در این مطلب می خواهیم در مورد تشیع و خدمات آن در طول تاریخ چه در زمان حضرت علی (ع) و چه بعد از آن بزرگوار و بعد از غیبت صغری را مورد بررسی قرار دهیم. البته ناگفته نماند که تاریخ تشیع از تاریخ اسلام جدا نیست: چرا که، تشیع ادامه اسلام دوران نبوی به رهبری جانشینان پیامبر اسلام و اهل بیت (ع) آن حضرت است و سابقه نام نهادن «شیعه» مربوط به آن بزرگوار است.

پس شیعیان در پرتو پیروی از پیشوایان اهل بیت (ع)، علما حاملان علوم این خاندان و وارثان معنوی آنان در طول تاریخ شدند. فرهنگ تشیع، همواره فرهنگی پویا و اصیل بوده است.
با توجه به گفته های بالا که ارائه شد. می توانیم حدس بزنیم که تشیع طی چهارده قرن، چه مراحل و گذرگاه هایی را در زمینه ها و عرصه های گوناگون پشت سر گذاشته است.… 
برای درک معنای تشیع ابتدا باید معنای لغوی و اصطلاحی شیعه را مورد توجه قرار داد: شیعه در لغت از ماده (ش ی ع) به معنای پیروزی و شجاعت است همچنین در معنای اصطلاح آن پیروان و یاران حضرت علی (ع) که غالبا یاران و پیروان اطلاق می گردد. در قرآن نیز به معنای پیروان و یاران آمده است مانند سوره صافات (۸۳) و سوره قصص (۱۵) نیز درباره یاران و پیروان نیز توضیح داده است.

شیعه در منابع شیعی، بیش از یک معنا و مفهوم ندارد و آن اعتقاد به جانشینی علی (ع) و یازده فرزند اوست که بعد از درگذشت پیامبر تا غیبت صغری، هیچ تغییر در آن رخ نداده است.
شیخ طوسی از حمران بن اعین نقل می کند که به امام باقر (ع) گفتم: آیا من واقعا از شیعیان شما هستم؟ امام می فرماید: آری تو در دنیا و آخرت از شیعیان ما هستی و نزد ما نام شیعیان و نام پدرانشان مکتوب است مگر کسانی که از ما روی گردان شدند. پس دانشمندان اهل سنت، شیعه را به معنایی گسترده تر از این به کار برده اند و به تمام فرقه هایی که از پیکره شیعه منشعب شده اند و حتی غلوکنندگان (غلات) نیز اطلاق کرده اند.

درباره آغاز تشیع نظرات مختلف داده شده است مثلا بعضی ها قائل شده اند که تشیع قبل از درگذشت پیامبر ایجاد شده است.
و گروه دوم معتقد هستند که تشیع بعد از درگذشت حضرت رسول (ص) تشکیل شده است. که خود این گروه نظرات متعدد درباره این تاریخ داده اند از آن جمله اینکه:
الف) گروهی پیدایش شیعه را مربوط به اواخر خلافت عثمان می دانند.
ب) گروهی معتقدند که شیعه در روز فتنه الدار (روز قتل خلیفه سوم) به وجود آمده است.
پ) گروهی نیز قائلند که تشیع روز سقیفه است یعنی روزی که جمعی از بزرگان صحابه به طور صریح گفتند: علی اولی به امامت است.

از قائلین به دو گروهی که از آن صحبت شد آنچه که به نظر بسیاری از علما و در کتاب های آنها آورده شده است تاریخ تشیع نمی تواند بعد از فوت رسول اکرم (ص) صورت بگیرد و به دلیل آنکه احادیث بسیار زیادی توسط پیامبر (ص) به دوستداران اهل تشیع آورده شده است و این یکی از دلایل متیقن است ولی دلیل متیقن دیگر به نظر من این است تشیع و شیعه از زمان خود رسول اکرم (ص) بوده است مانند یاران و صحابه اصیل ایشان که در هیچ یک از جنگ های پیامبر (ص)ایشان را تنها نگذاشته اند و همین یاران بودند که در امامت علی (ع) نسبت به دیگران پیشی گرفتند و اگر ما پیامبر را به عنوان مبدا تشکیل تشیع ندانیم پیامبری ایشان به عنوان خاتم النبین و کامل ترین پیامبر و کتاب مقدس قرآن کریم زیر سوال خواهد رفت. پس حضرت محمد (ص) مبدا تشکیل تشیع بوده اند و در زمان امام صادق (ع) آن (تشیع) به رسمیت شناخته شد.

در کتاب المناقب خوارزمی از ابن عباس نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
وقتی که من به معراج برده شدم، دیدم که بر دروازه بهشت نوشته شده است لا اله الا الله . محمد رسول الله، علی حبیب الله، الحسین و الحسن صفوه الله، فاطمه امه الله و علی ولی الله که در اینجا نویسنده حضرت علی (ع) را به عنوان امام قبول ندارد و به صورت کاذب و جعلی حدیث هایی را به زبان پیامبر اکرم آورده است که اهل تشیع شدیدا باید با این احادیث مخالفت کنند.

زیرا آنها با این تاویل ها خواسته اند از زیر بار حقیقت شانه خالی کنند و فقط خود را گول زده اند. بنابراین حقیقت تشیع که همان دوستی و پیروی کردن و مقدم دانستن علی (ع) است، به زمان پیامبر (ص) مربوط می شود. آن حضرت با سخنان خود مردم را به پیروی علی (ع) و خاندانش فرمان می داد که از جمله رخداد غدیر خم است. که در مورد این مورد در مطلب بعد بحث خواهیم کرد.

مخالفت با تشیع بعد از غدیر خم انجام شد به طوری که ایشان بیست سال واندی به مصلحت جامعه آن روز و جو سیاسی که به وجود آمده بود سکوت کردند و دیگران حکومت را به دست گرفتند البته این مخالفت ها فقط در زمان مولی الموحدین صورت نگرفته بلکه در تمام دوران امامت امامان با این گروه (تشیع) مخالفت می کردند و راس این تشیع که امامان بودند تمام ظلم های آنان را با اندک طرفداران به تنهایی پاسخگو بودند. تا اینکه در زمان امام صادق (ع) این بزرگوار تشیع را به رسمیت نامگذاری کردند در صورتی که امامت ایشان همزمان با خلافت عباسیان بود و در این دوره نیز عباسیان کارهای زیاد در رابطه با مخالفت امام انجام دادند.
تشیع در این دوره به اندازه ای گسترش پیدا کرده بود که عده ای برای دستیابی به جایگاه اجتماعی میان مردم و جذب آنان به سوی خود، دست به جعل و تاویل احادیث ائمه (ع) زدند و به سود خود روایات ائمه را تفسیر کردند. چنان که امام صادق (ع) در جواب یکی از اصحابش به نام فیض ابن مختار که از سبب اختلاف احادیث می پرسید، می فرماید: آنان با حدیث و اظهار محبت به ما رضای خدا را طلب نمی کنند بلکه طالب دنیا هستند و هر یک دنبال ریاست خویش اند.

به دلیل گسترش مطلب تشیع در زمان امامان و خلافت حکمرانان در زمان آنان از اکثر مطالب آن می گذریم. ولی اگر بخواهیم گستردگی جغرافیایی تشیع را بنویسیم باید بگوییم: خاستگاه نخست تشیع مدینه بوده است و در زمان خلافت خلفای سه گانه صحابیان شیعی در شهرها و مناطق گوناگون پراکنده شدند. و برخی از اینها دارای مناصب سیاسی ونظامی بودند. علت اینکه تشیع از شهر مدینه شروع شده است این مسئله را می رساند که تشیع از زمان پیامبر اکرم (ص) به وجود آمده پس از این محدوده جغرافیایی می توان پی به آن برد. جبل عامل که جزء سرزمین شام و حوزه نفوذ معاویه بوده به برکت حضور ابوذر یکی از کانون های اصلی شیعی بوده است. و حضرت علی (ع) بعد از به خلافت رسیدن به عراق رفتند وتاثیر فوق العاده ای در گسترش تشیع گذاشتند. از زمان حجاج، تشیع از مرزهای عراق و حجاز به سایر مناطق کشیده شد.

در این دوره شیعیان در اثر فشار و سخت گیری بیش از اندازه حجاج از عراق پراکنده و در دیگر سرزمین های اسلامی ساکن شدند بویژه در شرق اسلامی که رفته رفته با سپری شدن قرن نخست هجری، کانون های شیعه در ایران تشکیل شدند. در دوران عباسیان، شیعیان در شرق افزون بر ایران به آسیای میانه، هند، قفقاز و ... راه می یابند و با از بین رفتن دولت اموی، نفوذ شیعیان به سوی غرب هم صورت می گیرد. بدین ترتیب تشیع در قرن دوم هجری، به شرق و غرب جهان اسلام کشیده شد و افزون بر خوزستان، منطقه جبل و ایران مرکزی به مناطق دور دستی چون آسیای میانه، افغانستان امروزی آذربایجان و طبرستان کشیده شد. از امور فرهنگی که اهل تشیع در طول تاریخ انجام گرفت علم فقه و علم کلام است.

علم فقه: مجموعه رفتارهای انسان، که رابطه او با خدا و مردم است. وضع فقه در میان شیعه، به سبب حضور معصوم فرق می کند و اجتهاد آن گونه که در میان اهل سنت مطرح بوده، در میان شیعیان گسترش نداشته است و می توان گفت فقه شیعه در دوران حضور امامان معصوم (ع) تا پایان غیبت صغری زمینه سازی برای اجتهاد بوده است.

علم کلام: کلام علمی است درباره مجموعه اعتقادات که هر مسلمان باید به آنها باور داشته باشد. کلام شیعه، با سابقه ترین مکتب کلامی در میان مسلمانان است.
 علی (ع) نخستین امام معصوم شیعیان درباره مسائل اعتقادی چون توحید، قضا و قدر، جبر و اختیار و صفات خدا گفتگو کرده اما گفتگویی کلامی در مورد امامت میان شیعه بدون فاصله بعد از درگذشت پیامبر اکرم (ص) به سبب دفاع از حقانیت امیرالمومنین (ع) شروع شد. به نقل از شیخ صدوق، نخستین کسانی که در مقابل برپا کنندگان سقیفه از حق علی دفاع کردند دوازده نفر از بزرگان اصحاب پیامبر (ص) بود.