اهميت ماه‌های حساس رشد کودکان

ياددهي و ياد گيري از همان اوان کودکي شروع می‌شود. مرحله‌ی رشد مغز کودک در طول ماه‌های اول زندگي، مرحله‌ی بسيار حساسي است که در چگونگي ياد گيري تمامي سال‌های عمر او اثر می‌گذارد. در اين ماه‌ها مغز کودک به‌سرعت زيادي رشد می‌کند و اين مرحله درست زماني است که پدر و مادر، هشيار و آگاه با فعالیت‌هایی بسيار ساده و برقراري ارتباط‌های اثرگذار می‌توانند چگونگي ياد گيري فرزند دلبندشان در سال‌های آتي را به‌خوبی رقم بزنند و تأثیرات ماندگار خود را بر ذهن و مغز او برجاي بگذارند. آنچه در اين مقاله می‌آید ، بيانگر مطالبي است که به‌نوعی با رشد و ياد گيري کودک و امور مرتبط با ياد دهي و آموزش به او سرو کار دارد.

اين مقاله ضمن آنکه پدران و مادران را با چگونگي رشد مغز کودکان، به زبان ساده آشنا می‌کند، فعالیت‌ها و طرز برخوردهاي مناسب براي يادگيري کودک در حداکثر ظرفيت رشد خود را نيز معرفي می‌نماید. مطالب اين مقاله در واقع، کمکي به پدران و مادران در جهت کسب آگهي و دانش لازم براي برخورد مناسب، با کودکان در ماه‌ها و سال‌های اولیه‌ی زندگي و فراهم کردن زمینه‌های مناسب براي يادگيري و آموزش آنان است.

- پایه‌های شکل‌گیری هيجانات و رشد هيجاني کودک

ماه‌های اولیه‌ی زندگي يک کودک و یادگیری‌های اوليه او از نظر شکل‌گیری هيجانات او بسيار مهم است.

کودک ما به دنيا نيامده است که از ما اطاعت کند. بلکه ما او را به دنيا آورده‌ایم تا راهنماي او باشيم

برخوردي مناسب يا نامناسب در آغاز کودکي می‌تواند پایه‌گذار رفتار هيجاني مستمري براي زندگي آتي هر کودکي باشد.

در آغوش گرفتن، بچه را به خود فشردن، به او خنديدن و نشان دادن خوشحالي و سرور از برخورد با او، يا به‌عکس اخم کردن و نشان دادن بيزاري و کم توجهي، تائید يا تکذيب حرکات و عکس​العمل​هاي وي و ارائه‌ی واکنش‌های مناسب يا نامناسب در مقابل رفتارهاي گوناگون او، گفتن کلمات تحسين برانگيز مانند: آفرين، بسيار خوب، عالي يا عباراتي مثل اين کارت را دوست ندارم، اين کار را ديگر نبايد بکني، همچنين اداي واژه‌هایی چون دوستت دارم، ما کار بدت را دوست نداريم، پسر خوب، دختر خوب، خندان، خوش‌رو، عزيزم و نظاير آن همه و همه در واقع سرمایه‌گذاری و به عبارت ديگر پایه‌گذاری براي شکل‌گیری درست رفتارهاي هيجاني کودک در آينده و در بزرگ‌سالی است.

- هيجان چيست؟

هيجان نوعي انگيختگي ذهن يا احساسات است. شادي، نفرت، عشق، ترس، اضطراب، افسردگي و اندوه همه نوعي هيجان است. به زبان ساده هيجان يا رفتار هيجاني نوعي حرکت، واکنش، طرز برخورد فيزيکي يا رواني نسبت به محرک‌های خارجي از جمله رفتارهاي ديگران و يا هر نوع تحريک محيطي ديگر است. واکنش‌های فيزيکي هيجان به‌صورت تغيير در ضربان قلب، سرعت تنفس، عرق کردن، سرخ شدن چهره يا رنگ پريدگي، لرزش و امثال آن نمود پيدا می‌کند.

واکنش‌های رواني به‌صورت لذت، خوشي و شادي و نشاط و يا خشم و ترس، اضطراب و اندوه و افسردگي و نظایر آن بروز می‌کند. به‌طور کلي هيجانات دو حالت اصلي دارند، يا به‌صورت لذت ظاهر می‌شوند، يا به‌صورت انگيختگي. حالت لذت دو بعد دارد: بعد خوشايند و بعد ناخوشايند. حالت انگيختگي هم دو بعد دارد: بعد انگيختگي و بعد آرامش.

در حالت هيجاني لذت، کودک ممکن است از وضعيتي خوشش بيايد و تکرار آن را طالب باشد و از وضعيتي ديگر خوشش نيايد و خواهان تکرار آن نباشد. حتي از بودن در آن وضعيت بيزار باشد و بی‌قراری نشان دهد. در حالت انگيختگي نيز کودک ممکن است در مقابل وضعيتي احساس آرامش کند و راحت و آرام باشد و برعکس در مقابل وضعيتي ديگر برانگيخته شود و خشم و غضب و ناراحتي را از خود نشان دهد. نکته‌ای که توجه به آن بسيار مهم است، اين است که هر حالتي اعم از لذت يا انگيختگي، چنانچه با شرايط محيطي طبيعي و مطلوب و قابل انتظار متناسب و هماهنگ باشد، نشانه‌ی بروز رفتار هيجاني خوب است و چنانچه با شرايط محيطي طبيعي و مطلوب در تضاد باشد نشانه‌ای از بروز رفتار هيجاني بد يا نامطلوب است.

براي مثال، اگر همه‌چیز در حد امکان براي يک کودک فراهم است، اگر گرسنه نيست، تميز است و مريض هم نيست هر گونه لجبازي، سرسختي و يا ابراز خشم به‌صورت داد و فرياد يا پرت کردن اشياء يا زدن ديگران و يا گوشه‌گیری، اخم، سکوت يا بی‌تفاوتی از جانب او نشانه‌ای از بروز هيجاني نامناسب و نامطلوب است و بايد به‌نوعی زمینه‌های اصلاح به‌موقع آن فراهم شود.

هيجان يا رفتار هيجاني نوعي حرکت، واکنش، طرز برخورد فيزيکي يا رواني نسبت به محرک‌های خارجي از جمله رفتارهاي ديگران و يا هر نوع تحريک محيطي ديگر است

کودک از ابتدا بايد ياد بگيرد در مقابل ارضاي روح و جسم خود که با خوردن غذا، نظافت به‌موقع، محبت ديگران به وجود می‌آید، احساس لذت و شادي کند و رضايت خود را به‌نوعی با لبخند زدن، نوازش کردن، بوييدن و بوسيدن، تکان دادن دست و سر و نظاير آن نشان دهد.

نقش پدر و مادر به‌ویژه مادر و يا هر فرد ديگري که بيشتر با کودک سرو کار دارد در اين يادگيري، بسيار مهم است. وقتي مادري به هنگام شير دادن طفل کوچک خود در حالي که او را در آغوش دارد يا هنگام غذا خوراندن به او در حالي که با عشق و علاقه این کار را می‌کند با او به گفت و گو بپردازد و بگويد: عزيزم توجه کن! تو داري شير می‌خوری تا سير بشي، زود بزرگ بشي، بتوني راحت بخوابي بتوني بازي کني، بتوني آروم باشي، لبخند بزني، شادباشي، عزيز باشي، در اين صورت انرژي مثبتي را به او القاء می‌کند و او را به خوردن شير و غذا و ميوه و... براي دفعات بعد راغب‌تر می‌کند.

به‌عکس مادري که به هر دليلي کودک خود را از خوردن شير طبيعي مادر محروم می‌کند يا اگر خود شير ندارد و مجبور به استفاده از شير کمکي غير از شير خود است، وقتي به‌جای آنکه او را در آغوش بگيرد و شیشه‌ی شير را با محبت به دهان او بگذارد و چشم در چشم او بدوزد و با او حرف‌های خوب و مثبت بزند، او را در جايي می‌خواباند و شيشه را به کمک ابزارهايي غير از دست خود به دهان او بگذارد، مستقيم به چشم‌های او نگاه نکند و محبت خود را به‌نوعی به او نشان ندهد، يا غذا را در ظرفي بريزد و جلوي کودک بگذارد، او را براي خوردن به حال خود رها کند، هيچ گونه ارتباط لفظي يا چشمي با کودک برقرار نکند و يا اگر برقرار کند حالت شماتت و بيزاري، خستگي و بی‌تفاوتی را نشان دهد، در همه حال نوعي انرژي منفي را به او القا می‌کند. ما، در واقع با القاي انرژي مثبت يا منفي به کودکان خود، پایه‌گذار یادگیری‌های هيجاني آن‌ها خواهيم بود و آن‌ها را به‌سوی ابراز رفتارهاي ناشي از رضايت و نشاط و شادي و سرزندگي يا عدم رضايت، غم و اندوه و افسردگي، تحرک سازنده و يا تحرک مخرب، لذت يا آرامش يا برانگيختگي و خشم سوق می‌دهیم.

به ياد داشته باشيم که به قول دکتر کارن گود، روانشناس: «کودک ما به دنيا نيامده است که از ما اطاعت کند. بلکه ما او را به دنيا آورده‌ایم تا راهنماي او باشيم، به او آرامش دهيم و ساختاري را براي او به وجود آوريم که در آن به‌راحتی بتواند تجربه بيندوزد، ياد بگيرد و رفتارهايش را تنظيم و قاعده‌مند کند براي آنکه بتوان به کودک کمک کرد تا بخش هيجاني شخصيت خود را شکل دهد و احساس مثبت و محکمي نسبت به خود به دست آورد، پدران و مادران بايد براي انواع گوناگون پاسخگويي به موقعیت‌های بيشمار روزانه کودکان آماده شوند طرز برخورد روزانه پدران و مادران و يا ساير افرادي که به‌طور مستمر با کودکان ارتباط دارند نقش بسيار بسيار مهم در رشد و يادگيري مناسب و مطلوب کودکان دارد.