برای نوجوان دوره نوجوانی به‌عنوان مرحله‌ای از زندگی، پدیده‌ای نوظهور است. شروع این دوره با پدیده بلوغ هم‌زمان و خاتمه آن شروع دوره جوانی است. فرآیند بلوغ یکی از پیچیده‌ترین دوره‌های زندگی و در عین حال لذت‌بخش‌ترین و دل‌انگیزترین دوره زندگی هر فرد است. در این دوره نوجوان نه کودک به حساب می‌آید و نه هنوز به درستی بالغ گردیده است ولی در مرز بین این دو مرحله (کودکی و بزرگ‌سالی) قرار می‌گیرد این دوره آغاز مسئولیت‌پذیری انسان نسبت به اعمال و کارهای خود می‌باشد.

نوجوانی و بلوغ بهار زندگی است. بهاری که آغاز تغییر و تحولات جسمی روحی در افراد است. هر فرد فقط یک بار بهار بلوغ را تجربه می‌کند که با دگرگونی‌هایی در جسم و روان همراه است. در این دوره نوجوان به سرعت رشد کرده و شاهد تکامل جسمانی و نیرومندی بدنی خویش است و هم‌زمان عواطف و احساسات او نیز دچار تحول اساسی می‌شود. [1]

از نظر اسلام این دوران بسیار با اهمیت است در احادیث معصومین (ع) از این دوران به هفت سال سوم عمر فرزند (از چهارده‌سالگی به بعد) تعبیر شده است. رسول اکرم (ص) فرموده است: "فرزند آدمی در هفت سال اوّل زندگی، آقا و سید پدر و مادر است، در هفت سال دوّم بنده فرمان‌بردار و مطیع پدر و مادر است، و در هفت سال سوّم وزیر خانواده و مشاور پدر و مادر است."[2]

امام علی (ع) فرموده است:" فرزندت در هفت سال اوّل، برگ خوشبویی بر ساقه درخت وجود شما است؛ و در هفت سال دوّم، خدمتگزار مطیع و فرمان‌بردار شما است؛ و در هفت سال سوّم، ممکن است دشمن بدخواه شما یا دوست خیرخواه شما باشد."[3]

اولیاء و مربیان باید با آگاهی کامل از حقایق و ویژگی‌ها و شرایط این دوران در جهت شناخت نیازهای روحی روانی نوجوان خود و بر طرف کردن آن به شیوه مطلوب اقدام نمایند تا نوجوان بتواند با کمترین آسیبی این دوران سخت را پشت سر بگذارد. رسول اکرم (ص) فرموده است: رحمت الهی شامل حال پدر و مادری باد که با تربیت صحیح، فرزند خود را در نیکی به والدین کمک و یاری نمایند. [4]

برخی از ویژگی‌ها و خصوصیات روانی نوجوان در دوران بلوغ عبارت‌اند از:

۱- احساس هویت؛ در این دوران نوجوان هویت فردی، اجتماعی خود را به دست می‌آورد. نوجوان با در نظر گرفتن تجربیات گذشته و قبول تحولات بلوغ می‌خواهد هویت خویش را از نو بازسازی کند. حتی مخالفت و ستیز با والدین و عصیان در برابر اندیشه و قدرت‌ها و دخالت‌های دیگران برای تثبیت «هویت» و جدا نمودن خویش از سایرین است. [5] دبس می‌گوید: «اثبات شخصیت در آن‌ها یک امر طبیعی است. غالباً مخالفتی مابین خود و محیطی که در آن زندگی می‌کند تولید می‌نماید و این اثبات شخصیت اجتماعی جوانان در موارد متعددی بروز می‌کند»[6]

در هر صورت اگر این احساس هویت به درستی درک و راهنمایی نشود دچار بحران هویت خواهد شد زیرا تحول بلوغ جسمی و اجتماعی، تصویر ذهنی از بدن و هویت شخصی نوجوان را تهدید می‌کند.

۲- تغییرات شدید و ملموس جسمی، روحی و جنسی؛ در این دوران نوجوان با مجموعه از تغییرات ناگهانی ناشی از وضعیت جسمانی، تضادهای روحی و … مواجه می‌شود که موجب نگرانی‌هایی در فرد می‌شود.

۳- رشد هیجانی و عاطفی؛ این رشد گرچه در پسران نیز قابل توجه است اما در دختران نوجوان به دلیل وجود احساسات و عواطف متعدد و غیرقابل‌پیش‌بینی (همچون زودرنجی، نگرانی، ترس و وحشت، حجب و حیا و شرم، افکار رؤیایی، گوشه‌گیری، درون‌گرایی، خودشیفتگی، خودآرایی، خودنمایی، دوستی و محبت، خشم، ناسازگاری و پرخاشگری، استقلال‌طلبی و...) ملموس‌تر و حساس‌تر است. زیرا این صفات عاطفی و هیجانی که گاه در تضاد با یکدیگرند و سبب نوسانات واضح خلقی می‌گردند.

۴- رشد اجتماعی؛ دوره نوجوانی، دوره نوسان‌ها، فعالیت‌ها و رفتارهای هیجان‌انگیز در بعد اجتماعی است گرچه نوجوان به نظر بزرگ‌سالان اهمیت می‌دهد. اما اندیشه‌های همسالان خود را به بزرگ‌سالان ترجیح می‌دهد و سعی می‌کند در میان آن‌ها پذیرفته شده و نقش داشته باشد.

5- رشد اخلاقی؛ این دوران زمان شکل گرفتن و رشد صفات اخلاقی است که با رشد اجتماعی ارتباط نزدیکی دارد و برای ادامه زندگی سالم و سازنده ضروری است، به‌طورمعمول صفات اخلاقی مطلوب اکتسابی هستند و نوجوان باید در انتخاب و به دست آوردن این صفات نیرو صرف کند.

با توجه به آنچه گفته شد نوجوان در این دوره تمایلات و خواهش‌های متضادی دارد؛ مثلاً با این که می‌خواهد با دوستانش باشد، به تنها بودن نیز علاقه‌مند است. خودخواهی کودکانه با نوع‌پرستی خیرخواهانه را درمی‌آمیزد [7] و او را در برزخی میان کودکی و بزرگ‌سالی رها می‌سازد و دچار نوعی بی‌ثباتی عاطفی و روانی و فکری می‌شود که از آن به «بحران بلوغ» یاد می‌کنند. این بحران نوجوان را در یک وضعیت مبهم و پیچیده‌ای قرار می‌دهد [8] که نمی‌داند چه باید کرد همین عدم اطمینان نسبت به نقش خود موجب مشکلات زیادی برای نوجوان می‌شود و او را دچار بعضی از اختلالات روانی و رفتاری می‌سازد.

برخی از انواع اختلالات روانی و رفتاری در نوجوانان عبارت‌اند از:

۱- رفتارهای ناهنجار اجتماعی از قبیل خودسری و مخالفت با والدین، معلم و پزشک، عدم شرکت در رویدادهای خانوادگی و جدال با خواهران و برادران، ایجاد موانع در راه تحصیل، زندگی خانوادگی.

۲- افسردگی، گوشه‌گیری و در خود فرورفتن در سنین نوجوانی تا حدودی طبیعی است اما اگر از حد طبیعی تجاوز کند به‌عنوان اختلال افسردگی باید مورد توجه قرار گیرد.

افسردگی به وضعیت روحی و روانی خاصی گفته می‌شود که با بروز علائمی نظیر غم و اندوه، بی‌حوصلگی، بی‌قراری و اشکال در تمرکز، احساس بی‌علاقگی نسبت به همه‌چیز، گریه کردن‌های مکرر، لذت نبردن از زیبایی‌های زندگی و … که هفته‌ای بیش از ۳ بار و هر بار بیش از ۳ ساعت رخ می‌دهد، در نوجوانان شناخته می‌شود. با عمل به آموزه‌های دینی، مشاوره‌های روان‌پزشکی و درمان‌های مختلف غیر داروئی و داروئی می‌توان به افسردگی خاتمه داد. درباره افسردگی به سؤال 5106 (سایت: 5396) (علائم افسردگی نوجوان و راه درمان آن) رجوع کنید.

۳- رفتارهای خشونت‌آمیز و خطرآفرین که در اثر مصرف مواد مخدر تشدید می‌شوند و منجر به حوادث مختلف مثل فقر و خودکشی، به خصوص در میان نوجوانان پسر می‌گردد.

۴- مشکلات تحصیلی؛ دشواری‌های روانی یا محیطی زمینه‌ساز این مشکلات هستند؛ مدرسه هراسی، مدرسه گریزی و عدم پیشرفت تحصیلی نمونه‌هایی از مشکلات تحصیلی هستند.

۵- هراس از منزل؛ گریز از خانه نشانه فشار محیط، بدرفتاری‌ها، مشکلات روانی خود نوجوان است. رفتار صحیح با نوجوان و حل به موقع و درست مشکلات از بروز این رفتارها پیشگیری می‌کند.

۶- بیماری‌های وخیم روانی همانند پیکوز، اسکیزوفرنی، در جریان فشارهای هیجانی دیده می‌شود. معمولاً سایکوز (جنون) بزرگ‌سالان با پشت سر گذاشتن یک دوره سایکوز در نوجوانی همراه است. [9]

بنابراین افسردگی تنها یکی از اختلالات روانی است که گاهی در اثر بحران بلوغ ایجاد می‌شود ولی در بسیاری موارد علت دیگری دارد؛ همچنان که بحران بلوغ ممکن است عوارض سوء دیگری غیر افسردگی داشته باشد؛ که باید جدی گرفته شود و از راه صحیح درمان شود.

پی‌نوشت‌ها:

[1] قائمی علی شناخت هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان چاپ پنجم انتشارات امیری تهران 1363 ص 42 و.103

[2] فلسفی محمدتقی الحدیت-روایات تربیتی، ج 3، ص: 103 حدیث 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

[3] فلسفی محمدتقی الحدیت-روایات تربیتی، ج 2، ص: 347 حدیث 2

[4] فلسفی محمدتقی الحدیت-روایات تربیتی، ج 3، ص: 342 حدیث 1

[5] احمدی احمد روان‌شناسی نوجوانان و جوانان ج چهارم ص.28 انتشارات مشعل اصفهان 1372

[6] موریس دبس چه می دانم بلوغ ص 82 و 88 ر. ک گفتار فلسفی محمدتقی فلسفی جوان. ج 1 ج 15 نشر معارف تهران 1344 ص 402 و 406

[7] احمدی احمد روان‌شناسی نوجوانان و جوانان ج چهارم، ص 17

[8] ـ هریس لمز و دیگران روش‌های تقویت عزت نفس در نوجوانان ترجمه پروین علیپور ج سوم انتشارات آستان قدس رضوی مشهد 1380 ص.21

[9] -وبلاگ تخصصی مشاوران شهید بهشتی