نکته‌ای که بسیاری از ما نمی‌دانیم این است که به گفته کارشناسان، خطر آلودگی منزل را نباید دست کم گرفت و می‌تواند بسیار بیش از حد تصور ما باشد، حداقل به خاطر این که بسیاری از ما بیشتر وقتمان یعنی چیزی حدود 80 تا 90 درصد از زمان شبانه روز را در خانه هستیم؛

همه ما تا به حال در مورد خطرات ناشی از هوای آلوده شهر زیاد شنیده‌ایم. منشأ تمام آلودگی‌های هوا را هم کم و بیش می دانیم، ولی چاره‌ای نداریم، جز اینکه وارد این آلودگی‌ها شویم و هیچ گریزی هم از آن‌ها نیست. با این حال آلودگی داخل خانه هم، بخش دیگری از آلودگی‌های اطراف ماست.

نوع آلاینده‌های داخل خانه با نوع آلاینده‌های محیط بیرون متفاوتند. با این حال و با وجود عدم آگاهی مردم نسبت به این آلاینده‌ها، برخی نوع آن‌ها به خصوص در داخل خانه شناخته شده تر است.

درست است که خیلی از مردم هنوز با آلاینده‌های خانه آشنا

نمی‌باشند، ولی الان دیگر همه با خطرات سیگار آشنا هستند. هنوز هم از نظر ما در خانه‌ها شایع‌ترین آلاینده و در صدر همه آلاینده‌ها دود سیگار است. چون دود سیگار آلاینده بسیار قوی است و در حدود 5 هزار ماده سمی در آن وجود دارد که تعداد زیادی از آن‌ها سرطان زا بوده و برای همین است که امروزه در اکثر کشورها، سیگار کشیدن به طور کامل ممنوع شده است.

از دود سیگار که بگذریم خیلی از آلاینده‌های دیگر وجود دارند که مردم کمتر با آنها آشنا هستند.

به دلیل استفاده از وسایل گرمایشی استاندارد، تقریباً اکثر مردم با خطرات وسایل گرمایشی غیراستاندارد و حتی بوی ناشی از سوخت آن‌ها آشنا هستند، چون منهای تولید گاز مونو، سوخت نادرست این وسایل در کسانی که حسایست های تنفسی دارند منجر به بروز اختلالات شدید ریوی می‌شود، و هوا را هم آلوده می‌کند.

ولی یکی از آلاینده‌هایی که در ساختمان‌ها به خصوص در طبقات پایین و زیرزمین‌ها ایجاد می‌شوند، اشعه رادون است. این اشعه یکی از عوامل بروز سرطان ریه است.

البته این اشعه مقدار مجاز دارد که اگر از این مقدار بالاتر رود، احتمال بروز سرطان ریه در کسانی که با آن در تماسند وجود دارد.

علاوه بر شناخت ناکافی مردم نسبت به آلاینده‌های این چنینی، موادی وجود دارد که مثلاً استفاده از آن منسوخ شده باشد، ولی هنوز مردم با آن سر و کار داشته باشند و این نکته بسیار مهمی است.

یکی دیگر از آلاینده‌هایی که امروزه در تمام دنیا منسوخ است، ولی متأسفانه هنوز از آن استفاده می‌شود، «آزبست» است. این یک ماده معدنی است که در عایق کاری‌ها و در ساخت مصالح ساختمانی به کار می‌رود. این ماده منجر به بروز بیماری به نام «آزبستوزیس» می‌شود و در نسج ریه تغییراتی ایجاد می‌کند، چون الیافی که در این ماده وجود دارد استنشاق شده و از این طریق وارد ریه شده و آن را ملتهب می‌کند که این واکنش التهابی شدید بعداً به فیبروز یا همان تغییر نسج ریه تبدیل می‌شود. علائم عمده ناشی از استنشاق این ماده که آلودگی هوا را هم به دنبال دارد همان تنگی نفس، سرفه و خس خس سینه است، ولی مهمتر از آن این است که این ماده، سرطان زا هم هست و در کسانی که به طور مداوم با آن سروکار دارند، ایجاد سرطان می‌کند. حتی ما موارد زیادی از کارگران ساختمانی که در تماس با این ماده دچار تومورهای بسیار بدخیم شدند، چون این ماده هنوز متأسفانه در صنایع ممنوع نشده، ولی دربرخی کشورها از سال 1990 به بعد کاملاً حذف شد، حتی خیلی از ساختمان‌هایی که در ساخت آن‌ها از این ماده استفاده شده بود، کاملاً تخلیله شده‌اند، مثل ساختمان دویچه وله آلمان.

اکثر منازل بیشتر از یک منبع انتشار آلودگی هوا دارند، به عنوان نمونه دود سیگار، مصالح ساختمان، محصولات تزئینی، مبلمان و فعالیت‌های مربوط به آشپزی، نظافت و سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی از این قبیل هستند.

کاراترین روش بهبود کیفیت هوای داخل ساختمان‌ها حذف منابع آلاینده یا کاهش میزان انتشار آلاینده‌هاست. قدیمی بودن و عدم تعمیر و نگهداری نامناسب اسباب منازل نقش مؤثری در آلودگی هوا دارد، به عنوان مثال اجاق گازی که تنظیم نباشد منوکسیدکربن بیشتری نسبت به اجاق تنظیم شده منتشر می‌کند.

بعضی منابع مثل مصالح ساختمان، معطرکننده های هوا و چوب‌های فشرده که در مبلمان استفاده می‌شوند منتشرکننده آلاینده‌ها به صورت مداوم هستند. بعضی از عوامل دیگر مانند دود سیگار، عملکرد بد هواکش اجاق گاز یا کوره، انواع حلال‌ها، حشره کش ها و مواد شوینده به عنوان عوامل دوره‌ای یا نوبتی انتشار آلاینده‌ها هستند. متابولیسم طبیعی بدن افراد و حیوانات خانگی نیز به عنوان یکی از انتشار آلاینده، بو و رطوبت در هوا هستند که غلظت‌های بالای بعضی از این آلاینده‌ها ممکن است برای مدت طولانی در هوا باقی بماند.

بعضی مواقع حذف منابع آلاینده، گران یا غیرعملی است. در چنین شرایطی گردش هوا و رطوبت در داخل منازل می‌تواند به کیفیت هوا کمک کند. از آنجا که حذف منابع آلاینده موجود در منازل غیرعملی وگران است لذا جابه جایی هوا و رطوبت در فضای داخل خانه‌ها به کیفیت هوا کمک مؤثری می‌کند.

هر خانه‌ای نیاز به گردش هوای تازه در زمان و مکانی مناسب دارد چنانچه میزان ورود هوای تازه به داخل خانه ناکافی باشد مواد آلاینده تجمع می‌یابند که نهایتاً سنگینی هوا را به دنبال خواهد داشت. بعضی از ساختمان‌ها که در طراحی و ساخت آنها منافذ کمتری درنظر گرفته شده و هوای بیرون به سختی در آنها جریان دارد نسبت به انواع دیگر که دارای منافذ مناسب هستند، دارای غلظت بالاتری از آلاینده‌های هوا هستند درضمن شرایط آب و هوایی (اقلیمی) می‌تواند شدیداً میزان ورود هوای تازه به داخل ساختمان را تحت تأثیر قرار دهد.

ورود هوای آلوده خانه به خارج

سه روش در ورود و خروج هوا به داخل ساختمان مؤثر است:

نفوذ هوا: هوا از طریق شیار پنجره‌ها، زانوها و درزهای در و دیوار جریان می‌یابد.

جریان طبیعی هوا: با باز کردن درها و پنجره هامی توان ورود هوای تازه را به داخل ساختمان‌ها امکان پذیر کرد.

گردش مکانیکی هوا: با استفاده از فن می‌توان گردش اجباری هوا را ایجاد کرد. سیستم‌های تهویه مطبوع، گردش هوا را در داخل ساختمان‌ها میسر می‌کند و هوای تازه را به داخل ساختمان مکش کرده و هوای آلوده داخل ساختمان‌ها را به بیرون منتقل می‌کند. چنانچه نرخ تبادل هوا که به نسبت حجم هوای تازه که در هر ساعت جایگزین هوای داخل ساختمان‌ها می‌شود، اطلاق می‌شود در داخل ساختمان کافی نباشد، با مشکل انباشت آلاینده‌ها روبه رو خواهیم شد.

در ساختمان‌های جدید که تقریباً بدون پنجره‌اند نرخ تبادل هوا بین 30 تا 100 درصد در ساعت است و در منازل قدیمی مقدار تبادل هوا بیشتر بوده و حدود 200 درصد در ساعت است. چنانچه نرخ تبادل هوا 100 درصد در ساعت باشد بازهم ممکن است تمام آلاینده‌های هوا کاملاً تخلیه نشود که علت آن انتشار مداوم ترکیبات آلاینده از تجهیزات موجود در داخل ساختمان‌هاست بنابراین تهیه به صورت مداوم آلاینده‌ها را رقیق یا کاملاً حذف می‌کند و درواقع وارد محیط زیست می‌کند.

عموماً تراکم آلاینده‌ها در داخل بیشتر از تراکم آنها در خارج است. علت آن تا حدودی کوشش‌های اخیر ما در حفاظت انرژی از طریق عایق کاری ساختمان‌هاست. روش متداول در مهار آلودگی هوای داخل تهویه است اما با درزبندی محکم‌تر ساختمان از مقدار تهویه طبیعی کاسته شده و سیستم‌های معمول تهویه نیز عموماً طوری طراحی نشده‌اند که تراکم بعضی از انواع خاص آلاینده‌ها در داخل کاهش یابد به علاوه این سیستم‌ها به مراقبت دقیق نیاز دارند.

مسیرها، فرآیندها و نیروهای محرکه مختلفی بر کیفیت هوای ساختمان مؤثر است. متداول‌ترین فرایند طبیعی تأثیر دودکشی است. این تأثیر در مواقعی پیش می‌آید که بین هوای داخل و خارج تفاوت دما وجود داشته باشد یا باد فشار افتراقی به وجود آورد.

جالب اینکه از آنجا که اکثر مردم بخش عمده‌ای از وقت خود را در داخل ساختمان‌ها سپری می‌کنند کیفیت هوای درون ساختمان نیز اهمیت پیدا می‌کند و زمانی به اهمیت فوق العاده آن پی می‌بریم که متوجه می‌شویم در اکثر مواقع کیفیت هوای درون ساختمان بدتر از کیفیت هوای بیرون است. برخی آلاینده‌های هوای درون ساختمان همان ترکیباتی هستند که در بررسی کیفیت هوای محیط باز با آنها آشنا هستیم، برای مثال عمل احتراق در داخل ساختمان‌ها به منظور پخت غذا گرمایش و امور بهداشتی مقادیر زیادی منوکسیدکربن و اکسیدهای ازت را در فضای درونی ساختمان آزاد می‌کند. علاوه بر این در ساختمان‌های اداری دستگاه‌های فتوکپی با پراکنده کردن مقادیر قابل توجهی ازن در هوا در هر چه آلوده‌تر شدن آن کمک می‌کنند.

از دیگر آلاینده‌هایی که منحصراً در فضای درونی ساختمان آزاد می‌شوند می‌توان به فرمالدئید متصاعد شده از پشم شیشه تخته‌های سه لایه، اوره فرمالدئید از فیوم های عایق بندی، چسب‌های مختلف و مواد ساختمانی مانند آزبست اشاره کرد. مواد آلاینده دیگر مانند دود سیگار و گاز ازن اگر در بیرون از ساختمان وجود داشته باشند به اندازه کافی رقیق می‌شوند به طوری که زیر حدخطر آفرینی برای سلامت انسان قرار می‌گیرند ولی همین آلاینده‌ها در صورت ورود به هوای درون ساختمان به علت تراکم و افزایش غلظت از حد آستانه خطرآفرینی خود بالاتر رفته و صدمات جدی بر افراد ساکن در ساختمان وارد می‌کند.

دود سیگار حاوی بنزین، هیدازین، آلفابنز و پیرن و فلزات سنگین است. علاوه بر این ذرات دود سیگار به دلیل قطر بسیار کمی که دارند تااعماق ریه‌ها نفوذ می‌کنند این درحالی است که یک نخ سیگار به تنهایی 10 به توان 12 ذره معلق را وارد ریه‌ها می‌کند. افراد سیگاری با استعمال سیگار خود و دیگران را در معرض غلظت‌های بسیار زیاد دود قرار می‌دهند. از جمله مواردی که هنگام دود کردن سیگار وارد هوا می‌شوند، می‌توان به منوکسید کربن، نیکوتین، نیتروز آمین، آکرولین و دیگر مواد خطرآفرین قابل استنشاق اشاره کرد.

از دیگر منابع مهم تولید آلودگی در ساختمان‌ها می‌توان به بخاری‌های زغالی و شومینه‌ها اشاره کرد این وسایل با احتراق زغال باعث تولید و پراکنش منوکسیدکربن و اکسیدهای ازت و برخی هیدروکربن‌ها، ذرات معلق و برخی ترکیبات سرطان زا (آلفا بنزوپیرن) در هوا می‌شوند. البته بخاری و شومینه با فرستادن دود خود از طریق دودکش به هوای آزاد باعث آلوده کردن بیشتر هوای آزاد هم می‌شوند.

نفوذ هوا در اثر اختلاف فشار بین هوای بیرون و درون ساختمان به وجود می‌آید. این اختلاف فشار به وسیله باد یا اختلاف درجه حرارت درون و بیرون ساختمان حاصل می‌شود و به سادگی هوا را آلوده می‌کنند.

برای مثال باد با برخورد به یک طرف بدنه ساختمان فشار زیادی را به محل برخورد وارد می‌کند دراین حالت هوا از طریق شکاف‌های منافذ دیوارها وارد ساختمان می‌شود. در صورتی که اختلاف فشار تحت تأثیر اختلاف درجه حرارت به وجود آمده باشد نفوذ هوا کمتر از طریق دیوارها انجام می‌شود. دراین صورت منافذ کف و سقف اتاق‌ها نقش مهمی در روند نفوذ هوا خواهند داشت، اصطلاحاً به اینگونه نفوذ هوا (دراثر اختلاف دما) اثر دودکشی گفته می‌شود.

در زمستان هوای گرم درون ساختمان به دلیل سبکی و تمایل حرکت به بالا از طریق شکاف‌ها و منافذ موجود در سقف (کانال‌های برق و کانال‌های هوا) از ساختمان خارج شده و به راحتی هوا را آلوده می‌کند در عوض هوای سرد از طریق منافذ کف (کانال‌های فاضلاب، شکاف زیر درها و...) وارد ساختمان می‌شود. سرعت نفوذ هوا علاوه بر اختلاف دمای داخل و خارج ساختمان و سرعت باد به وضع و محل قرار گرفتن شکاف‌ها و منافذ نیز بستگی دارد به طوری که هرچه تعداد شکاف‌ها و درزها در سطوح عمودی زیاد باشند نفوذ از طریق برخورد باد با شدت بیشتری به وقوع خواهد پیوست.