یکی از پدیده‌های مدرن که در فرایند شکل‌گیری مدرنیته متولد شده و گسترش یافته است، علم مدرن و نهادهای مولد و مروج آن به ویژه نهاد دانشگاه است. این نهاد طی تاریخ نسبتاً طولانی‌اش توانسته است در سراسر جهان جای خود را تثبیت کند، اکنون دیگر هیچ کشوری وجود ندارد که در آن نهاد مدرن دانشگاه نباشد. دانشگاه هم محصول مدرنیته است و هم ماشین مولد و محرک آن. از این رو، یکی از نخستین اقدامات تمام کشورها هنگام تحقق برنامه‌های نوسازی، شکل دادن به دولت ملی، تجربه انقلاب صنعتی، توسعه شهرنشینی، ایجاد نظام بوروکراسی یا دیوان سالاری، بسط و گسترش عقلانیت جدید و تحقق بخشیدن به دیگر ابعاد مدرنیته لاجرم تأسیس دانشگاه مدرن با هدف تولید تجدد و در عین حال به مثابه نشانه‌ای از تجدد بوده است.
در ایران مدرن، از همان آغاز تجدد ایرانی یعنی از سال‌های آغازین قرن نوزدهم میلادی یا قرن سیزدهم، تجدد را در اخذ و اقتباس علم جدید و تأسیس نهاد دانشگاه مدرن فهمیدیم؛ اعزام دانشجویان به غرب یا فرنگ، تأسیس دارالفنون، ایجاد نهادهای ترجمه و نشر کتاب، شکل دادن و گسترش نظام آموزشی جدید، تأسیس دانشگاه تهران و مؤسسات آموزش عالی دیگر از جمله اقداماتی بود که برای تولید تجدد و توسعه آن انجام دادیم. به تدریج با بسط و گسترش تجدد و سیاست‌های نوسازی در دولت رضاشاه نهاد دانشگاه نیز در ایران به طور شتابناکی گسترش یافت. با گسترش شهرنشینی، نظام دیوان سالاری، بسط روابط ایران و غرب، تحکیم و تثبیت دولت ملی، ترویج علم جدید و نشر متون و کتاب‌های این علم، نهاد دانشگاه نیز روز به روز افزایش یافت. در اوایل این قرن، نخست «انقلاب آموزش عمومی» را پشت سر گذاشتیم. با تأسیس مدارس جدید که ریشه‌های آن به دوران پیش از مشروطه باز می‌گشت، زمینه برای گسترش آموزش عالی نیز فراهم شد. به تدریج که آموزش عمومی بیشتر می‌شد، تقاضا برای آموزش عالی نیز افزایش یافت.
همگام با تحولات دیگر و متناسب با اقتضائات زندگی اجتماعی و اقتصادی در ایران، زمینه برای رشد آموزش عالی فراهم شد. وقوع انقلاب مشروطه و سپس انقلاب اسلامی، زمینه ساز گسترش آموزش عمومی و عالی شد. نتیجه این تحولات رشد آموزش عالی و شکل‌گیری «انقلاب آموزش عالی» در دو دهه اخیر بود. البته پیدایش منابع نفتی و شکل‌گیری اقتصاد تک محصولی مبتنی بر درآمدهای نفت و فراوانی یا وفور ناشی از اقتصاد نفتی نیز این امکان را می‌داد تا دولت‌ها بتوانند پاسخگوی تقاضا برای رشد آموزش عالی باشند. به این ترتیب، یکی از نتایج تحول آموزش عالی در یک قرن گذشته، تحول و گسترش «نهاد دانشگاه مدرن» بوده است، اما گسترش نهاد دانشگاه و آموزش عالی در ایران معاصر، همواره با ناسازه‌های گوناگون اقتصادی- اجتماعی و معرفتی روبه رو بوده است. این ناسازه‌ها موجب گردید تا از همان ابتدای پیدایش و شکل‌گیری آموزش عالی در ایران، مجموعه‌ای از گفت و گوها، مناقشات و مشاجرات بر سر کم و کیف و چند و چون نهاد دانشگاه در بین روشنفکران، سیاست مداران، تحصیل کرده‌ها و حتی توده مردم شکل بگیرد. این مناقشات و گفت و گوها گاه و بیگاه به صورت کتاب‌ها، مقالات و متون رسانه‌ای و مطبوعاتی منتشر شدند. می‌توان این مجموعه مناقشات و منابع و متون را «گفتمان دانشگاه» نامید.
«گفتمان دانشگاه» در ایران طرز سخن و اندیشیدن ما درباره نهاد دانشگاه را شکل می‌دهد و تعیین می‌کند دانشگاه را چگونه ببینیم، به چه چیزهای آن توجه کنیم، چه چیزهایی را نادیده بگیریم و به چه چیزهایی حساس باشیم و اهمیت دهیم. به طور کلی گفتمان دانشگاه ایرانی نه تنها اندیشه ما درباره دانشگاه، بلکه هستی و «هویت دانشگاه ایرانی» را نیز شکل می‌دهد. البته مانند اروپا و آمریکای شمالی از همان ابتدای راه اندازی دانشگاه، درباره آن اندیشه مفهومی و فلسفی نکردیم، بلکه اندیشه‌های ما مبتنی بر مقضیات عملی، سیاسی و ایدئولوژیک بود.
همان طور که گفتیم نهاد دانشگاه در ایران، یکی از نیروهای قدرتمند و تأثیرگذار و مولد تجدد در ایران بود. این نیروی مولد لاجرم احساسات، افکار و واکنش‌های مردم، نخبگان و روشنفکران جامعه ایران را برمی‌انگیخت. از این رو وقتی به بررسی تایخ معاصر ایران، اعم از تاریخ سیاسی یا فرهنگی یا اجتماعی آن می‌پردازیم، ناگزیر گاه و بیگاه به دانشگاه اشاره می‌کنیم و نقش نهاد دانشگاه را در تک تک رخدادهای بزرگ و کوچک ایران امروز مشاهده می‌کنیم. اینها بیانگر آن است که گفتمان دانشگاه در ایران معاصر شکل گرفته است. بدون وجود این گفتمان ما هرگز قادر به توسعه آن نیز نبودیم. این گفتمان به ما امکان معنادار ساختن و بازنمایی نهاد علم جدید و دانشگاه مدرن را داده است.
در چارچوب این گفتمان است که ما نه تنها دانشگاه را فهم می‌کنیم، بلکه برای توسعه، تحصیل، تدریس و تحقیق در آن اقدام می‌کنیم. همه کنش‌ها و واکنش‌های ما در این نهاد، به گفتمان دانشگاه ایرانی بازمی‌گردد. این گفتمان البته مانند هر گفتمان دیگری به ابعاد گوناگون دانشگاه می‌پردازد. از این رو با نظام اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژی‌ها و تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران معاصر هم‌پیوند و همراه و همزمان است. در نتیجه ما برای درک و شناخت عمیق نهاد دانشگاه در ایران معاصر، نیازمند درک و فهم «گفتمان دانشگاه» در ایران هستیم. بدون داشتن شناخت از روند شکل‌گیری این گفتمان و تحول آن و فهم مؤلفه‌ها و ویژگی‌های آن نمی‌توانیم به هیچ یک از جنبه‌های دانشگاه در ایران معاصر پی ببریم. در اینجا نیز مانند هر جای دیگری ناگزیر باید به گونه‌شناسی و طبقه بندی روی آوریم.