یکی از عوامل مؤثر در افزایش آمار طلاق در سال‌های اخیر اعتیاد است. به منظور افزایش آگاهی خوانندگان عزیز، در گفت و گویی با صدیقه یگانه (کارشناس ارشد علوم تربیتی و عضو هیئت علمی دانشکده علوم دانشگاه خواجه نصیر الدین طوسی) به بررسی این معضل اجتماعی و راهکارهای مبارزه با آن پرداخته‌ایم.

از عوامل مهمی بگویید که می‌توانند جوان را به دام اعتیاد بیندازند.

طبق آمار به دست آمده سن فراوانی اعتیاد 18 تا 25 سالگی است. این مرحله حساس‌ترین دوران زندگی یک جوان است. عوامل زمینه ساز خطر در این سنین بحرانی عبارتند از: نابسامانی‌های خانواده، دوری از خانواده و احساس تنهایی، گریز از خویشتن و آشفتگی هویت، کمبود ارتباط عاطفی بین اعضای خانواده، فقر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نداشتن برنامه سالم برای اوقات فراغت، هیجان خواهی بالا، عزت نفس پایین، احساس بی ارزشی و بی لیاقتی، فرار از واقعیت‌ها، افت تحصیلی، شکست‌های عاطفی، ترس از آینده شغلی، نداشتن هدف در زندگی، تأثیرپذیری شدید از گروه و همسالان و ...

دربارهٔ نقش اساسی خانواده در پیشگیری از اعتیاد توضیح دهید.

 خانواده قلب جامعه است و والدین از عوامل مهمی هستند که می‌توانند به نوجوان کمک کنند تا از عهده آن چه لازمه استقلال است برآید و به انسانی توانا، متکی به خود و دارای تصویری مثبت از خویش تبدیل شود و توانمندی‌ها و قابلیت‌های خود را باور کند.

یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد جوانانی که سازگاری کم‌تری دارند و با مشکلات بسیاری روبه رو هستند، متأسفانه غالباً مورد خشونت، خصومت، آزار و اذیت یا سهل انگاری و بی اعتنای قرار گرفته و از پذیرش همراه با احترام، اعتماد و محبت محروم بوده‌اند.

یکی از جنبه‌های مهم رفتار پدر و مادر، اقتدار و کنترل صحیح در مقابل خودمختاری است. والدینی که از قاطیعت همراه با محبت، اعتماد و دموکراسی برخوردارند، در هدایت، نظارت و تربیت فرزندان موفق‌ترند. یک نوجوان در سن بحرانی عمیقاً به راهنمایی، حمایت و همکاری، اعتماد، انضباط، درک متقابل، دلسوزی، محبت و احترام نیازمند است؛ و کوتاهی پدر و مادر در هر یک از جنبه‌ها موجب گرایش فرزندان به گروه‌های ناسالم یا وابستگی به دوست و همسالان نامناسب خواهد شد، وابستگی‌هایی که آغاز بسیاری از ناهنجاری‌هاست. والدین عاقل و آگاه با رفتار همدلانه و صمیمانه خود سعی می‌کنند از بروز ناهنجاری‌ها پیشگیری کنند.

نقش گروه همسالان در تحریک و تشویق فرد به اعتیاد و انحراف چه اندازه است؟

متأسفانه اخبار و اطلاعات حاکی از نفوذ بسیار شدید گروه همسالان در زمینه گرایش به مصرف مواد مخدر و انواع انحراف است. اگر خانواده نقش هدایتی، حمایتی، نظارتی و تربیتی خود را در شکل گیری شخصیت و رفتار فرزندان به خوبی و به موقع ایفا نکند، نوجوان به دلیل جذابیت‌های گروه همسالان به محیط‌هایی غیر از محیط خانه رو می‌آورد. این در شرایطی است که پیوند او با والدین خود به تدریج ضعیف‌تر شده و تحت تأثیر شخصیت، رفتار اجتماعی، ارزش‌ها و نگرش‌های همسالان قرار می‌گیرد و به آسانی با حمایت دوستان به دور از نظارت خانواده به انحراف کشیده می‌شود.

به علت خصوصیات سنین نوجوانی و جوانی، وابستگی‌های خاصی میان همسالان این دوره‌ها به وجود می‌آید. این حالات گاهی برای افراد تکیه گاه محسوب می‌شود و به آن‌ها احساس ایمنی و آرامش می‌دهد. آنان در کنار یکدیگر با اقدام به ناهنجاری‌ها، احساس رضایت و شاید جا افتادگی می‌کنند و پشتیبان خوبی برای تأیید خطاهای یکدیگرند؛ بنابراین محیط خارج از خانه را لذتبخش می‌یابند.

نابسامانی‌های خانواده چگونه در گرایش فرد به اعتیاد و انحراف تأثیر می‌گذارد؟

اعتیاد یکی از والدین یا هر دو، زندانی بودن، انحراف جنسی یا انحرافات اخلاقی پدر و مادر، غیبت والدین از خانه، اختلافات میان آن دو، عقب ماندگی فرهنگی خانواده، طلاق و جدایی، بزهکاری والدین و سایر عوامل مشابه در گرایش فرد به اعتیاد و انحراف نقش بسیاری دارد. طبق آمار (روزنامه «همشهری»، 12/10/81، ص 20) ایران از نظر طلاق رتبه چهارم را در جهان دارد و هم اکنون از هر چهار ازدواج یک مورد به طلاق می‌انجامد. در همین آمار گزارش شده که در سال 1356 تنها 2 درصد طلاق‌ها مربوط به اعتیاد بوده و و درحال حاضر این مقدار به 60 درصد رسیده است. به علاوه، فرزندان طلاق بیش از هر گروهی گرایش به انواع انحراف دارند.

چه راهکارهایی را برای مبارزه با اعتیاد و کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی در خانواده‌ها توصیه می‌کنید؟تقریباً در تمام پژوهش‌ها نقش مؤثر روابط خانوادگی در پدید آمدن اعتیاد و تداوم آن یا درمان اعتیاد و پیشگیری از آن مورد تأیید قرار گرفته است. همه افراد شخصیت مقاوم و مبارز ندارند که بتوانند هنگام بروز مشکلات با موفقیت عمل کنند و بحران‌های زندگی را به خوبی پشت سر بگذارند. بعضی از انسان‌ها در برابر موقعیت‌های استرس زا به شدت احساس درماندگی می‌کنند در چنین موقعیت‌هایی خانوادهٔ خوب و روابط عاطفی رضایت بخش می‌تواند تکیه گاه مطمئنی برای فرد باشد.

به هر حال راهکار اساسی حل بحران، آگاهی جوانان و خانواده‌هاست تا بتوانند قاطعانه به وسوسه مصرف مواد مخدر «نه» بگویند. افزایش حضور والدین در منزل، تقویت ارتباط‌های عاطفی میان اعضای خانواده، توجه به ارزش‌های اخلاقی و معنوی در زندگی و اهمیت قائل شدن پدر و مادر برای مبانی اعتقادی، ارزشی و مذهبی کمک می‌کند. که جوان با بکارگیری راهکارهایی از جانب خانواده، بتواند سکان زندگی خویش را در میان دریای پر تلاطم جوانی به سلامت هدایت کند و به ساحل نجات و خوشبختی دست یابد.

هر نوع کمبود عاطفی یا روابط آشفته در خانواده، فرد را به دنبال عامل تسکین دهنده می‌کشاند و این خطر بزرگ به ویژه وقتی جدی تلقی می‌شود که گروه‌های سود جوو پلید، به آسانی در گوشه و کنار شهر مواد مخدر را توزیع می‌کنند و باندهای قاچاق به این فاجعه دامن می‌زنند.

در خانواده‌ای امن، آرمش دهنده و اطمینان بخش، نوجوان می‌آموزد که هر خطری را نباید در زندگی تجربه کرد و می‌پذیرد که تحت هیچ شرایطی و حتی در اوج مشکلات، مواد مخدر را تجربه نکند؛ زیرا اعتیاد، همزاد تمام تباهی‌ها، ویرانگر همه زیبایی‌ها و مولد تمام آسیب‌ها و مشکلات جسمی و روانی است

آیا افراد تحصیلکرده هم در معرض خطر اعتیاد قرار می‌گیرند؟انتظار می‌رود کسب مدارج دانشگاهی و تحصیل علم به دلیل افزودن بر سطح آگاهی و ارتقای مرتبه اجتماعی به عنوان عاملی حفاظت کننده در برابر آسیب‌های اجتماعی عمل کند؛ اما متأسفانه همیشه چنین نیست. طبق پژوهشی که در مهرماه 1379 در زندان‌های استان تهران انجام شده، 6/5 درصد از زندانیان این استان تحصیلات و مدارج دانشگاهی داشته‌اند. همچنین 10 درصد از زندانیان مواد مخدر از تحصیلکرده های دانشگاه بوده‌اند.

آیا افرادی که عزت نفس بالایی دارند، در معرض اعتیاد قرار می‌گیرند؟ در سنین 15 تا 25 سالگی اصلی‌ترین رویداد زندگی هر انسان به وقوع می‌پیوندد؛ رویدادی که طی آن به تدریج کودک ناتوان دگرگون شده و به موجودی بزرگسال تبدیل می‌شود.

ناهمترازی میان کمال واقعی انسان و کمال اجتماعی او، از جمله عواملی است که ایجاد بحران می‌کند و باعث تشدید جدال جوانان تشنهٔ استقلال با جامعه‌ای می‌شود که آنان را از حقشان (استقلال) محروم می‌کند.

اگر فرزندان خانواده با احساس لیاقت ارزشمندی، حرمت و عزت نفس رشد یابند و مورد پذیرش و تأیید واقع شوند و روابط سالم اجتماعی و عاطفی با دیگران داشته باشند، می‌توانند قاطعانه و بدون تردید در برابر وسوسه‌های ویرانگر آلوده شدن به مواد مخدر،" نه" بگویند.

"پایین بودن عزت نفس" و" احترام قائل نشدن برای خویش "می‌تواند قدرت کنترل بر موقعیت‌های زندگی را از انسان بگیرد و احساس حقارت، درماندگی، ناتوانی و پوچی ناامیدی را در او تشدید کند. انسانی که برای خود ارزش و حرمتی قائل نشود. به سادگی در دام انواع اعتیاد و انحراف اسیر می‌شود.