پرخاشگری

شايد خيلي از فعاليت‌هاي روزانه ما همراه با يكي از انواع پرخاشگري باشد كه به دليل عادي شدنش، متوجه زشتي عمل و آثار مخرب آن نيستيم. دكتر احمدعلي نوربالا، استاد روان‌پزشکي دانشگاه علوم پزشكي تهران، مسئله پرخاشگري، بخصوص پرخاشگري كلامي و بازتاب‌هاي آن، را در آموزه‌هاي فرهنگي و ديني بررسي کرده است كه بخشي از آن را در ادامه مي‌خوانيد.

تعریف پرخاشگری

دو ويژگي مهم در تعريف پرخاشگري وجود دارد: اول اينکه فرد با عمل خود به طرف مقابل صدمه‌ و آسيب وارد مي‌کند؛ و دوم اينکه نيت عمد داشته باشد، يعني قصد تخريب يا آسيب زدني جدي به فردي ديگر دارد. پرخاشگري را در دو گروه پرخاشگري جسمي و زباني يا کلامي دسته‌بندي كرده‌اند. در علم روان‌شناسي، پرخاشگري يک جور علامت است. بسياري از رفتارها ممکن است آسيب جسمي ايجاد نکند، ولي جزو پرخاشگري تلقي ‌شوند. اعمال زور، مچ‌گيري، ايجاد ترس و وحشت براي ديگران، و محروم كردن عده‌اي از مردم از امكانات اجتماعي از مصاديق بارز پرخاشگري است.

عوامل پرخاشگری

عده‌اي از روان‌شناسان رفتار محيط و شرايط اجتماعي را منشا يادگيري پرخاشگري مي‌دانند. عده‌اي ديگر بر اين باورند كه ضربه جسماني، تحقير و تمسخر كلامي عامل رفتارهاي پرخاشگرانه‌ است. نظريه يادگيري‌ مشاهد‌ه و تصويرهايي مثل خشونت‌هاي موجود در سينما، تلويزيون و كامپيوتر که منجر به بروز خشونت ابتدا در كودكان و بعد در بزرگسالان مي‌شود، را عامل مهمي مي داند. آلودگي هوا، گازهاي بدبو، ‌آلودگي صوتي، ‌شلوغي و ترافيك از عوامل محيطي پرخاشگري هستند. تغيير در سيستم فيزيولوژيك، عوامل هورموني داخلي يا تغييرات مواد شيميايي بيروني، برانگيختگي جنسي، احساس مظلوم واقع شدن،‌ وراثت، مواد مخدر، بعضي از داروها و بالاخره، درد نيز از عوامل پرخاشگري محسوب مي‌شود.

انواع پرخاشگری

به گفته دكتر نوربالا، اولين نوع پرخاشگري كه فراگيرتر از ساير انواع آن است، پرخاشگري جسمي است . دومين حالت پرخاشگري از نوع نوشتاري است كه به صورت مقاله، شعر، داستان، تحليل، طنز و كاريكاتور در روزنامه‌ و كتاب مشاهده مي‌شود. کاريکاتورهايي که در كشورهاي غربي عليه پيامبر اسلام(ص) به قصد صدمه زدن منتشر شده از همين دست است. قهر كردن، با ايما و اشاره نگاه كردن، و نگاه معني‌دار كردن نيز مي‌تواند پرخاشگري محسوب شود.
براي كاهش اثر منفي تماشاي صحنه‌هاي خشن، بهتر است موقع تماشاي برنامه كنار بچه‌ها باشيد. اگر موقع تماشا، صحنه‌ خشني ديديد، براي كودك واقعيت صحنه را توضيح دهيم و به زبان خودماني بگوييم كه همه اينها فيلم است و همه شخصيت‌ها بيرون قصه با هم دوستند.

پرخاشگری کلامی

دكتر نوربالا مي‌گويد طغيان زبان نامتعارف و ناهماهنگ با موقعيت‌هاي اجتماعي پرخاشگري كلامي است، اما از نظر روان‌شناختي اين حمله يا زخم زباني است که با نيت آسيب رساندن انجام مي‌شود. يادگيري اجتماعي، اهانت به ديگران، و جبران نقص در مهارت‌هاي بحث و گفت‌وگو از عوامل پرخاشگري كلامي است. اين استاد دانشگاه شش عمل را از مصاديق پرخاشگري كلامي برشمرد: هرزه‌گويي و فحاشي، کنايه‌گويي و زخم زبان براي تحقير، متلک‌گويي و تکه انداختن به قصد صدمه زدن از قبيل جوک كه در پيامك‌ها زياد ديده مي‌شود، غيبت، غرولند زدن، ابزارگويي مانند بوق زدن ماشين‌ها به قصد فحش دادن يا استفاده از شيپور و سوت براي ابراز مخالفت. پرخاشگري کلامي باعث ايجاد آسيب رواني در افراد مي‌شود. وقتي شخصيت يک فرد خرد شد، به آساني، زمينه انواع اختلالات رواني براي آسيب جسمي و حتي قتل فراهم مي‌آيد و از همه بدتر،‌ عامل انتقام‌گيري مي‌شود.

خشونت

پرهیز از خشونت در آمیزه‌های دینی

دكتر نوربالا به حدود بيست آيه قرآن در نكوهش پرخاشگري كلامي اشاره كرد و گفت خدا در سوره اسرا مي‌فرمايد حتي با آدم‌هاي اسراف کننده که برادر شيطان هستند، سخن آسان و نرم بگو. در سوره جاثيه، به پرهيز از دروغگويي فرمان مي‌‌دهد و در سوره همزه، عيب‌جويان را نكوهش مي‌كند. پرهيز از استهزا و عيب‌جويي و لقب بد دادن و سوءظن كه از مصداق‌هاي پرخاشگري کلامي است، در سوره حجرات سفارش مي‌شود. قرآن حتي مومنان را از دشنام به کافران در سوره انعام بر حذر مي‌دارد و مي‌فرمايد به اينها فحش ندهيد، چون آنها هم از روي دشمني به خداي شما فحش مي‌دهند. در جايي ديگر خطاب به پيامبر(ص) مي‌فرمايد خدا كاري كرد كه شما رقيق‌القلب و رحيم و پرمهر باشي، كه اگر تندخو و سختدل و پرخاشگر بودى، قطعاً از پيرامون تو پراكنده مي شدند.»

مقابله با پرخاشگری کلامی

دكتر نوربالا در آخرين بخش از سخنان خود در مورد پرخاشگري كلامي چند راه‌ براي رفع اين مشكل پيشنهاد داد. ابتدا، براي پايان دادن به پرخاشگري بايد ارتباط‌هاي دوجانبه و چندجانبه را تقويت كرد. بحث و گفت‌وگو هنر و مهارت است. تقويت مهارت‌هاي مديريت سازنده تعارض قدم بعدي است .بهتر است سراغ آدم‌هايي که پرخاش كلامي مي‌کنند نرويم؛ خودمان رعايت كنيم و حداقل تحريك كننده نباشيم. به دنبال مشكل بگرديم و ببينيم كجاي بحث از حالت سازندگي به حالت تخريبي تبديل مي‌شود. بايد بپذيريم كه افراد سليقه‌هاي متفاوتي دارند و بايد روي اشتراك‌ها كار كنيم. عصبي و پرخاشگر نشويم. ضمن آگاهي از موقعيت‌هايي كه مي‌تواند پرخاشگري كلامي را تحريك كند، اگر ديديد كه گفت‌وگو به جدل و بحث ناروا كشيده مي‌شود، بهتر است بحث را متوقف و موقعيت را ترك كنيد.

در باران خشونت چتری ازصلح بسازیم

با اين همه، يك نكته را نبايد فراموش كنيم؛ بايد تا آنجا كه مي‌شود از تاثير منفي برنامه‌هاي خشونت‌آميز كاست و به‌گونه‌اي عمل كرد كه نه بچه‌ها از جامعه دور بيفتند و نه همچون عنصري پرخاشگر و نامطلوب جلوه كنند. پس چه بايد كرد؟
يادمان باشد به كودك تاكيد كنيم كه شخصيت منفي قصه جزاي كارهاي بد و زشتش را مي‌بيند و هميشه طرف خشونت را گرفتن مايه موفقيت و پيروزي نيست

با توجه به تاثير و نقش روش‌هاي نظارتي والدين بر تماشاي تلويزيون و با به كارگيري سه روش فرزندپروري قاطعانه، مستبدانه و سهل‌گير مي‌توان سه روش مداخله فعال، محدودكننده و انفعالي (هم‌تماشايي) را مطرح كرد. در مداخله فعال، بين كودك و والدين بحث‌هايي درباره محتواي برنامه‌ها، تفسير و توضيح معاني، ارزيابي انگيزه‌ها، قضاوت‌هاي ارزشي و تمايز بين واقعيت و خيال صورت مي‌گيرد. در روش محدود كننده، مقررات محدود‌ كننده‌اي براي استفاده از رسانه اعمال مي‌شود. هم‌تماشايي نيز نوعي تماشاي ساده تلويزيون همراه با كودك است كه در آن هيچ‌گونه اظهار نظري درباره برنامه‌ها صورت نمي‌گيرد.

به عبارت ساده‌تر، براي كاهش اثر منفي تماشاي صحنه‌هاي خشن، بهتر است موقع تماشاي برنامه كنار بچه‌ها باشيد. اگر موقع تماشا، صحنه‌ خشني ديديد، براي كودك واقعيت صحنه را توضيح دهيم و به زبان خودماني بگوييم كه همه اينها فيلم است و همه شخصيت‌ها بيرون قصه با هم دوستند. بگذاريم كودك از بودن كنار ما احساس آرامش كند تا بتواند صحنه‌هاي خشني را كه ديده فراموش كند. براي آنكه ديدن صحنه‌هاي خشن براي كودك عادي نشود بر دردي جسماني ناشي از خشونت صحنه تاكيد كنيم.

براي كودك بگوييم كه اگر برفرض شخصيت مثبت داستان دست به خشونت مي‌زند، اين امري كوتاه‌مدت است و از سر ناچاري، چون آدم خوب داستان براي اهداف والايي چون دفاع از خود، سرزمين، قانون و ناموس دارد مي‌جنگد.

براي كودك توضيح دهيم كه دليل اينكه نمي‌گذاريم برخي از برنامه‌ها يا فيلم‌ها را ببيند چيست، و حواسمان باشد به‌گونه‌اي عمل نكنيم كه كودك بيشتر ترغيب شود براي ديدن برنامه‌اي كه منعش كرديم.

بله، ديدن «تام‌ و جري» براي ما بسيار لطيف و شادي‌آور است و هرچند ممكن است ديدن صحنه‌هاي خشن در بافتي طنزآميز از تاثير منفي آن بكاهد، يادمان باشد كه استمرار تماشاي كارتون‌هايي از اين دست براي كودكان مي‌تواند رفتارهاي خصومت‌آميز را در آنها افزايش دهد. پس براي ساكت نشاندن بچه‌ها هميشه دست به دامن كارتون‌ها نشويم و به‌جاي آن سعي كنيم خودمان با بچه‌ها بازي كنيم.