا حِجر اسماعیل محرم شود.

مسئله: احتیاط واجب اینست كه بعد از اعمال عمره، بدون حاجت از مكه خارج نشود و اگر خارج شدن لازم بود احتیاط واجب آنست كه مُحرم شود و با اِحرام خارج گردد و برگردد با همین احرام برود براى اعمال حج؛ ولى اگر كسى رعایت نكرد و بدون حاجت و بدون احرام خارج شد و برگشت و احرام بست و حج را به جا آورد عملش صحیح است.

مسئله: اگر كسى دانسته و عمداً احرام حج را ترك كند تا وقت آن بگذرد حج او باطل است و اگر روى ندانستن ِ مسئله یا فراموشى، مُحرِم نشد و بدون احرام به عرفات و منا رفت ، واجب است به مكه برگردد و محرم شود و اگر برگشتن به مكه ممكن نبود باید همانجا محرم شود و اگر یادش نیامد تا بعد از تمام كردن اعمال حج،‏حجش صحیح است.

وقوف به عرفات

باحتیاط واجب لازم است از بعد از زوال روز نهم تا مغرب در سرزمین عرفات باشد و مراد از «وقوف» همین بودن در آنجا است‏حالا چه بنشیند چه راه برود یا بخوابد فرقى ندارد البته اگر در تمام این مدت خواب یا بى‏هوش باشد وقوف او باطل است پس باید تأخیر انداختن از اول ظهر اگر كم باشد مثلا به مقدار نماز ظهر و عصر كه پشت‏سر هم بخواند معلوم نیست ‏حرام باشد.

مسئله: بودن در مجموع بعد از ظهر تا مغرب گرچه واجب است لكن تمام آن ركن نیست كه حج به ترك آن باطل شود. پس اگر مقدار كمى توقف كند و برود یا طرف عصر بیاید و توقف كند حج او صحیح است اگر چه توقف نكردن او در تمام وقت دانسته و عمدى باشد. آنچه در وقوف ركن است مقدارى است كه گفته شود در عرفات بوده، هر چند مثل یك دقیقه یا دو دقیقه باشد پس اگر هیچ به عرفات نرود ركن را ترك كرده.مسئله: اگر دانسته و عمدى آن مقدار از وقوف را كه ركن است ترك كند حج اش باطل است و كفایت نمى‏كند براى چنین شخصى وقوف در شب عید كه وقوف اضطرارى است. ولى اگر به واسطه عذرى مثل فراموشى نتوانست‏ حتى مقدار ركن در عرفات باشد، براى چنین شخصى كه عذر داشته كفایت مى‏كند از شب عید هر چند به مقدار كمى وقوف كند و این را وقوف اضطرارى مى‏گویند و اولى را وقوف اختیارى؛ و اگر این مقدار از وقوف در شب را عمداً ترك كند حج او باطل است ولى اگر این را هم روى عذر و فراموشى و غفلت ترك كند و به وقوف اختیارى مشعر برسد حجش صحیح است.

مسئله: اگر كسى عمداً و دانسته پیش از مغرب از عرفات حج‏ خارج شود و تا مغرب برنگردد باید یك شتر در راه خدا قربانى كند در هر جائى كه بخواهد و اگر قدرت بر قربانى نداشت باید هیجده روز روزه بگیرد و حجش صحیح است و اگر از روى ندانستن مسئله یا سهواً این كار را كرد كفاره ندارد و به هر حال ضررى به اصل حج نمى‏زند.

وقوف به مشعر الحرام

احتیاط واجب آنست كه شب دهم را تا اذان صبح در مشعر الحرام بسر برد و به قصد قربت و چون صبح شد نیت كند وقوف به مشعرالحرام را تا طلوع آفتاب قربة الى الله و این وقوف از صبح تا اول آفتاب وقوف اختیارى مشعر است و واجب است لكن همه آن ركن نیست بلكه ركن به مقدارى است كه گفته شود در بین الطلوعین به مشعر بوده گرچه یك دقیقه باشد كه اگر كسى مقدار ركن را عمداً و دانسته ترك كند حج او باطل است.

مسئله: كسى كه روى عذر مقدار ركن را درك نكند باید یكى از دو وقوف اضطرارى مشعر را درك كند یعنى یا مقدارى از شب تا اذان صبح را درك كند یا مقدارى از طلوع آفتاب تا ظهر در مشعر توقف كند اگر چه یك دقیقه باشد. خلاصه اینكه اگر كسى به وقوف اختیارى در عرفات یا مشعر نرسد باید وقوف اضطرارى را دریابد و دانستیم كه وقوف اضطرارى عرفات مقدارى از شب عید است و در مشعر دو وقوف اضطرارى دارد یكى همان شب عید تا اذان صبح، دومى از طلوع آفتاب روز عید تا ظهر؛ و در اینجا صورت هاى زیادى هست كه در كتاب هاى مفصل با احكامش گفته شده و چون خیلى طولانى است از ذكر آن خودداری شد. اگر براى كسى پیش آمد باید در موقع به اهلش رجوع كند و وظیفه‏اش را بفهمد و عمل كند تا حجش باطل نگردد.

رفتن به منا و رمى كردن (انداختن سنگریزه به جمره عقبه)

كسى كه حج مى‏كند باید در روز عید از مشعرالحرام به محلى كه آن را منا مى‏گویند برود و در آنجا یكى از اعمالش رمى جمره عقبه است یعنى باید هفت عدد سنگریزه به جمره آخرى بیندازد.

مسئله: سنگریزه‏ها باید متوسط باشد نه مثل شن ریز و نه سنگ بزرگ و همچنین باید از جنس سنگ باشد یعنى كلوخ و خزف و جواهرات صحیح نیست، اما اقسام سنگ ها هر چه باشد حتى سنگ مرمر اشكال ندارد.

مسئله: باید سنگریزه‏ها از حرم باشد (حرم محدوده معینى است از شهر مكه و اطراف آن) البته نباید از مسجد الحرام یا مسجد خیف بلكه به احتیاط از سایر مساجد باشد و مستحب است از مشعر بردارد و باید بكر باشد یعنى كسى دیگرى آنها را ولى در سال هاى گذشته نیانداخته باشد.

مسئله: واجب است ‏سنگریزه‏ها را با قصد قربت بزند نه اینكه روى جمره بگذارد؛ و واجب است هفت عدد به طور یقین به خود جمره برسد و اگر شك كند كه هفت عدد خورد یا نه باید آن قدر بیندازد تا یقین كند كه هفت عدد خورد.

مسئله: در رمى جمره طهارت به هیچ نحو شرط نیست بنابراین جنب و حائض و كسى كه بدن یا لباسش نجس باشد مى‏تواند رمى كند و صحیح است‏ حتى خود سنگریزه‏ها هم اگر نجس باشد اشكال ندارد ولى باید مباح باشد یعنى از سنگریزه‏هائى كه دیگران برداشته‏اند بدون اجازه آنها تصرف نكند.

مسئله: وقت انداختن سنگریزه از طلوع آفتاب روز عید است تا غروب آن و اگر فراموش كرد تا روز سیزدهم مى‏تواند به جا آورد و اگر تا سیزدهم یادش نیامد احتیاط آنست كه سال بعد خودش یا نایبش بیندازد.

مسئله: بچه و مریض ناتوان كه قدرت برانداختن ندارد دیگرى باید به نیابت او بزند و كسانی كه نمى‏توانند و عذر دارند از اینكه روز رمى كنند، مى‏توانند شب عمل كنند هر وقت‏شب كه باشد.

قربانى و احكام آن

بعد از رمى جمره در روز عید واجب است قربانى كند؛ یعنى یك شتر یا گاو و یا گوسفند در منا ذبح كند و چون غالباً گوسفند قربانى مى‏كنند باید دانسته شود كه گوسفند قربانى باید به احتیاط وجوبى یك سال او تمام شده باشد و داخل سال دوم باشد و باید از هر جهت‏سالم و بى‏عیب باشد یعنى از جهت‏شاخ و دم و تخم و گوش و چشم و دست و پا و غیره باید نقصى در او نباشد و همچنین باید لاغر نباشد و بنابر احتیاط باید كچلى هم نداشته باشد ولى اگر گوشش شكاف خورده باشد یا سوراخ باشد ولى ناقص و بریده نباشد اشكال ندارد و همچنین اگر شاخ بیرونى او كه مثل غلاف براى شاخ سفید درونى است‏شكسته باشد و خود شاخ درونى سالم باشد اشكال ندارد.

مسئله: انسان مى‏تواند خودش قربانى را ذبح كند و مى‏تواند نایب بگیرد و نایب باید شیعه باشد و در وقت ذبح نیت كند براى هر كس كه ذبح مى‏كند و دانسته شود كه در ذبح ِ كفارات هم لازم است ذابح شیعه باشد.

مسئله: شركت در قربانى صحیح نیست و باید هر كس خودش یك قربانى كند.

مسئله: اگر عمداً یا بواسطه عذرى روز عید قربانى نكرد احتیاط واجب آنست كه در ایام تشریق یعنى یازده و دوازده و سیزده ذبح كند و اگر نشد در بقیه ماه ذیحجه.

مسئله: احتیاط مستحب آنست كه ذبیحه را سه قسمت كنند: یك قسمت را هدیه بدهند و یك قسمت را صدقه بدهند و قدرى هم از ذبیحه بخورند و صدقه را به مؤمنین بدهند و لكن چون هیچ كدام از اینها واجب نیست اگر صدقه را به فقراى كفار بدهد یا آنكه تمام ذبیحه را به آنها بدهد اشكال ندارد؛ و ضامن سهم فقرا نیست البته احتیاط خصوصاً در خوردن قدرى از ذبیحه خیلى مطلوب است، ولى واجب نیست.

مسئله: اگر كسى نیابت داد به شخصى كه براى او قربانى بخرد و ذبح كند نایب هم انجام داد پس از آن انسان شك كند كه صحیح انجام داده یا نه، به این شك اعتنا نكند كافى و صحیح است.

مسئله: اگر كسى قدرت بر قربانى نداشته باشد به این معنى كه نه گوسفند دارد و نه پولش را كه بخرد و نه اینكه مى‏تواند قرض كند یا از راه دیگرى تهیه نماید باید به جاى قربانى سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از حج روزه بگیرد( در اینجا مسائلى هست كه چون معمولا واقع نمى‏شود ذكر نكردیم اگر اتفاق افتاد از اهلش سؤال كنید.)

حلق یا تقصیر و احكام آن

بعد از ذبح كردن واجب است سرتراشیدن یا قدرى از مو یا ناخن گرفتن. البته اگر سال اول حج اش باشد احتیاط واجب به سرتراشیدن است اما براى زن، تراشیدن سر جایز نیست و باید تقصیر كند یعنى یا از مو یا از ناخن بگیرد؛ و سر تراشیدن یا تقصیر كردن عبادت است باید با قصد قربت باشد و ریا نكند كه باطل مى‏شود و تراشیدن ریش، كفایت از تقصیر نمى‏كند.

مسئله: جایز است ‏سر را خودش بتراشد یا به دیگرى واگذار كند و همچنین در تقصیر، ولى باید خودش نیت كند و بهتر است دیگرى هم نیت كند.

مسئله: محل سر تراشیدن یا تقصیر، منى است و در غیر آنجا اختیاراً جایز نیست ولى واجب نیست ‏حتماً در روز عید باشد بلكه تأخیر تا آخر روز سیزدهم جایز است گرچه به احتیاط مستحب خوب است روز عید انجام دهد.

مسئله: اگر كسى عمداً یا سهواً یا از روى فراموشى و ندانستن مسئله به هر حال حلق یا تقصیر نكرد تا از منا خارج شد، واجب است برگردد به منا و انجام دهد و اگر برگشتن امكان ندارد،هر جا كه هست‏ حلق یا تقصیر كند و در صورت امكان مویش را به منا بفرستد.

مسئله: لازم است به احتیاط وجوبى رعایت ترتیب در این سه عمل؛ یعنى اول رمى جمره، بعد قربانى، بعد حلق یا تقصیر؛ ولى اگر ندانسته ترتیب را رعایت نكرده اشكال ندارد و صحیح است.

مسئله: بعد از حلق یا تقصیر، انسان از احرام خارج مى‏شود و چیزهائى كه بر او حرام بود حلال مى‏شود مگر سه چیز: زن و بوى خوش و صید در حرم.

طواف زیارت

واجب است بعد از تمام شدن اعمال منا كه سه چیز بود به مكه مراجعت كند براى انجام اعمالى كه در آنجا واجب است، ولى لازم نیست كه همان روز عید یا فرداى آن براى اعمال مكه مراجعت كند بلكه مى‏تواند این اعمال را تا آخر ذیحجه تأخیر بیاندازد؛ باین معنا كه اگر روز آخر ذیحجه هم اگر آمد و اعمال را به جا آورد مانع ندارد ولكن چون شب یازدهم و دوازدهم ماندن در منا واجب و در این دو روز رمى جمره‏ها هم در منا واجب است معمولاً این دو شب و دو روز را همان طور در منا مى‏مانند و بعد از ظهر روز دوازدهم به مكه مى‏آیند و چند روزى كه در مكه هستند اعمال را انجام مى‏دهند.

مسئله: اولین عمل كه باید در مكه انجام داد بعد از برگشتن از منا، طواف حج است كه به آن طواف زیارت مى‏گویند. این طواف در همه آداب و شرایط و احكام، مثل طواف عمره است كه گفته شد فقط در نیت تفاوت دارد كه اینجا باید به نیت طواف حج باشد.

نماز طواف حج

مسئله: دوم از اعمال مكه، نماز طواف است. این نماز هم با نماز طواف عمره تفاوت ندارد و احكام و آدابش مثل آنست فقط در اینجا باید نیت كند نماز طواف حج.

سعى بین صفا و مروه

مسئله: سوم از اعمال مكه سعى بین صفا و مروه است كه باید هفت مرتبه سعى كند و اینجا هم با سعى بین صفا و مروه كه در اعمال عمره گفته شد فرق ندارد مگر در نیت كه اینجا نیت مى‏كند سعى بین صفا و مروه حج.

طواف نساء

مسئله: چهارم از اعمال مكه طواف نساء است كه این هم در عمل و احكام مثل طواف عمره و طواف حج است فقط باید به نیت طواف نساء انجام شود.

دو ركعت نماز طواف نساء

مسئله: پنجم از اعمال مكه در مراجعت از منا، دو ركعت نماز طواف نساء است. این نماز هم آداب و احكامش مثل نماز طواف عمره و حج است فقط باید به نیت نماز طواف نساء خوانده شود.

این پنج عملى بود كه باید بعد از مراجعت از منا در مكه انجام داد و پس از انجام این اعمال، زن و بوى خوش هم كه باقى مانده بود حلال مى‏شود. فقط صید در حرم به حرمت باقى مى‏ماند كه همیشه حرام است و دانسته شود این پنج عمل به همین ترتیب و بعد از اعمال سه گانه منا باید انجام شود و ترتیب به هم نخورد اختیاراً و بدون عذر.

مسئله: براى بعضى مقدم انداختن این پنج عمل مكه بر رفتن به عرفات و مشعر و منا و اعمال آنها جایز است، مثل زن كه اگر بترسد در برگشتن حائض مى‏شود و نمى‏تواند طواف و نماز را به جا آورد و همچنین پیرمرد و پیرزن و مریض ناتوانى كه مى‏ترسند در برگشتن از جهت كثرت جمعیت قادر به انجام اعمال نباشند، اینها مى‏توانند اعمال مكه را قبلا به جا آورند و صحیح است ولى آنها باید بدانند با این اعمال از احرام خارج نمى‏شوند و زن و بوى خوش هم بر آنها حلال نیست و همه یك مرتبه بعد از حلق یا تقصیر در منا حلال خواهد شد.

مسئله: طواف نساء اختصاص به مرد ندارد و بر زن و بچه هم واجب است كه اگر به جا نیاورند اگر مرد باشد زن بر او حلال نیست، و اگر زن باشد مرد بر او حلال نیست.

مسئله: طواف نساء و نماز آن اگر چه واجب است لكن ركن نیست و ترك عمدى آن هم باعث بطلان حج نمى‏شود، ولى اگر انجام ندهد زن بر مرد یا مرد بر زن حلال نمى‏شود و دانسته شود مراد از اینكه گفته مى‏شود زن حلال نمى‏شود، نه فقط زن ِخود انسان، بلكه هیچ زنى؛ نه زن خودش و نه زن دیگر را اگر بخواهد بگیرد بر او حلال نیست و همچنین مرد هم كه بر زن حرام مى‏شود یعنى هر مردى، نه فقط شوهر خودش.

مسئله: اگر طواف نساء را سهواً به جا نیاورد و از حج برگشت، پس اگر مى‏تواند باید خودش برگردد و به جا آورد و اگر نمى‏تواند یا مشقت دارد، نایب بگیرد و پس از به جا آوردن ِ نایب، زن بر او حلال مى‏شود.

بیتوته (شب ماندن) در منا

واجب است‏ شب یازدهم و دوازدهم در منا بیتوته كردن؛ یعنى شب را ماندن از غروب آفتاب تا نصف شب. و بر بعضى شب سیزدهم هم لازم مى‏شود بمانند مثل كسى كه در حال احرام صید كرده یا جماع نموده باشد و كسى كه روز دوازدهم نرود و بماند تا غروب، چنین كسى هم باید شب سیزدهم را بماند و بر بعضى هم واجب نیست این شبها را در منا بمانند، مثل بیمار و پرستار بیمار و كسانى كه ماندن آنها مشقت دارد.

مسئله: براى به دست آوردن نصف از شب، باید از مغرب حساب كرد تا طلوع آفتاب به احتیاط وجوبى،كه تقریبا ساعت دوازده شب مى‏شود. پس بعد از نصف شب جایز است از منا خارج شود.

مسئله: كسى كه بدون عذر از اول شب در منا نبوده، احتیاط واجب آنست كه قبل از نیمه شب برگردد و تا صبح بماند.

مسئله: كسى كه شب ماندن در منا را ترك كند، براى هر شبى كه نبوده باید یك گوسفند قربانى كند و فرقى ندارد چه دانسته و عمداً نمانده باشد، چه از فراموشى یا ندانستن مسئله؛ و حتى مریض و پرستار و كسى هم كه براى او ماندن مشقت دارد كه گفتیم واجب نیست بمانند. اینها هم براى هر شبى كه نمانده‏اند واجب است ‏یك گوسفند قربانى كنند و قربانى كردن این گوسفند محل معینى ندارد حتى مى‏تواند پس از مراجعت به محل خود قربانى كند.

مسئله: كسانى كه مقدارى از اول شب نبوده‏اند یا مقدارى قبل از نصف شب خارج شده باشند بر اینها قربانى كردن واجب نیست، احتیاط مستحب در قربانى كردن است.

مسئله: كسانى كه جایز است براى آنها كوچ كردن در روز دوازدهم، كه غالبا اینطور هستند باید بعد از ظهر كوچ كنند و قبل از ظهر جایز نیست؛ و كسانى كه روز سیزدهم كوچ مى‏كنند مختار هستند، هر وقت بخواهند كوچ كنند.

رمى جمرات سه‏گانه

شب هایى كه گفتیم ماندن در منا واجب است، در روز آن شبها رمى جمرات سه‏گانه واجب است: یعنى سنگ ریزه بزند به سه محل كه اولى را (جمره اولى) و وسطى را (جمره وسطى) و آخرى را (جمره عقبه) گویند، ولى اگر عمداً هم آن را ترك كند، به حج او ضرر نمى‏رساند و صحیح است؛ گرچه در صورت عمد معصیت كار است.

مسئله: عدد سنگریزه براى هر جمره درهر روزى باید هفت عدد باشد و آداب و احكام آن همان طور است كه سابقاً در جمره عقبه گفتیم.

مسئله: وقت انداختن سنگریزه از اول آفتاب است تا غروب، و در شب جایز نیست و اگر كسى مریض یا ناتوان باشد كه بترسد در روز از جهت كثرت جمعیت نتواند رمى كند جایز است ‏شب رمى كند.

مسئله: واجب است جمره‏ها را به ترتیب رمى كند: یعنى اول جمره اولى، بعد وسطى، بعد جمره عقبه؛ و اگر به این ترتیب به جا نیاورد باید اعاده كند به طورى كه ترتیب حاصل شود؛ چه عمداً خلاف ترتیب كرده باشد چه از روى فراموشى و ندانستن مسئله و سهوى؛ در هر حال باید اعاده كند.

مسئله: اگر كسى فراموش كند در یكى از روزها رمى كند، واجب است روز بعد آن را قضا كند و همچنین اگر عمداً ترك كند واجب است روز بعد قضا كند و واجب است در روز بعد قضا را جلوتر انجام دهد و اگر بعض از جمره‏ها را ترك كرده، باز باید فرداى آن روز آن مقدارى كه روز قبل ترك شده اول قضا كند با رعایت ترتیب، بعد تكلیف این روز را به جا آورد و همچنین اگر چیزى را در روز گذشته ترك نكرده و لكن به ترتیبى كه گفتیم انجام نداده بوده باز باید قضا كند با ترتیب صحیح.

مسئله: اگر كسى رمى جمرات را فراموش كند و به مكه بیاید، اگر در ایام تشریق یعنى یازده و دوازده و سیزده یادش آمد باید برگردد و به جا آورد و اگر متمكن نیست نائب بگیرد و اگر بعد از این ایام یادش بیاید یا عمداً تأخیر بیاندازد تا بعد از این ایام، احتیاط واجب آنست كه خودش یا نایب او بیاید و به جا آورد و در سال دیگر هم در ایامى كه فوت شده است‏ خودش یا نایبش قضا كند.

مسئله: اگر رمى جمرات را فراموش كرد تا از مكه خارج شد، احتیاط واجب آنست كه در سال دیگر خودش یا نایبش قضا كند.

مسئله: كسى كه از سنگ انداختن معذور باشد مثل آنكه مریض باشد به طورى كه نتواند رمى كند یا علیل باشد مثلاً دست ‏یا پا نداشته باشد یا شكسته باشد یا از شدت بیحالى نتواند رمى كند، باید نایبش به جا آورد و احتیاط واجب آنست كه تا مأیوس نشده از این كه خودش به جا آورد نایب انجام ندهد.

مسئله: اگر زن در برگشت از عرفات و منى به مكه حائض باشد و در مدتى كه در مكه است پاك نشود و نتواند بماند تا پاك شود از براى طواف و نماز آن باید نایب بگیرد و سایر اعمال را خودش به جا آورد. بنابراین دانسته شود كه زن اگر در وقت انجام اعمال عمره از جهت‏حیض نتواند طواف عمره و نماز آن را به جا آورد و اگر بخواهد صبر كند تا پاك شود وقت وقوف به عرفات و مشعر مى‏گذرد باید حج تمتع را بدل كند به حج افراد و با همان احرام برود به عرفات و مشعر و منا و همه اعمال آنها را انجام دهد البته غیر از قربانى كه در حج افراد واجب نیست‏؛سپس به مكه برگردد و یك عمره مفرده هم به جا آورد همین كفایت از حجه الاسلام او می كند و صحیح است و این مسئله را سابقاً هم گفتیم. ولى اگر زن پس از برگشت از عرفات و منى براى طواف و نماز حج‏حائض شد در اینجا است كه گفتیم باید براى طواف و نماز آن نایب بگیرد و سعى بین صفا و مروه را خودش انجام دهد.

تا اینجا سیزده عمل حج تمتع با مسائلش گفته شد. در نتیجه پنج عمل مربوط به عمره تمتع بود و سیزده عمل مربوط به حج تمتع. مجموعا كل وظایف هیجده عمل است كه به ترتیب با مقدارى از مسائل كه غالبا مورد لزوم است بیان شد و باز هم براى چندمین بار تذكر داده شود كه این هیجده عمل همه عبادت است باید با قصد قربت و براى اطاعت امر خداوند به جا آورده شود و هرگونه ریا و خودنمائى باعث بطلان عمل مى‏شود و گاهى ممكن است در نتیجه زن بر مرد یا مرد بر زن حرام بماند و مفاسدى به دنبال داشته باشد پس بكوشیم كه مسائل را خوب یاد بگیریم و اعمال را زیر نظر آگاهان به مسائل انجام دهیم و ریا و خودنمائى نكنیم.