عدول در تقلید

عدول؛

عدول آن است که انسان تقلید از مجتهدی را که قبلاً از او تقلید می‌کرده ترک کند و از مجتهد دیگری تقلید کند. عدول از مجتهد زنده چهار حالت دارد:

1. عدول از اعلم به غیر اعلم.

2. عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر که از نظر علمی با هم مساوی‌اند.

3. عدول از کسی که از ابتدا شرایط مرجعیت را داشته ولی فعلا آن را از دست داده، به کسی که واجد شرایط است.

4. عدول از کسی که اصلاً واجد شرایط مرجعیت نبوده، به کسی که واجد شرایط است.

1. عدول از اعلم به غیر اعلم؛

در بحث گذشته بیان شد که در مسایلی که مجتهدین اختلاف نظر دارند؛ باید به فتوای اعلم عمل کرد. سؤال این است که؛ مکلفی که به فتوای اعلم عمل کرده اگر فتوای وی برایش مشکل باشد آیا می‌تواند از او عدول و به غیر اعلم رجوع کند؟

نمونهٔ این مسأله در اعمال حج است. گاه مجتهد اعلم عملی را بر مُحرم حرام یا موجب کفاره می‌داند، اما غیر اعلم آن را حرام ندانسته یا پرداخت کفاره را برای انجام آن لازم نمی‌داند. حضرت امام؛ این گونه عدول را به احتیاط واجب جایز نمی‌دانند. ([1])

نظر حضرات آیات بهجت, خامنه‌ای و مکارم حفظهم الله هم‌مطابق نظر حضرت امام 1 است. ([2])

حضرت آیةالله فاضل هم این نوع عدول را جایز نمی‌دانند و فتوا می‌دهند: رجوع کردن از مجتهد زنده به مجتهد زندهٔ دیگر جایز نیست مگر آن‌که دیگری اعلم باشد...([3])

2. عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر که از نظر علمی با هم مساوی‌اند؛

در شرایطی که دو مجتهد از نظر علمی مساوی و در عین حال اعلم از دیگران باشند؛ انسان می‌تواند از هر یک از آن دو تقلید کند. اما آیا پس از تقلید از یکی می‌تواند از وی عدول کرده و مقلد دیگری شود؟

حضرت امام؛ چنین عدولی را هم جایز نمی‌دانند، ایشان می‌فرمایند:

ولا یجوز بعد ذلک (بعد تقلید الحّی) الرجوع الی حی آخرکذلک (علی الاحوط) إلا الی أعلم منه؛ ([4]) احتیاط واجب آن است که بعد از تقلید از یک مرجع زنده به دیگری رجوع نکند، مگر آن‌که دیگری اعلم باشد.

حضرت آیة الله مکارم حفظه‌الله نیز مانند حضرت امام؛ احتیاط می‌کنند. ([5]) اما آیة الله فاضل «حفظه الله» فتوا به عدم جواز عدول می‌دهند. ([6]) درعین حال حضرات آیات بهجت و خامنه‌ای «حفظهما الله» این عدول را جایز می‌دانند. ([7])

3. عدول از کسی که ابتدا شرایط مرجعیت را داشته ولی فعلاًﹰ آن را از دست داده به کسی که واجد شرایط است؛

همهٔ مراجع، چنین عدولی را واجب می‌دانند از این رو مجتهدی که عالم و عادل بوده اگر پس از مدتی عدالت خود از دست بدهد یا دچار فراموشی شود، نمی‌تواند مرجع تقلید باشد. به همین خاطر بر مقلدین او واجب است که از وی عدول کنند.

همچنین اگر غیر اعلم با گذشت زمان اعلم شود، باید به او عدول کرد و باقی ماندن بر فتوای کسی که قبلاًﹰ اعلم بوده، جایز نیست، زیرا او دیگر اعلم نیست. البته حضرت امام؛ عدول را در مورد اخیر بنابر احتیاط، واجب می‌دانند. ([8])

4. عدول از کسی که اصلاًﹰ واجد شرایط مرجعیت نبوده، به کسی که واجد شرایط است؛

این نوع از عدول هم طبق فتوای همهٔ مراجع واجب است. از این رو اگر مکلف از کسی تقلید کند که او را مجتهد عادل و اعلم می‌داند چنانچه برایش معلوم شد که او از ابتدا مجتهد عادل یا اعلم نبوده، نمی‌تواند بر تقلید او باقی بماند و باید از مجتهد واجد شرایط تقلید کند.

حضرت امام؛ می‌فرمایند:

إذا قلّد من لیس له اهلیة الفتوی ثم التفت وجب علیه العدول وکذا إذا قلّد الاعلم ثم صار غیره اعلم منه علی الاٴحوط فی المسایل آلتی یعلم تفصیلاً مخالفتهما فی الفرضین؛ ([9]) اگر مکلّف از کسی تقلید کند که صلاحیت فتوا دادن ندارد، وقتی متوجه شد، باید از او عدول کند، همین‌طور اگر از غیر اعلم تقلید کرد، بنابر احتیاط باید به اعلم عدول کند، همین طور اگر از اعلم تقلید کرد بعداً فرد دیگری اعلم از وی گردید، بنابر احتیاط باید از او عدول کند. در این دو فرض در مسایلی باید عدول کند که اختلاف نظر اعلم و غیر اعلم را بداند.»

پی‌نوشت:

[1]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 9، مسأله 13.

[2]. توضیح المسایل حضرت آیة الله بهجت، احکام تقلید، ص 9، مسأله 6 و اجوبة الاستفتاءات حضرت آیة الله خامنه‌ای، ج 1، کتاب التقلید، ص 13، سؤال 31 و توضیح المسایل حضرت آیة الله مکارم، احکام تقلید، ص 22، مسأله 16.

[3]. توضیح المسایل حضرت آیة الله فاضل، احکام تقلید، ص 5، مسأله 11.

[4]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 9، مسأله 13.

[5]. توضیح المسایل حضرت آیة الله مکارم، احکام تقلید، ص 22، مسأله 16.

[6]. توضیح المسایل حضرت آیة الله فاضل، احکام تقلید، ص 5، مسأله 11.

[7]. توضیح المسایل حضرت آیة الله بهجت، احکام تقلید، ص 9، مسأله 6 واجوبة الاستفتاءات حضرت آیة الله خامنه‌ای، ج 1، کتاب التقلید، ص 14، سؤال 32.

[8]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 8، مسأله 12.

[9]. همان.

پدیدآورنده: نرگس خدامی