گرچه در اسلام سنّ مشخصی برای ازدواج مقرّر نگردیده است، اما احادیث منقول از پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم‌السلام) و سیره عملی آن بزرگواران، شواهد گویایی بر اهتمام ایشان در تعجیل امر ازدواج است. از نظر قرآن، ازدواج مایه آرامش روح و روان آدمی است و خود از نشانه‌های رحمت و بزرگی خداوند است.1

تشویق به ازدواج، بخصوص در سن جوانی و کراهت اسلام از تجرد و رهبانیت، در بسیاری از سخنان معصومان (علیهم‌السلام) آمده است. آثاری همچون بزرگداشت سنّت پیامبر (صلی الله علیه وآله)،2 قرار گرفتن در ولایت و حمایت خداوند،3 به خشم آمدن شیطان،4 حفظ و کامل شدن ایمان جوانان،6 مضاعف شدن ثواب عبادت،6 زیاد شدن روزی،7 و مانند آن، در کلام معصومان (علیهم‌السلام) از برکات ازدواج شمرده، و از کسانی که اسباب ازدواج جوانان را فراهم می‌کنند، تمجید شده است.8

همچنین تجرد و تأخیر در امر ازدواج در بعضی روایات مردود دانسته، و تأکید شده است که هیچ چیز نباید موجب تأخیر ازدواج شود، حتی فقر.9

روایتی مردان بدون همسر را سرزنش می‌کند،10 و تجرد را سبب شرور شدن می‌داند.11 در روایتی دیگر می‌خوانیم: یکی از حقوق فرزند بر پدر، آن است که پس از بالغ شدن، او را به ازدواج درآورد،12

اسلام در الگوی مطلوب خود، پایین بودن سن ازدواج را اصل می‌داند. در عین حال، مشکلات ناشی از ازدواج‌های زود هنگام را نادیده نمی‌گیرد و در جهت رفع آن‌ها کوشش می‌نماید.

و در روایت دیگر، به کسانی که صاحب دخترند سفارش می‌کند در ازدواج دخترانشان تعجیل کنند: امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: جبرئیل امین بر پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) نازل شد و عرض کرد: ای محمد (صلی الله علیه وآله) پروردگارت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: دختران مانند میوه درختان هستند و همان گونه که میوه وقتی می‌رسد، چاره‌ای جز چیدن ندارد، وگرنه تابش خورشید و وزش باد آن را فاسد می‌کند، دختران باکره هم وقتی به سن بلوغ و ازدواج می‌رسند، چاره‌ای جز ازدواج ندارند، وگرنه از گرفتار شدن به فتنه و انحراف، در امان نیستند. آن گاه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مردم را جمع کرد و به منبر رفت و پیام پروردگار عزیز و بلندمرتبه را به آنان ابلاغ نمود.13

همچنین روایت دیگری بهترین سن ازدواج دختران را ابتدای سن بلوغ می‌داند.14

بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت: اسلام در الگوی مطلوب خود، پایین بودن سن ازدواج را اصل می‌داند. در عین حال، مشکلات ناشی از ازدواج‌های زودهنگام را نادیده نمی‌گیرد و در جهت رفع آن‌ها کوشش می‌نماید.15 روشن است که با گسترش برنامه‌های آموزشی، بهداشتی و فرهنگی و نیز بهبود وضع اقتصادی مردم، بسیاری از این مشکلات مرتفع خواهند شد.

نتایج تحقیقات تجربی وینچ (Robert F.Winch) در جامعه آمریکا نیز تا حدی با این جهت گیری همخوانی دارد. به گفته وی، مشکل ازدواج زودهنگام از خود آن برنمی خیزد، بلکه برخاسته از عدم آمادگی برای پذیرش تعهدات ازدواج و نقش‌های ناشی از آن است. از این رو، ازدواج‌های زودهنگام در دو حالت کاملاً رضایت بخش‌اند:

1. آنجا که افراد نوجوان آمادگی پذیرش نقش‌های بزرگ سالان را دارند مانند اعضای قشرهای پایین در جامعه آمریکا که در مشاغل غیرماهرانه یا نیمه ماهرانه اشتغال دارند.

2. آنجا که انتظار نمی‌رود چنین نقش‌هایی را بپذیرند؛ مانند اعضای قشرهای بالا که معمولاً از سوی والدین حمایت مالی می‌شوند.

برای اینکه سن ازدواج روز به‌روز بالاتر نرود، راهکارهای زیادی موجود است که در این مقاله به راه‌های فرهنگی اشاره می‌کنیم:

تغییر نگرش‌ها و شناخت‌های افراد کمک زیادی به تغییر رفتار آنان می‌کند، و هر تغییری بدون داشتن زیرساخت‌های فکری محکم، دوامی نخواهد داشت. وظیفه مهم متصدیان امور فرهنگی مثل حوزه، دانشگاه، صدا و سیما، مطبوعات، هنر و مانند آن، این است که در این زمینه، برنامه ریزی جدی داشته باشند.

کارهایی که می‌توان در این زمینه انجام داد، عبارت‌اند از:

1. ارزش دانستن تأهّل: اگر تأهّل و همسر داشتن به‌عنوان یک ارزش، و تجرد ضد ارزش تلقّی شود، همان گونه که در روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) آمده است، کمک زیادی به تغییر نگرش افراد نسبت به سن ازدواج می‌شود.16 لازمه این کار آن است که فرهنگ دینی در ازدواج، جایگزین فرهنگ مادی گردد و نگرش جوانان ما به ازدواج همان نگرش اولیای دین باشد که به آن به‌عنوان وسیله‌ای برای نزدیک شدن به خدا نگاه می‌کردند 17

جامعه کنونی ما، ملاک‌هایی همچون مدرک، ثروت، پست و مقام و به‌طور کلی، مظاهر مادی بیشترین اهمیت را دارند. به همین دلیل، تمام تلاش جوانان این شده است که از هر راهی، امتیازات مزبور را به دست آورند و از این طریق، به مقبولیت اجتماعی کافی برسند.

2. درجه بندی ملاک‌های انتخاب همسر: در فرهنگ دینی، مهم‌ترین ملاک برای انتخاب همسر، ایمان و اخلاق است و ملاک‌های دیگر از اهمیت کمتری برخوردارند.18 این در حالی است که در جامعه کنونی ما، ملاک‌هایی همچون مدرک، ثروت، پست و مقام و به‌طور کلی، مظاهر مادی بیشترین اهمیت را دارند. به همین دلیل، تمام تلاش جوانان این شده است که از هر راهی، امتیازات مزبور را به دست آورند و از این طریق، به مقبولیت اجتماعی کافی برسند. اما به دلیل آنکه رسیدن به این ملاک‌ها، زمان زیادی می‌طلبد، به‌ناچار از ازدواج در ابتدای جوانی محروم می‌شوند و بدین روی، سن ازدواج افزایش می‌یابد. اگر مسئولان فرهنگی کشور ارزش‌های واقعی را، که ایمان و اخلاق در صدر آن است ترویج کنند، نه تنها سن ازدواج کاهش پیدا می‌کند، بلکه بسیاری از مشکلات دیگر نیز حل خواهد شد.

3. گسترش فرهنگ حجاب: در جامعه‌ای که فرهنگ «حجاب» حاکم باشد و رابطه با نامحرم طبق موازین شرعی باشد و از اختلاط‌های مضر و فساد انگیز بین پسر و دختر پرهیز شود، زمینه برای ارضای نامشروع نیازهای جنسی بسیار کم می‌شود و در نتیجه، تمتعات جنسی منحصر به خانواده و ازدواج می‌گردد. همین امر موجب می‌شود احساس نیاز به ازدواج در جوانان افزایش یابد و آن‌ها زودتر ازدواج کنند. اگر فرهنگ حجاب کم رنگ شود و پسران و دختران محدودیت زیادی در ارتباط با یکدیگر نداشته باشند، انگیزه آنان برای ازدواج کاهش می‌یابد و در نتیجه، سن ازدواج بالا می‌رود چنان که یکی از علل فرار جوانان غرب از ازدواج همین موضوع است زیرا ازدواج را مانع آزادی بی‌حد و حصر خود می‌بینند.

4. گسترش فرهنگ قناعت و ساده زیستی: اگر در جامعه ساده زیستی و استفاده از حداقل امکانات مادی ارزش گردد و یا ـ دست کم ـ ضد ارزش نباشد، سن ازدواج کاهش پیدا می‌کند اما اگر داشتن خانه و اتومبیل مدل بالا و امکانات مادی ارزش شود و چشم و هم‌چشمی‌های زیان آور گسترش یابد، جوان امروزی ما ناچار است به دنبال تهیه آن برود و تا وقتی آن را تهیه نکرده است، ازدواج نکند. در نتیجه، از داشتن خانواده در سن جوانی، محروم می‌ماند.

5. ازدواج در خلال تحصیل: همان گونه که گفته شد، یکی از عوامل افزایش پیدا کردن سن ازدواج، تحصیل است. اگر به‌گونه‌ای برنامه ریزی شود که دانشجویان قادر باشند در خلال تحصیل، ازدواج کنند، سن ازدواج در بین این قشر، که مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش جامعه هستند، کاهش پیدا می‌کند.

این امر مشروط بر این است که خانواده‌ها اولاً، اهمیت موضوع را درک کنند و متوجه این موضوع باشند که چه خطرهای بزرگی فرزندان دانشجوی آن‌ها را تهدید می‌کند و چه مشکلات روحی و روانی زیادی در اثر تأخیر ازدواج برای آنان به وجود می‌آید که با ازدواج کردن تمام یا بیشتر این مشکلات حل می‌شود؛ ثانیاً، با برنامه ریزی دقیق و هماهنگ و کمک دانشگاه‌ها و دیگر نهادهای ذی‌ربط به‌گونه‌ای برنامه ریزی کنند که دانشجویان با حداقل امکانات بتوانند ازدواج کنند و در عین حال، درس خود را نیز ادامه دهند. جوان دانشجو اگر امکان ازدواج داشته باشد، حتی به‌صورت ماندن در دوران عقد و نامزدی قبل از عروسی، هم از برکات مادی و معنوی ازدواج بهره‌مند می‌شود و هم باانگیزه بیشتری درس و تحصیل را دنبال می‌کند. دانشجو اگر احساس کند آینده روشنی دارد و می‌تواند مسئولیت زندگی را، که با ازدواج بر عهده او گذاشته شده است، به دوش کشد، کمتر به دنبال فعالیت‌ها و برنامه‌های غیردرسی و حتی ضد درسی می‌رود، بلکه تمام سعی و همت خود را صرف بهتر کردن زندگی و بالاتر بردن سطح آن می‌کند.

تهیه و تنظیم: داودی

پی​نوشت​ها:

1 ـ روم: 21.

2 ـ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1416، ج 20، ص 44.

3 ـ مولی محسن فیض کاشانی، محجّة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1383 ق، ج 3، ص 54.

4 ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403، ج 10، ص 93.

5-همان، ج 100، ص 220.

6 ـ همان، ص 219.

7 ـ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 17 / محمد محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362، ج 4، باب 1636.

8-شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 45.

9-محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 100، ص 217 / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 43.

10- شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 45.

11-عبدالعلی بن جمعه حویزی، نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1370، ج 3، ص 597.

12-محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 71، ص 80.

13- شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 21، ص 482.

14- محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 16، ص 223 / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 61.

15- شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 61 و 104.

16- ر. ک. محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 100، ص 218 ـ 225.

17- رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نظر امام علی (علیه‌السلام) را درباره ازدواج با حضرت فاطمه (علیها السلام) پرسید، ایشان پاسخ دادند: «نعم العون علی طاعة اللّه»؛ یاور خوبی برای من در اطاعت از خداست. (محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 43، ص 117.)

18- پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در روایتی فرمود: کسی که از دین و اخلاق خوبی برخوردار است، اگر به خواستگاری دخترتان آمد، به او همسر بدهید؛ زیرا اگر چنین نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین ایجاد کرده‌اید. (شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 20، ص 86.)