پدر و مادری که کودکی نوپا دارند، سه برابر پدر و مادری که فرزندشان به سن مدرسه رفتن رسیده دچار ناراحتی‌های روحی هستند. مدارک پزشکی موجود این ادعا را ثابت می‌کند. اما چرا در این دوران مشکلات به اوج خود می‌رسند؟ پاسخ این است: کودکان نوپا ویژگی‌های حیرت انگیزی دارند که اداره کردن آنان را مشکل می‌کند، یکی از این مشکلات لج بازی کودکان است. این رفتار شگفت انگیز نوپایان غالباً مقاومت سالم‌ترین پدر و مادر را نیز دچار تزلزل می‌کند.

همچنان که کودک خویشتن داری را در خود پرورش می‌دهد، به‌زودی در می‌یابد که می‌تواند اختیار دیگران را نیز در دست بگیرد و برای این کار کافی است پا در کفش دیگران کند و با زور در بازو انداختن شاهد باشد که چه تأثیر متحیر کننده‌ای برای اطرافیان گذاشته است. لجاجت بی‌دلیل منجر به تضاد می‌شود و وقتی منفی بودن و احساس بی‌علاقگی نسبت به‌حق و حقوق دیگران نیز به آن اضافه شد، پدر و مادر از پا در می‌آیند و تسلیم می‌شوند. مطمئناً چنین رفتارهایی از جانب کودکان، خطر جدی برای سلامت پدر و مادر به شمار می‌رود.

اختلال بی‌اعتنایی مقابله‌ای oppositiond deflant disorder عبارت است از الگوی پایدار رفتارهای منفی کارانه، خصومت آمیز و گستاخانه در غیاب نقض جدی موازین اجتماعی یا حقوق دیگران. شایع‌ترین علائم اختلال بی‌اعتنایی مقابله‌ای در DSM-IV عبارت‌اند از: بیشتر اوقات از کوره در می‌رود، با بزرگ‌ترها جر و بحث می‌کند، به‌طور فعالانه نافرمانی کرده یا از سازش یا درخواست‌های بزرگ‌ترها خودداری می‌کند. غالباً به‌طور عمده کارهایی می‌کند که موجب آزار دیگران می‌شود و دیگران را برای اشتباه‌ها و بدرفتاری‌های خود سرزنش می‌کند.

رفتار مقابله‌ای و منفی کارانه از نظر رشد در اوایل کودکی طبیعی است. گروهی از صاحب نظران نیز بر این باورند که دخترها بیشتر در معرض تشخیص اختلال مقابله‌ای هستند.

الگوهای مشخص خانوادگی وجود ندارد، اما تقریباً تمام والدین کودکان مبتلا به این اختلال، خود اهمیت زیادی به موضوع قدرت، کنترل و خودمختاری قائل هستند. در بعضی از خانواده‌ها شخصیت‌های لجوج و سرسخت وجود دارد. مادران کنترل کننده و افسرده و پدران منفعل و مهاجم هستند ناگفته نماند در بسیاری موارد این مشکلات برای کودکان ناخواسته روی می‌دهد.

*عوامل ایجاد کننده لجبازی در کودکان:

مهم‌ترین عامل ایجاد کننده لجبازی در کودکان، نوع رفتار و تربیت والدین می‌باشد.

عوامل لج بازی کودکان به‌طور خلاصه به شرح زیر می‌باشد:

1) نوع توجه والدین: 1- توجه کافی نمی‌کنند 2- توجه مشروط می‌کنند 3- توجه زیاد می‌کنند 4- توجه منفی می‌کنند.

2) ناکامی: باید تلاش شود که کودک کمتر ناکامی را تجربه کند، همچنین در کودکانی که رشد عاطفی آن‌ها تأخیر دارد یا مبتلا به اختلال یادگیری هستند لجبازی بیشتر مشاهده می‌شود.

3) سرزنش زیاد کودکان

4) عدم انعطاف پذیری والدین در برابر خطاهایی که کودک مرتکب می‌شود.

5) والدین این کودکان به‌طور معمول با یکدیگر اختلاف نظرهای شدید دارند و دائماً در حال مجادله با یکدیگرند. زمانی که کودک لجبازی پدر و مادر را با هم می‌بیند از طریق یادگیری مشاهده‌ای، لجبازی را از والدین یاد می‌گیرد.

6) بسیاری مواقع لجبازی کودک توسط اطرافیان تقویت می‌شود بنابراین این رفتار ناخوشایند در کودک شکل می‌گیرد و کودک می‌آموزد با لجبازی و تندخویی می‌تواند هر چه را که بخواهد به دست آورد.

7) در دوره نوجوانی نیز ممکن است لج کردن به‌عنوان تظاهری از نیاز به مستقل شدن و برقراری هویتی مستقل مشاهده شود.

8) به‌عنوان آخرین عامل می‌توان به حسادت اشاره کرد که لجاجت کودک بیشتر مواقع به سبب حسادت بروز می‌کند.

*راه کارهای مقابله با لجبازی کودکان:

هدف از درمان این نیست که کودکی را تربیت یا معالجه کنیم تا آرام چون بره باشد و از همه دستورهای والدین اطاعت بی‌چون و چرا کند.

هدف از درمان این است که والدین یاد بگیرند که چگونه رفتار لج بازی کودک را تعدیل و رفتار مناسب را در وی تقویت کند. چون واکنش والدین در برابر لجاجت و سرکشی کودک، در تداوم رفتار لجوجانه او مؤثر است.

برخی از راهبردها به شر زیر می‌باشد:

1) انتقاد همراه با تشویق نتایج بهتری به دنبال دارد. کودک می‌خواهد که شما به او توجه کنید اگر دیدگاه شما منفی باشد او از راه‌های منفی به هدف خود می‌رسد. اما اگر شما بر نکته‌های مثبت تمرکز کنید، در مقابل رفتارهای خوب بیشتری دریافت خواهید کرد. زیرا در این حالت کودک با رفتارهای مثبت سهم به سزایی در جلب توجه شما خواهد داشت.

2) رفتار کودک را تحسین کنید نه شخصیت او را همچنین وقتی از او انتقاد می‌کنید شخصیت او را زیر سؤال نبرید. به‌جای اینکه بگوییم خیلی بچه بدی هستی می‌توان گفت: «من از طرز حرف زدن تو خوشم نمی‌آید».

3) هیچ گاه تسلیم نشوید، اگر در مقابل سماجت کودک کوتاه بیایید کودک یاد می‌گیرد که با گریه حرفش را به کرسی بنشاند و دیگر برای حرف‌های شما اهمیتی قائل نیست.

4) همیشه به قول خود عمل کنید

5) سعی کنید مشکلات فرزند خود را یکی‌یکی حل کنید.

6) کودک را به تنبیهی که انجام نمی‌دهید تهدید نکنید، تهدیدهای پوچ و ناپایدار به رفتارهای نادرستی منتهی می‌شود که درنهایت تثبیت شده و در برابر تغییر مقاومت‌تر می‌شوند.

7) سعی کنید تشنج را در خانه کم کنید، جلوی کودک با همسر خو بگومگو نکنید. در هنگام خواب موزیک آرام بگذارید یا او را ملایم ماساژ بدهید. قصه مورد علاقه‌اش را تعریف کنید تا با آرامش بخواب برود.

8) خطاهای کودک را بپذیرید و در عین حال کودک را مسئول رفتارش بدانید.

9) انتظارات خود را از کودک دقیقاً مشخص کنید.

10) با احترام با کودکان صحبت کنید.

11) گاهی لجبازی کودک را به شوخی بگیرید. در نظر داشته باشید که هدف نادیده گرفتن رفتار کودک است.

12) حفظ ثبات هیجانی از طرف والدین، یعنی در شرایطی که بچه لجبازی می‌کند، زمانی که والدین تن صدایشان عوض می‌شود و حالت چهره‌شان تغییر می‌کند کودک دیگر به هدف خود رسیده است و رفتارش تقویت می‌شود. لذا لازم است از بعد هیجانی والدین خودشان را مهار کنند.

13) پیشنهاد چند راه انتخاب باید انجام امور درخواستی

14) شنونده خوبی برای بچه‌ها باشیم و فرصتی را برای صحبت کردن به آن‌ها بدهیم

15) ندادن دستورهای پیاپی و مکرر از طرف والدین

16) عدم پاسخگویی به تمام خواسته‌های کودک

17) فرصت دادن به کودکان برای تصمیم گیری در اموری که به او هم مربوط می‌شود.

18) کاهش سطح مداخله والدین در امور بچه‌ها

19) توجه مناسب به رفتارهای مثبت کودک.

20) ثبات تربیتی در والدین، قاطعیت آن‌ها در گفتار و رفتار

21) تنبیه به‌موقع در برابر رفتارهای ناشایست کودک

22) عدم استفاده از تنبیه به‌عنوان بیشترین وسیله برای اصلاح رفتار کودک

23) شناسایی نکات استرس آور زندگی کودک کاهش یا از بین بردن عوامل آن.

24) آموزش مهارت‌های حل مسئله

25) بالا بردن تحمل ناکامی در کودک.

26) الگوسازی والدین.

27) جلوگیری از تماشای فیلم‌های خشونت آمیز.

28) احترام به همسر در مقابل کودک

29) تحریک کودکان از طریق رقابت (ایجاد رقابت مثبت با همسالان)

30) تقویت رفتار مثبت در مقابل لجاجت کودک.

منابع:

1) خلاصه روان‌پزشکی علوم رفتاری -روان‌پزشکی بالینی تألیف کاپلان (جلد سوم) ترجمه دکتر نصرت الله پور افکاری (1375) انتشارات شهر آب.

2) رام کردن کودکان نوپا تألیف کریستوفر گرین ترجمه نفیسه معتکف (1385) انتشارات نسل نو اندیش.

3) چگونه کودکان را با خود همراه کنیم تألیف کنت ونینگ ترجمه دکتر مهدی تهرانی دوست (1382) انتشارات نسا.