مسائل اجتماعی خانواده‏
يك. احكام پوشش‏
اختصاراً بايد گفت رعايت احكام پوشش و حجاب ريشه‏های عقيدتی و زمينه‏های اخلاقی دارد.

آنان كه «ا&» رامحبوب و معبود خويش برگزيده‏اند و به سوی او درحال حركتند و به اين شناخت وآگاهی دست يافته‏اندكه درحركتهای خود نه سنگ راه ديگران باشند و نه ديگران سنگ راه آنان، احكام پوشش و حجاب را «محدوديت» نمی‏دانند، بلكه آن را «مصونيت» در برابر راهزنان طريق محبوب می‏بينند. و آنان كه می‏خواهند در راه محبوب حركت كنند، بايد افزون بر سعی و تلاش، در حركتهايشان «سرعت»579 نيز داشته باشند، و در سرعت بايد خود را از كوچكترين لغزشها مصون بدارند. و اين «مصونيت» با چنين ريشه‏ها و زمينه‏هاست كه رعايت هر چه بيشتر احكام پوشش و حجاب را ايجاب می‏كند.

سخنی از حضرت امام خمينی(ره)
آنها كه قيام كردند همين زنهای محجوبه جنوب شهر بودند. و آنها كه تربيت آريامهری داشتند ابداً در اين مورد دخالت نداشتند ... تجربه كنونی نشان داده كه زنان بيش از پيش، آزادی خود را در پوششی كه اسلام می‏گويد يافته‏اند (10/8/1357).580

أ. مقدار پوشش در نماز
1. مرد بايد در حال نماز - اگر چه كسی او را نمی‏بيند - عَورَتين خود را بپوشاند، و بهتر است از ناف تا زانو را هم بپوشاند.581

2. زن بايد در موقع نماز تمام بدن حتی سر و موی خود را بپوشاند، ولی پوشاندن صورت به مقداری كه در وضو شسته می‏شود و دستها تا مچ و پاها تا مچ لازم نيست. اما برای آنكه يقين كند كه مقدار واجب را پوشانده است، بايد مقداری از اطراف صورت و قدری پايين‏تر از مچ را هم بپوشاند.582

پوشاندن پا در نماز برای بانوان‏
3. پوشاندن پاها تا مچ در نماز برای بانوان - اگر در معرض ديد نامحرم نباشند - واجب نيست اما مستحب است. و در صورتی كه در معرض ديد نامحرم باشند، بر بانوان واجب است پاها تا مچ را نيز بپوشانند. و چنانچه اين مقدار را در برابر نامحرم نپوشانند نمازشان صحيح است، ولی گناهی را انجام داده‏اند.583

پوشاندن گردن و زير چانه در نماز برای بانوان‏
4. بر زن واجب است گردن و زير چانه خود و حتی بنابراحتياط واجب آن مقداری را كه پس از بستن روسری‏[ و مقنعه و چادر] از زير چانه ديده می‏شود بپوشاند.584

استفتاء
اگر زنی در نماز حد واجب حجاب را رعايت نكرده باشد، مثلاً موی سرش پيدا باشد، آيا بر ما واجب است كه به او اطلاع دهيم؟

باسمه تعالی؛ واجب نيست.585

آمدن نامحرم هنگام نماز خواندن بانوان‏
سؤال: اگر زنی در حال خواندن نماز باشد و مرد نامحرمی وارد شود، وظيفه اين زن چيست؟

جواب: چنانچه مرد نامحرم صدای اين زن را می‏شنود، بنابر احتياط واجب بايد حمد و سوره نمازش‏586 را آهسته بخواند. و اگر در معرض ديد نامحرم باشد، بايد پاها تا مچ خود را بپوشاند.587

ب. مقدار پوشش در غير نماز
مقدار پوشش انسان در غير نماز و در برابر ديگران عبارت است از:

1. در برابر همجنس‏
واجب است انسان عَورت خود را از كسانی كه مكلّفند، و همچنين از ديوانه مميّز و بچه‏های مميّز كه خوب و بد را می‏فهمند588، بپوشاند.589

2. در برابر غير همجنس‏
مرد بايد در برابر زن نامحرم يا محرم - به جز همسرش - عورت خود را بپوشاند. و در صورتی كه بداند، زنها به او - غير از موارد استثنا شده - عمداً نگاه می‏كنند، احتياط مستحب آن است كه خود را از زنان بپوشاند، ولی بنابر اقوا اين كار بر وی واجب نيست. و بر زن واجب است در برابر هر مردی - غير از همسرش - در صورتی كه با قصد لذت و شهوت به او نگاه می‏كند، همه بدن و موهای خود را بپوشاند. در غير اين صورت بر زن واجب است در برابر محارمش - بجز همسر - و همچنين در برابر ديوانه مميّز محرم و بچه مميّز محرم كه خوب و بد را می‏فهمد، فقط عورت خود را بپوشاند؛ ولی در برابر نامحرمِ بالغ، بايد همه موها و بدن خود - به جز گِردی صورت‏590 و دستها تا مچ - را بپوشاند591. و اگر آن نامحرم، بالغ نباشد، يا مميّز است و به حدی رسيده كه مورد نظر شهوانی است، در اين صورت احتياط واجب آن است كه زن همه موها و بدن خود - بجز گردی صورت و دستها تا مچ - را از او نيز بپوشاند. و يا مميّز نيست كه در اين صورت بر زن هيچ مقدار پوششی در برابر وی واجب نيست.592

استفتائات‏
پوشاندن زير چانه‏
آيا استفاده از مقنعه يا روسری كه زير چانه را نمايان می‏كند، از نظر رعايت حجاب بلامانع است؟

باسمه تعالی؛ لازم است زير چانه را از نامحرم بپوشاند.593

پوشاندن پا
نمايان بودن روی پا، كف پا، پاشنه پا در زنها آيا شرعاً جايز است؟

باسمه تعالی؛ جايز نيست.594

حدود حجاب اسلامی برای بانوان چيست و برای اين منظور پوشيدن لباس بلند آزاد و شلوار و روسری كفايت می‏كند، و اصولاً چه كيفيتی در لباس و پوشش زن در برابر افراد نامحرم بايد رعايت شود؟

باسمه تعالی؛ واجب است تمام بدن زن به جز قرص صورت و دستها تا مچ از نامحرم پوشيده شود، و لباس مذكور اگر مقدار واجب را بپوشاند مانع ندارد، ولی پوشيدن چادر بهتر است، و از «لباسهايی كه توجه نامحرم را جلب كند» بايد اجتناب شود.595

دو. احكام نگاه و تماس‏
أ. احكام نگاه كردن‏
1. نگاه كردن به عَورت ديگری‏596 حرام است، اگر چه از پشت شيشه يا در آينه يا آب مضاف و مانند اينها باشد. و احتياط واجب آن است كه به عورت بچه مميّز597 هم نگاه نكنند؛ ولی زن و شوهر می‏توانند به تمام بدن يكديگر نگاه كنند.598

نگاه كردن مرد به ديگران‏
2. نگاه كردن مرد به تمام بدن غير از عورتِ مرد ديگر و يا زنی كه محرم اوست اگر قصد لذت نداشته باشد، جايز است و با قصد لذت حرام است.599

3. نگاه كردن مرد به بدن زن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدونِ آن حرام است. و نگاه كردن به صورت و دستها اگر به قصد لذت باشد حرام است، ولی اگر بدون قصد لذت باشد مانعی ندارد ... و نگاه كردن به صورت و بدن و موی دختر نابالغ اگر به قصد لذت نباشد و به واسطه نگاه كردن هم انسان نترسد كه به حرام بيفتد اشكال ندارد، ولی بنابر احتياط بايد جاهائی را كه مثل ران و شكم معمولاً می‏پوشانند نگاه نكند.600

نگاه كردن زن به ديگران‏
4. نگاه كردن زن به تمام بدن غير از عورتِ زن ديگر و يا مردی كه محرم اوست، بدون قصد لذت جايز و با قصد لذت حرام است.601

5. نگاه كردن زن به بدن مرد نامحرم حرام است.602

6. نگاه كردن زن به پسر بچه مميّزی كه هنوز بالغ نشده، جايز است.603

نگاه كردن زن به شخص نابينا
7. در مواردی كه نگاه كردن زن به شخص ديگری حرام است، تفاوتی نمی‏كند كه آن شخص، بينا و يا نابينا باشد.604

عكس‏برداری مرد از زن نامحرم‏
8. عكس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نيست، ولی اگر برای عكس برداشتن مجبور شود كه حرام ديگری انجام دهد، مثلاً دست به بدن او بزند يا نظرش به صورت زينت شده او يا به ساير بدن او بيفتد، نبايد عكس او را بردارد. و اگر زن نامحرمی را بشناسد در صورتی كه آن زن مُتَهَتِّك‏605 نباشد نبايد به عكس او نگاه كند.606

پاورقي :
.579 ساعٍ سَريعٌ نجی‏:آنان كه درتلاششان سرعت دارند نجات می‏يابند. (نهج البلاغْة، خطبه 16.)
.580 رساله نوين، ج 3، ص 27.
.581 توضيح المسائل، م 788.
.582 توضيح المسائل، م 789.
.583 توضيح المسائل، م 789؛ العروْة الوثقی، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1 و ص 551، م 5 و ص 574،
584- فصل يي، التاسع.
.584 تحرير الوسيلْه، ج 1، ص 142، م 4.
.585 دفتر امام خمينی: بخش استفتاء .
.586 بنابر احتياط واجب در حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشاء.
.587 توضيح المسائل، م 994؛ العروْةالوثقی، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1 و ص 551، م 5.
.588 بر انسان پوشاندن عَورت در مكانهائی از قبيل حمامهای عمومی كه در معرض ديد همجنس است واجب است.
.589 توضيح المسائل، م 57.
.590 به مقداری كه در وضو شسته می‏شود. (توضيح المسائل، م 789)
.591 برای آنكه يقين كند كه مقدار واجب را پوشانده است، بايد مقداری از اطراف صورت و قدری پايين‏تر از مچ را هم بپوشاند. (توضيح المسائل، م 789)
.592 توضيح المسائل، م 57 و 2435 و 2437؛ تحريرالوسيلْه، ج 2، ص 244، م 2؛ العروْةالوثقی، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1.
.593 دفتر امام خمينی: بخش استفتاء.
.594 دفتر امام خمينی: بخش استفتاء.
.595 استفتاء.
.596 چه مرد باشد و چه زن.
.597 نگاه‏كردن به‏عورت بچه غير مميّز - چه پسر باشد وچه‏دختر - جايزاست. (تحريرالوسيلْه، ج‏1، ص‏17، م‏1.)
.598 توضيح المسائل، م 2436.
.599 توضيح المسائل، م 2437 و 2438.
.600 توضيح المسائل، م 2433.
.601 توضيح المسائل، م 2437 و 2438.
.602 توضيح المسائل، م 2433.
.603 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 244، م 26.
.604 العروْةالوثقی، ج 2، ص 804، م 38.
.605 زن بی‏پروا و بی‏باك از رسوا شدن، زن بی‏آبرو و غير محترم.
.606 توضيح المسائل، م 2439.


استفتائات‏
نگاه كردن به عكس نامحرم‏
9. . آيا نگاه كردن به عكس شخص نامحرمی - چه مرد و چه زن - كه حد واجب پوشش را در عكس رعايت ننموده، در كدام يك از صورتهای زير جايز است:

أ. صاحب عكس را نشناسد؟

ب. صاحب عكس را بشناسد؟

باسمه تعالی؛ در صورت نشناختن و نبود مفسده جايز است.607

ظاهر كردن عكسهای خانوادگی‏
10. . آيا ظاهر كردن عكسهای خانوادگی توسط مرد نامحرم جايز است؟

باسمه تعالی؛ اگر صاحب عكس را نشناسد و موجب مفسده نشود، اشكال ندارد.608

نگاه كردن به عكس و فيلم‏
11. . آيا نگاه كردن به تصاوير بانوان اعم از تلويزيون و يا روزنامه و غيره چه صورت دارد؟

باسمه تعالی؛ نظر به عكس و فيلم در حكم نظر به شخص نيست. اگر مفسده بر آن مترتب نباشد، بدون قصد ريبه مانع ندارد.609

نگاه كردن به كتابهای مُصَوَّر
12. . در رابطه با انقلاب فرهنگی، جهاد دانشگاهی اقدام به ترجمه تعداد زيادی كتب علمی نموده است. در بعضی از اين كتب برای توضيح بيشتر مطالب عكسهايی چه به صورت نقاشی و چه به صورت عكس واقعی وجود دارد كه در آنها تصوير زنان بی‏حجاب ديده می‏شود. با توجه به اينكه حذف چنين تصاويری، گويايی مطالب كتاب را تا حدی كاهش می‏دهد، خواهشمند است تكليف شرعی را در مورد قرار دادن يا قرار ندادن اين عكسها و يا نقاشيها در كتبِ ترجمه شده بيان فرماييد؟

باسمه تعالی؛ وجود عكسها و نقاشيها اگر موجب مفسده نباشد، حذف آن لازم نيست.610

ب. احكام تماس‏
1. هر كس نگاه كردن به او حرام است تماس بدنی با او نيز حرام است، پس تماس بدنی زن نامحرم با مرد نامحرم و به عكس جايز نيست.611

2. دست دادن مرد نامحرم با زن نامحرم جايز نيست، و اگر از زير پارچه و لباس باشد اشكالی ندارد؛ ولی بنابر احتياط دست زن را فشار ندهد.612

نگاه كردن وتماس بدنی دارای موارد استثنا نيز است. برخی از آنها عبارتند از:

1. نگاه كردن و لمس نمودن پسر بچه و دختر بچه غير مميّز، اگر از روی شهوت نباشد، اشكالی ندارد؛ ولی برای مرد احتياط آن است كه دختر بچه شش ساله نامحرم را نبوسد و در دامان خود نگذارد، ولی كمتر از سنّ مزبور و بدون شهوت اشكالی ندارد.613

2. اگر در حال ناچاری، زن بخواهد زن ديگر يا مردی غير از شوهر خود را تنقيه كند يا عَورت او را آب بكشد، بايد چيزی در دست كند كه دست او به عورت نرسد. و همچنين است اگر مرد بخواهد مرد ديگر يا زنی غير زن خود را تنقيه كند يا عورت او را آب بكشد.614

3. اگر مرد برای معالجه زن نامحرم ناچار باشد كه او را نگاه كند و دست به بدن او بزند اشكال ندارد؛ ولی اگر با نگاه كردن بتواند معالجه كند، نبايد دست به بدن او بزند. و اگر با دست زدن بتواند معالجه كند، نبايد او را نگاه كند.615

4. اگر انسان بدون قصد لذت به صورت و دستهای زنهای اهل كتاب مثل زنهای يهود و نصارا نگاه كند، در صورتی كه نترسد كه به حرام بيفتد، اشكال ندارد.616

5. نگاه به نامحرم و تماس بدنی با وی در مقام ضرورت حرام نيست، مانند اينكه بخواهد كسی را از غرق شدن و يا سوختن نجات دهد و چاره‏ای نيست جز آنكه او را نگاه و لمس كند. و در مقام ضرورت بايد به مورد اضطرار و در مورد اضطرار بايد به مقدار ضرورت اكتفا نمايد؛ يعنی اگر با نگاه - نه تماس بدنی - اضطرار او برطرف می‏شود بايد به همين اكتفا كند و به عكس. و برای نگاه و يا تماس بدنی هم فقط به مقدار ضرورت هر يك از آنها را انجام دهد. پس جايز نيست به جای يكی، ديگری را انجام دهد و يا بيشتر از مقدار ضرورت را مرتكب شود.617

6. در هر موردی كه رعايت چيزی در نظر شارع اهميت بيشتری از رعايت حرمت نگاه و لمس دارد و با آن معارضه كند، می‏توان آن مورد را انجام داد.618

7. نگاه كردن به پيرزنانی كه از حد ازدواج گذشته‏اند جايز است؛ البته به مواضعی كه به طور عادی پيداست، مانند قسمتی از موها و يا دستها و نظير آن؛ ولی به جاهايی كه معمولاً آن را می‏پوشانند نبايد نگاه كرد.619

سه. احكام گفت و گو با نامحرم‏
اَقوا آن است كه شنيدن صدای زن بيگانه‏[ برای مرد] جايز است در صورتی كه قصد لذت و رَيْبه در

آن نباشد. و همچنين برای زن جايز است كه صدايش را به مردان بيگانه بشنواند در صورتی كه ترس فتنه نباشد، اگر چه اَحوَط در غير مقام ضرورت، ترك آن است بويژه اگر زن، جوان باشد. و گروهی شنيدن و شنواندن صدا را حرام دانسته‏اند ولی اين، نظريه ضعيفی است، البته بر زن حرام است كه با مردان با كيفيت مُهيِّج و به صورت نازك كردن گفتار و نرم كردن سخن و زيبا كردن صدا گفت و گو كند، زيرا كسی كه در قلبش مرض است طمع می‏كند.620

سخنرانی بانوان در حضور نامحرم‏
. قرآن خواندن زن با صدای بلند يا سخنرانی خواهران در حضور نامحرمان و شركت مردان در اين‏گونه مجالس و نظاير آن، مشروع است؟

باسمه تعالی؛ ميزان در مشروع بودن و نبودن، نداشتن مفسده و داشتن آن است.621

قرآن خواندن بانوان در برابر نامحرم‏
. هنگامی كه در مراسم صبحگاهی مدرسه يكی از خواهران، قرآن را با صوت تلاوت می‏كند، دبيران مرد صدای وی را می‏شنوند. آيا به طور كلی تلاوت قرآن در صورت شنيدن نامحرم توسط خواهران گناه است؟

باسمه تعالی؛ اشكال ندارد، مگر آنكه موجب تحريك و مفسده باشد622.

چهار. احكام زينت و آرايش‏
1. در صورتی كه شوهر خواستار تميزی و آرايش كردن زن خود باشد، بر زن واجب است كه اين كار را انجام دهد، به شرط آنكه در برابر مردان نامحرم آنها را بپوشاند.623

2. عطر زدن زن در صورتی كه مرد نامحرم بوی آن را استشمام كند اشكال ندارد، ولی اگر موجب مفسده و تحريك غريزه جنسی باشد، جايز نيست.624

3. زينت كردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه و انگشتر طلا به دست كردن و بستن ساعت مچی طلا به دست برای مرد حرام و نماز خواندن با آنها باطل است. و احتياط واجب آن است كه از استعمال عينك طلا هم خودداری كند، ولی زينت كردن به طلا برای زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.625

4. سؤال: آيا استفاده از لوازم زينتی و مواد آرايشی در نماز اشكال دارد؟

جواب: برای زن در نماز مستحب است كه خود را با زيور آلات زينت كند. و استفاده از مواد آرايشی اشكال ندارد، ولی برای وضو بايد چيزهايی مانند لاك ناخن كه مانع رسيدن آب به اعضای وضوست و يا موادی كه مانع بين پيشانی و مُهر نماز است برطرف شوند.626

5. سؤال: اگر گردنبند و يا لباسی عكس حيوان كامل يا عكس صورت انسان داشته باشد، نماز خواندن با آن چه حكمی دارد؟

جواب: نماز باطل نمی‏شود، ولی پوشيدن لباس و يا به دست كردن انگشتری كه نقش صورت دارد، در نماز مكروه است.627

6. به دست كردن انگشتر عقيق برای زن و مرد و گذاشتن گردنبند برای زن در هنگام نماز مستحب است.628

7. سؤال: آيا استفاده از انگشتر، گردنبند و لوازم زينتی ديگری كه نام خداوند بر آنها نوشته شده است، اشكال دارد؟

جواب: اشكالی ندارد، ولی رساندن جايی از بدن به نام خداوند متعال، به هر زبانی كه نوشته شده باشد، بدون وضو حرام است.629

8. . اگر گردنبندی منقّش به آرم جمهوری اسلامی باشد، در اين صورت می‏توان از آن استفاده نموده، به گردن آويخت و به آن دست زد؟

باسمه تعالی؛ استفاده از آن مانع ندارد، ولی بنابر احتياط بدون طهارت آن را مَسّ نكنند.630

.607 دفتر امام خمينی: بخش استفتاء .
.608 استفتاء .
.609 رساله نوين، ج 3، ص 202.
.610 رساله نوين، ج 3، ص 205.
.611 تحرير الوسيله، ج 2، ص 243، م 20.
.612 تحرير الوسيله، ج 2، ص 243، م 20.
.613 تحرير الوسيله، ج 2، ص 244، م 24 و 25؛ العروْ الوثقی، ج 2، ص 804، م 36.
.614 توضيح المسائل، م 2440.
.615 توضيح المسائل، م 2441.
.616 توضيح المسائل، م 2434.
.617 تحرير الوسيله، ج 2، ص 243، م 22.
.618 العروة الوثقی، ج 2، ص 803، م 35.
.619 العروة الوثقی، ج 2، ص 803، م 35.
.620 تحرير الوسيله، ج 2، ص 245، م 29.
.621 استفتاء .
.622 رسالة نوين، عبدالكريم بی‏آزار شيرازی، ج 3، ص 46.
.623 تحرير الوسيله، ج 2، ص 305، پيش از مسأله 1؛ العروة الوثقی، ج 1، ص 551، م 4 و 5.
.624 دفتر امام خمينی: بخش استفتاء.
.625 توضيح المسائل، م 823.
.626 توضيح المسائل، م 1060 و پس از مسأله 289؛ تحرير الوسيله، ج 1، ص 176، م 10.
.627 توضيح المسائل، م 865.
.628 توضيح المسائل، م 864؛ العروة الوثقی، ج 1، ص 574، فصل 11، الرابع عشر.
.629 توضيح المسائل، م 319.
.630 استفتاآت، ج 1، ص 47، س 81.

زيورآلات ساخته شده به دست كفار
9. زيورآلاتی كه شخص كافر می‏سازد، اگر يقين به تماس رطوبت كافر با آنها نباشد، محكوم به طهارت هستند. و در صورت يقين به تماس، شستن و تطهير آنها واجب است و در نتيجه ظاهرشان پاك می‏شوند، ولی باطنشان بر نجاست خود باقی می‏مانند؛ البته چنانچه قبل از ذوب شدن، نجس شده باشند.631

10. . آيا الكل صنعتی كه در انواع ادكلنها و عطرها و برخی رنگها و داروها و امثال آن به كار می‏رود، پاك است يا خير؟

باسمه تعالی؛ الكل صنعتی پاك است، مگر آنكه يقين به نجاست آن پيدا شود.632

11. . عطرها و ادكلنهايی كه از خارجه می‏آورند، اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد پاك است. و خريد و فروش ادكلنها و عطرهايی كه از ممالك غير اسلامی می‏آورند، اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد، اشكال ندارد ... .633

پنج. محارم‏
چون در احكام پيشين از محرم و نامحرم سخن به ميان آمد، و از سوی ديگر ازدواج و پيوند
زناشوئی موجب مَحرميّت «سببی» زن و شوهر نسبت به برخی از خويشاوندان و فاميلهای يكديگر می‏شود، از اين رو احكام و مسائل «محارم» در اينجا ذكر می‏شود:
أ. تعريف محارم‏
محارم كسانی هستند كه ازدواج آنان با يكديگر حرام است و صحيح نيست و زناشوئی ميان آنها واقع نمی‏شود.634

ب. انواع محارم‏
كسانی‏كه با هم مَحرَم هستند وحرام است كه با يكديگر ازدواج كنند، عبارتنداز:
1. محارم نَسَبی‏
نَسَب و خويشاوندی انسان موجب محرميّت با افراد زير می‏شود:
محارم نسبی برای مردان‏
1. مادر و مادر بزرگ (چه مادرِ پدر و چه مادرِ مادر) كه شامل همه مادربزرگها چه از طرف بالا و چه از طرف پايين نيز می‏شود؛ پس مثلاً مادر بر پسرش و بر پسر پسرش و بر پسر پسر پسرش و بر پسرِ دخترش و بر پسرِ دخترِ دخترش و بر پسرِ دختر پسرش محرم است.

2. دختر و نوه‏ها و نتيجه‏های دختری مانند دخترِ دختر، دخترِ دخترِ دختر، دخترِ پسر، دخترِ پسرِ پسر، دخترِ پسرِ دختر.

3. خواهر (از طرف پدر باشد يا مادر و يا هر دو).

4. دخترِ برادر (چه از طرف پدر يا مادر و يا هر دو باشد.) و نواده‏های او و دخترِ پسر و نواده‏های او مانند دخترِ پسرِ او، دخترِ پسرِ پسرِ او، دخترِ دخترِ او، دخترِ دخترِ دخترِ او، دخترِ پسرِ دخترِ او.

5. دختر خواهر و مانند آنچه در دختر برادر گفته شد.

6. عمه كه شامل عمه پدر و عمه مادر و عمه پدربزرگ و عمه مادربزرگ و عمه‏های بالاتر نيز می‏شود.

7. خاله كه شامل خاله پدر و خاله مادر و خاله پدربزرگ و خاله مادربزرگ و خاله‏های بالاتر نيز می‏شود.635

محارم نسبی برای زنان‏
1. پدر و پدربزرگ (چه پدرِ پدر و چه پدرِ مادر) هر چه بالا روند.

2. پسر و نوه‏ها و نتيجه‏های پسری مانند پسرِ پسر، پسرِ پسرِ پسر، پسرِ دختر، پسرِ دخترِ دختر، پسرِ دخترِ پسر.

3. برادر (از طرف پدر باشد يا مادر و يا هر دو.)

4. پسرِ برادر (چه از طرف پدر يا مادر و يا هر دو باشد.) و نواده‏های او و پسرِ دختر و نواده‏های او مانند پسرِ دخترِ او، پسرِ دخترِ دخترِ او، پسرِ پسرِ او، پسرِ پسرِ پسرِ او، پسرِ دخترِ پسرِ او.

5. پسر خواهر و مانند آنچه در پسر برادر گفته شد.

6. عمو كه شامل عموی پدر و عموی مادر و عموهای پدربزرگ و عموی مادربزرگ و عموهای بالاتر نيز می‏شود.

7. دائی كه شامل دائی پدر و دائی مادر و دائی پدربزرگ و دائی مادربزرگ و دائيهای بالاتر نيز می‏شود.636

محارم رضاعی‏
افرادی از راه رضاع و شيرخوارگی و طبق شرائطی با يكديگر محرم می‏شوند. برای شناخت محارم رضاعی و شرايط آن به صفحه 265 از جلد دوم كتاب تحريرالوسيله حضرت امام خمينی(ره) يا ترجمة آن و يا به مسائل 2464 تا 2497 رسالة توضيح المسائل رجوع كنيد.

2. محارم سَبَبی‏
ازدواج زن و مرد با يكديگر سبب محرميّت با افراد زير می‏شود:

محارم سببی برای مردان‏
1. مادر زن و مادربزرگ زن (مادرِ مادرِ زن، مادرِ پدر زن) هر چه بالا روند، اگر چه مرد با آن زن آميزش نكند.

2. دختر زن و نوه دختری و پسری آن زن هر چه پايين روند، چه در وقت عقد باشند يا بعداً به دنيا بيايند؛ در صورتی كه مرد با همسر خود آميزش كرده باشد.637

3. زن پدر (نامادری).

4. زن پسر (عروس).638

محارم سببی برای زنان‏
1. پدر شوهر و پدربزرگ شوهر هر چه بالا روند.

2. پسر شوهر و نوه پسری و دختری شوهر هر چه پايين آيند، چه در موقع عقد باشند يا بعداً به دنيا بيايند.

3. شوهر مادر (ناپدری).

4. شوهر دختر (داماد).639

نامحرم بودن شوهر خواهر، برادر شوهر و خواهر زن‏
با توجه به محارمی كه گفته شد، پس «شوهر خواهر» و «برادر شوهر» بر زن، و «خواهر زن»640 بر مرد، مَحْرَم نيستند، و بايد همچون نامحرمهای ديگر احكام پوشش، نگاه، تماس بدنی و مانند آن را در برابرشان مراعات كرد.

استفتاء
خواهر زن محرم نيست‏
در بعضی كتابها در مورد محرميت خواهر زن مسأله‏ای اشتباه چاپ شده است، لطفاً حكم صحيح آن را بيان فرماييد؟

باسمه تعالی؛ خواهر زن محرم نيست.641



.631 العروة الوثقی، ج 1، ص 120، م 32.
.632 استفتاآت، ج 1، ص 100، س 261.
.633 توضيح المسائل، م 94 و 2059.
.634 تحرير الوسيله، ج 2، ص 262، پس از مسأله 30.
.635 توضيح المسائل، م 2384 و 2388؛ تحرير الوسيله، ج 2، ص 263 و 264، پيش از مسأله 1.
.636 تحرير الوسيله، ج 2، ص 263 و 264، پيش از مسأله 1.
.637 اگر با زنی كه برای خود عقد كرده نزديكی هم نكرده باشد، تا وقتی كه آن زن در عقد اوست نمی‏تواند با دختر او ازدواج كند. (توضيح المسائل، م 2387.)
.638 توضيح المسائل، م 2385 و 2386؛ تحرير الوسيله، ج 2، ص 277، م 1.
.639 توضيح المسائل، م 2389؛ تحرير الوسيله، ج 2، ص 277 ،م 2.
.640 گرچه خواهر زن، محرم نيست، ولی مرد تا وقتی كه زنش در عقد اوست، نمی‏تواند با خواهر زنش ازدواج كند. (توضيح المسائل، م 2390.)
.641 استفتاء.
.642 توضيح المسائل، م 2694.