هر مكتبي كه براي اداره اجتماعات بشري داراي قانون و برنامه باشد به‌ناچار براي رسيدن به اهداف ترسيم شده خود، احتياج به مقداري درآمد مالي دارد تا هزینه‌های خود را از اين راه تأمين نمايد. مكتب فراگير و گسترده اسلام كه تمام جوانب حيات بشري را مورد توجه قرار داده است، نيز، براي تأمين مالي پاره‌ای اهداف، درآمدهايي را به صور گوناگون منظور نموده است. بنابراين اسلام براي پيشبرد اهداف خود، خمس و زكات را به عنوان مالیات‌های مستقل يا ثابت منظور كرده است.

راه‌های تشويق و ترغيب:

1. بينش دهي به مردم:

با بررسي تاريخ موجوديت مذهب تشيّع در طول چهارده قرن گذشته، باور ما نسبت به حكمت و دورانديشي تشريع خمس و زكات، بيشتر می‌شود. زيرا خمس و زكات نقش اساسي در ساختار موجودیت كيان ديني تشيّع ايفا نمودند، به‌گونه‌ای كه به‌عنوان يك اصل ثابت درآمدند. حوزه‌های علميه كه همواره مشعل فروزان هدايت و سمبل استقلال و سنگر دفاع از ارزش‌های الهي بوده و هست، از راه نظام تأديه حقوق شرعي پابرجا ماند. و آنان که در اعطاي خمس كوتاهي می‌کنند بايد بدانند كه نه فقط گناهي در حق تأديه حقوق خدا و حق سادات از خاندان رسول‌الله مرتكب شده‌اند، بلكه توهين و ناديده انگاشتن ارزش‌هایی كه به آن اعتقاد دارند، می‌باشد. آنان دانسته يا ندانسته ـ در نابود كردن نشانه‌های دين و انتشار فساد در امت سهيم می‌شوند. [1]

امروزه با تهاجم فرهنگي وقيحانه كه هدف آن نابودي مظاهر دين و به فساد كشاندن ارزش‌های جامعه و دور كردن جوانان از آن می‌باشد، روبرو هستيم طوفان‌های شهوات، دين و فرزندان و تمامي ارزش‌های ما را نابود می‌کنند. بنابراين مردم بايد در تأديه حقوق خدا طبق اوامر پروردگار اهتمام ورزند تا بدین‌وسیله جلو طوفان‌های فساد گرفته شود. [2]

2. بيان عبادي بودن خمس و زكات:

يكي از ویژگی‌های زكات و خمس، عبادي بودن آن‌هاست. بنابراين، نيت و قصد قربت در آن شرط می‌باشد. يعني مؤدّي بايد هنگام پرداخت، نيت كند كه اين وظيفه را به خاطر خدا انجام دهد. در حقیقت، خمس و زكات از دو بخش مالي و عبادي تشكيل شده‌اند. و به طور كلي، يكي از ویژگی‌های نظام اقتصادي و بلكه نظام اجتماعي اسلام اين است كه تكاليف الهي، بستر حركت انسان به سمت هدف خلقت‌اند. بنابراين، عبادي بودن خمس و زكات از ویژگی‌های مثبت اين قانون الهي است. هر چه جامعه از اعتقادات قوی‌تر و سالم‌تری برخوردار باشد، زمینه فرهنگيِ پرداختِ وجوه شرعي در جامعه، بيشتر فراهم می‌شود كه پيامدهايش در اجرا و نقش‌های يك ماليات مطلوب نمودار خواهد شد. [3]

3. بيان فلسفه تشريع وجوهات شرعي. [4]

الف) تأمين اجتماعي:

ماليات ثابت (خمس و زكات) يكي از موجبات تأمين مالي درماندگان و كاهش تفاوت‌های درآمدي جامعه است. در روايتي از امام صادق نقل شده است كه: «انّما وضعت الزكاة اختباراً لِلأغنياء و معونةً للفقراء»[5] زكات براي امتحان اغنياء و كمك به فقراء وضع شده است.

ب) قرب به خداوند:

از جمله حکمت‌های تشريع اين نوع مالیات‌ها، در هماهنگي با هدف نظام اقتصادي، اين است كه پرداخت‌کننده آن، ضمن كسب فضايل اخلاقي، به خداوند نزديك می‌شود و چون از اين جهت شباهت زيادي با نماز دارد، در اكثر آياتي كه نامي از زكات رفته، در كنار و قرين کلمه «صلاة» بوده است. تقرب به خدا، ارتباط تنگاتنگي با طهارتي دارد كه نتیجه پرداخت زكات است. پرداخت زكات باعث می‌شود كه دل‌بستگی انسان به مال كاهش يابد.

ج. مواسات ميان مسلمين:

از اصول مهم و تعیین‌کننده در روابط اقتصادي، «مواسات» می‌باشد. بر طبق اين اصل، مسلمانان به برادران دینی‌شان، در جنبه‌های گوناگون زندگي و به خصوص مسائل مادي ياري می‌رسانند.

د) بركت و رشد مال:

پرداختن ماليات اسلامي نه تنها موجب حفظ و نگهداري اموال می‌شود، بلكه وسیله‌ای براي رشد ثروت و فراواني بركت نيز می‌گردد. چون صرف نظر از جنبه‌های معنوي، با اين كار، ثروت در ميان اقشار مختلف جامعه به جريان می‌افتد. سطح اشتغال و تحرك در بخش‌های توليدي و توزيعي افزوده می‌شود. نسبت توليد به تقاضا و قدرت خريد بالا می‌رود و در نتيجه اقتصاد رشد و شكوفايي خويش را به دست خواهد آورد.

4. بيان پيامدهاي وجوهات شرعي:

الف) پيامدهاي مثبت: [6]

1. بركت در مال و عمر: از جمله چيزهايي كه خداوند در آن بركت فراوان قرار داده، زكات است. اميرالمؤمنين ـ علیه‌السلام ـ در حديثي فرموده: «اگر می‌خواهی مالت زياد شود، زكات بده، و اگر می‌خواهی تندرست و سلامت باشي صدقه زياد بده.»[7]

2. زكات عامل پاكي فرد و اجتماع: [8]

به طور كلي، وجوب احكام الهي و يا حرمت آن در اسلام يك فلسفه اساسي بيشتر ندارد، و آن «تهذيب نفس و خودسازي» انسان است كه همه ابعاد و جهات زندگي فردي و اجتماعي آن‌ها را در برمی‌گیرد. از جمله آن احكام، فريضه زكات و عمل به آن براي خداست.

3. زكات عامل بيمه شدن مال: [9]

اسلام قاطعانه و با اطمينان خاطر، اعلان می‌دارد كه يكي از عوامل مهم نابودي سرمايه، ندادن زكات است. اميرالمؤمنين علي ـ علیه‌السلام ـ در حديثي فرموده است: «ما هلك مال في بر و لابحر الا لمنع الزكاة منه، فحصنوا أموالكم بالزكاة و داوُوا مرضاكم بالصدقةِ و اسْتدْفَعُوا البلاءَ بالدعاء»[10] «هيچ مالي در زمين و دريا نابود نمی‌شود، مگر به خاطر ندادن زكات. سپس به مخاطبين می‌فرماید: اموالتان را با زكات محافظت كنيد. بيمارانتان را با صدقه درمان نماييد و موج‌های بلا را با دعا دفع كنيد.»

ب) پيامدهاي منفي ندادن زكات: [11]

1. اثر وضعي گناهِ عدم زكات:

زكات ندادن آثار شوم و نحسي دارد كه اثر وضعي آن دامن همه را می‌گیرد و به اصطلاح دودش به چشم همه می‌رود. چنانكه در آيه شريفه قرآن می‌خوانیم: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً»[12] «از فتنه و گناهي بترسيد كه اثر آن تنها به ظالمان نمی‌رسد. (آثارش همه را فرامی‌گیرد)» نيامدن باران‌های نافع، كمبود ارزاق عمومي، تورّم و گراني طاقت‌فرسا، و ده‌ها حوادث وحشتناكِ ناگهاني ديگر می‌تواند آثار نامباركِ گناه ندادن زكات باشد كه دامن‌گیر جامعه شده است.

2. سرنوشت هولناك متخلفين از فرمان زكات:

آدمي هر قدر ثروت اندوزد، حرص و طمعش بيشتر می‌شود، پيوسته با خود در جنگ و ستيز است كه چرا از فلاني عقب ماندم و كمتر دارم. در حالي كه اگر يك لحظه فكر كند و به خود آيد، باور می‌کند كه سرانجام با ناكامي از دنيا می‌رود و عقوبتِ طغيان و آثار زیان‌بار بخل، برايش می‌ماند. روايات فراواني در خصوص سرنوشت هولناك مانعين زكات وارده شده. از جمله پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ در حديثي می‌فرمایند: «هيچ چيزي براي مالِك شتر و گاو و گوسفندي كه به آن‌ها زكات تعلق گرفته باشد، و از پرداخت زكات خودداري كرده، نيست، مگر آنكه روز قيامت در بياباني سوزان نگه داشته می‌شود، تمام حيوانات شاخ‌دار، او را شاخ می‌زنند و نیش‌داران نيش می‌زنند. و سُم داران او را پايمال می‌کنند تا خداوند متعال از حساب خلائق فارغ شود. [13]

منابع براي مطالعه بيشتر:

1. زكات و خمس در اسلام، سيد محمدرضا مدرّسي، ناشر: مؤسسه در راه حق، چاپ اول، 67.

2. مقدمه‌ای بر نظام ‌مالياتي و بودجه در اسلام، نوشته: س، م، ر، مدرسي، ناشر: انتشارات هجرت، چاپ اول، 1363.

3. ماليات در نظام اسلامي، سيدرضا تقوي دامغاني، انتشارات سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1369.

4. نظام مالي اسلام، احمد علي يوسفي و همكاران، ناشر: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر،‌چاپ اول، 79.

علي ـ علیه‌السلام ـ:

انه قال: من كثر ماله و لم يعط حقه فإنما ماله حيات تنهشه يوم القيامه. [14]

هر كس مالش زياد شود و حق آن را ندهد، در قيامت مال او مارهايي می‌شود (كه همواره) او رانيش می‌زنند».

پي‌نوشت:

[1]. احكام خمس، حسن خاكرند، انتشارات محبان الحسين (ع)، چاپ اول، 1378، ص 19.

[2]. همان.

[3]. نگرش علمي به هزينه و درآمد دولت اسلامي، حسن آقا نظري، ناشر: پژوهشكده حوزه وانشگاه، چاپ اول، 82، ص 70.

[4]. همان، ص 80.

[5]. بحارالانوار، ج 74، ص 228.

[6]. زكات براي همه، احمد محسني گرگاني، انتشارات پيام مهدي (عج)، چاپ اول، 77، ص 228.

[7]. بحارالانوار، ج 93، ص 23.

[8]. زكات براي همه، ص 250.

[9]. همان، ص 262.

[10]. بحارالانوار، ج 93، ص 27.

[11]. زكات براي همه، ص 297.

[12]. سوره انفال، آيه 25.

[13]. بحارالانوار، ج 93، ص 8.

[14] بحارالانوار، ج 93، ص 29.