در قرآن کریم، در سوره مریم، پس از آنکه سلسله‌های انبیاء را یکی پس از دیگری معرفی کرده و آن‌ها را ستوده است، ایشان را منعمین از ذریه آدم و نوح خوانده است که در برابر تلاوت آیات الهی بی‌تفاوت نمانده و با اشک و سائیدن پیشانی خویش به خاک، خشوع و بندگی خود را در برابر حق نشان می‌دهند.

سپس می‌فرماید: «فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا؛ آنگاه پس از آنان، نسلی به جایشان آمدند که نماز را تباه ساختند و از هوس‌ها پیروی کردن، پس به زودی، با شر و نکبتی [بزرگ] رو به رو خواهند شد. (سورهٔ مریم، آیهٔ 59)

نسل ناخلف پس از سلسله پیامبران را با دو ویژگی معرفی کرده است: «ضایع کردن نماز و تبعیت کردن از شهوت‌ها». این آیه کریمه نشان می‌دهد که اولاً، ترک نماز با پیروی از شهوت‌ها رابطه مستقیمی دارد همان طور که نماز، مؤثر از فحشاء و منکر بازمی‌دارد و مانع ارتکاب گناهان می‌شود، ضایع کردن نماز هم، سبب پیروی از شهوت‌ها و خواهش‌های نفسانی که سرچشمه فحشا و منکر است، می‌شود.

ثانیاً، نقطه حساس حفظ سلامت نسل و تداوم پاکی در نسل‌های بعدی پای بندی به ارتباط مستمر خداوند است و ضایع کردن این رابطه، پاکی و طهارت را از سلسله فرزندان بشر می‌رباید.

آنچه اینجا باید مورد توجه قرار گیرد معنای ضایع کردن و انواع آن است.

در کتابی «ضایع کردن» هلاک کردن و نابود ساختن معنا کرده‌اند. (1)

اما آقای مصطفوی ضایع کردن را محو صورت و نظم در شیء و مهمل و بی‌فایده شدن یک چیز به نحوی که اثر وجودی‌اش بر آن مترتب نشود، معنا کرده است. (2)

به این ترتیب ضایع کردن یک عمل یعنی آن را به نحوی انجام دهی که نتیجه و اثر واقعی آن ظاهر نشود به طوری که بود و نبودش و انجام دادن و ندادنش، مساوی باشد همچنان که وقتی خداوند می‌فرماید: «و ما کان الله لیضیع ایمانکم؛ خدا نمی‌خواهد کاری کند که ایمان شما ضایع و تباه شود.»(سورهٔ بقره، آیهٔ 143) به نحوی که آثار ایمان بر صاحبان ایمان ظاهر نشود و ایمانتان بی‌فایده شود.

حال باید دید چگونه نماز ضایع می‌شود؟ آیا تنها ترک نماز، ضایع ساختن نماز است یا معانی دیگری هم برای آن قابل تصور است؟ یکی از راه‌های شناخت «اضاعه» یعنی ضایع کردن، شناخت معنای ضد آن است چون همیشه در قرآن، نماز با اقامه آمده است - یعنی بر پا داشتن نماز که معنای قیام و اقدام و برپایی در آن است - به نظر می‌رسد اضاعه، ضد اقامه باشد و اقامه از قیام که ضد نشستن است، یعنی اقدام و دست به کار شدن و انجام کار است.

علامه طباطبایی در تفسیر آیه می‌گوید: اضاعه مال یعنی تباه کردن مال با سوء تدبیر و صرف مال در راهی که شایسته صرف کردن نیست و در نتیجه تباه شدن مال. از اینجا معلوم می‌شود که مقصود از اضاعه نماز تباه کردن نماز است، همراه با سستی در امر نماز و خوار شمردن آن و به بازی گرفتن و تغییر ایجاد کردن در آن و ترک نماز بعد از گرفتن و قبول آن. (3)

حال به بررسی روایاتی که معنای ضایع کردن نماز را روشن‌تر می‌کند می‌پردازیم:

الف) پیامبر اکرم (ص) فرمود: «امت من چهار گروه‌اند:

1) نمازگزاران سهل‌انگار که از نماز غفلت می‌کنند: «فویل للمصلین. الذین هم عن صلاتهم ساهون؛ پس وای بر آن نمازگزارانی که نسبت به نماز سهل‌انگارند! این‌ها اهل ویل هستند که یکی از دره‌های جهنم است». (سورهٔ ماعون، آیات 4 و 5)

2) نمازگزارانی که گاهی نماز می‌خوانند و گاهی نماز نمی‌خوانند: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا». (سورهٔ مریم، آیات 59)

اینان اهل غی هستند که یکی دیگر از درهای جهنم است.»

3) گروهی که هرگز نماز نخوانند: «ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین؛ که چه چیز شما را به سقر درآورد؟ می‌گویند ما از نمازگزاران نبودیم». (سورهٔ مدثر، آیات 42 و 43)

این‌ها اهل سقر هستند که دره دیگری از دره‌های جهنم است.

4) گروهی که همیشه نماز می‌خوانند و در نماز خاشع‌اند: «الذین هم فی صلاتهم خاشعون؛ همانان که در نمازشان خاشع و فروتن‌اند.» (سورهٔ مؤمنون، آیهٔ 2)

ب) از رسول خدا نقل است که:

 شیطان پیوسته از مؤمن هراسناک می‌ماند، مادامی که بر اوقات نمازهای پنج‌گانه مراقبت کند، پس اگر آن‌ها را ضایع نماید، شیطان بر او گستاخ می‌شود و او را در گناهان بزرگ وارد می‌سازد. (4)

ج) رسول خدا (ص) می‌فرمایند: کسی که بی‌سبب نماز واجب خود را ترک کند تا وقت آن بگذرد و حدود آن را حفظ نکند، آن نماز تیره و تار بالا رود و گوید: خدا تو را ضایع کند، چنانکه مرا ضایع ساختی. (5)

د) بر شما باد به محافظت اوقات نماز! کسی که نماز را ضایع کند از من نیست. (6)

هـ) پرسیده شد: ضایع کردن نماز چیست؟ معصوم فرمودند: آن را تا آخر وقت تأخیر انداختن. (7)

و) امیرمؤمنان حضرت علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر می‌فرمایند: با مردم چنان نمازگزار که نه آنان را برمانی (واکنی) و نه نماز را ضایع گردانی. (8)

از این روایت معلوم می‌شود که بد نماز خواندن و نماز را بدون آرامش و با سرعت به جا آوردن از مصادیق ضایع کردن نماز است.

ز) در کتب آسمانی گذشته آمده است که خداوند فرمود: سه چیز است که هر کس بر آن‌ها محافظت کند، به راستی بنده مؤمن است و هر که آن‌ها را ضایع کند دشمن من است: نماز، روزه و غسل جنابت (9)

ح) از پیامبر اسلام (ص) نقل است که در تفسیر آیه فخلف من بعدهم می‌فرماید: «شصت سال بعد از من، افرادی روی کار می‌آیند که نماز را ضایع می‌کنند و در شهوت‌ها غوطه‌ور می‌شوند و به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهند دید. اگر مبدأ شصت سال را هجرت پیامبر در نظر بگیریم این پیش‌بینی بر زمان بنی‌امیه و حکومت یزید، منطبق می‌شود». (10)

در پایان، گفتار را با دعای حضرت ابراهیم (ع) در قرآن پایان می‌بریم:

«رب اجعلنی مقیم الصلوه و من ذریتی بنا و تقبل دعاء؛ خدایا، مرا و نسل و فرزندان مرا اقامه گر نماز قرار بده. خدایا، دعایم را بپذیر.» (سورهٔ ابراهیم، آیهٔ 40)

پی‌نوشت‌ها:

1- مهم مقاییس ذیل لغت «ضیع».

2- التحقیق مصطفوی: جلد 7، ص 53.

3- المیزان، ج 4، ص 77.

4- موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج 1، ص 373.

5- صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 518.

6- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 184.

7- میرزا جواد ملکی تبریزی، اسرار الصلوه، ص 104.

8- نهج البلاغه، نامه 53.

9- تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 1، ص 163.

10- تفسیر نمونه، ج 13، ص 103.

منبع: نشریه بشارت

نویسنده: مریم حاج عبدالباقی