اعتماد به نفس دینی

یکی از اهداف تربیتی که همواره مورد توجه مربیان بوده، پرورش روحیه خودباوری و اعتماد به نفس است. اتکای به نفس عبارت است از این که انسان به خود تکیه کند، موفقیت و ناکامی را معلول افکار و اعمال خود بپندارد و به یاری دیگران چشم ندوزد. ریشه این کمال انسانی در وجود هر فردی نهفته است. کودک در سن سه‌سالگی به صراحت به خودآگاهی می‌رسد و به تدریج به خود توجه پیدا می‌کند (1)، از این رو استقلال‌طلبی و بی‌نیازی از دیگران از ژرفای احساسات بشری و تمایلات فطری سرچشمه می‌گیرد. دین اسلام، نه تنها از این تمایل درونی جلوگیری نکرده بلکه در جهت رشد و تعالی آن برنامه‌ریزی کرده است.

تفاوت اعتماد به نفس با خودپسندی

اعتماد به نفس که یک فضیلت اخلاقی است، نباید با نخوت و خودپسندی اشتباه شود، در اعتماد به نفس، تکیه بر واقعیت‌ها و تصویر منطقی از خویشتن است، در حالی که در خودپسندی، تصویری افراطی و اغراق‌آمیز به چشم می‌خورد و هرگز تصویر ذهنی با واقعیت تطبیق ندارد. بر این اساس، اسلام آن را معلول نارسایی عقل می‌داند و به شدت محکوم کرده است.

اعتماد به نفس و توکل

چه‌بسا تصور شود که اعتماد به نفس با اعتماد به حق و توکل منافات دارد، در حالی که در معنای اعتماد به نفس، نفی اتکای به خدا لحاظ نشده است؛ انسان مؤمن با این که از سرمایه اعتماد به نفس برخوردار است اما هرگز خود را بی‌نیاز از خالق نمی‌داند، توکل، نقطه مقابل تکیه کردن بر غیر است. از پیامبر (ص) نقل شده که فرمود: از جبرئیل پرسید: توکل چیست؟ گفت: علم به این که مخلوق نفع و ضرری نمی‌رساند و بنده‌ای که مأیوس از کمک دیگران باشد، برای غیر خدا کاری انجام نمی‌دهد، به غیر از خدا امید نمی‌بندد و از غیر خدا نمی‌ترسد و به غیر خدا طمع نمی‌ورزد (2). بنابراین تفسیر، ضریب قدرت روحی و مقاومت او در برابر مشکلات بالا می‌رود.

آثار و فواید اعتماد به نفس

اعتماد به نفس آثار فردی و اجتماعی زیادی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1 ـ موفقیت: یکی از عوامل مهم پیش رفت علمی و کامیابی در انسان، اعتقاد به توانایی‌های فردی است. مطالعات روان‌شناسان بارها نشان داده است که نگرش مثبت علت اصلی توفیق اشخاص در کارها. اعتماد به نفس، تردید و بی‌ثباتی را زایل می‌کند. تحقیقات انجام شده در مدارس مختلف به ویژه مدارس استثنایی نشان می‌دهد که هر قدر فرد احساس و نگرش مثبتی نسبت به خود داشته باشد، موفقیت بیشتری در امور تحصیلی از خود نشان می‌دهد (3).

2 ـ پایداری در راه هدف: در سایه اعتماد به نفس و خودباوری، قدرت مواجهه با مشکلات افزایش می‌یابد. از نظر روایات افرادی که به اراده خویش متکی‌اند، اگر به مصیبتی دچار شود، صبر می‌کند و شکست نمی‌خورد (4).

3 ـ سلامت روان: یکی دیگر از آثار اعتماد به نفس حفظ سلامت روان است. مازلو می‌گوید: ما برای سلامت روانی خود نیاز به احساس اعتماد به نفس مثبت و قوی داریم (5). این امر وقتی روشن می‌شود که بدانیم ضعف اعتماد به نفس، عوارضی چون نگرانی، بی‌ثباتی، اضطراب، بدبینی، پرخاشگری، افسردگی، خودکم‌بینی، وسواس و غیره دارد.

اعتماد به نفس، نقش مؤثری در جلب اعتماد دیگران دارد، چون تأثیرگذاری بر افراد بستگی زیادی به قدرت ایمان و خودباوری دارد.

 اگر در جهان بایدت برتری نباید که خود پست و دون بشمری

امام علی (ع) می‌فرماید: الرجل حیث اختار لنفسه ان صانها ارتفعت و ان ابتذلها اتّضعت؛ ارزش شخصیت هر فردی، وابسته به روشی است که اتخاذ می‌کند؛ اگر نفس خود را از پستی برکنار داشت، رفعت مقام پیدا می‌کند و اگر آن را خوار شمرد، به پستی می‌گراید (13).

4 ـ رشد اجتماعی: روان‌شناسان برای رشد اجتماعی، شاخص‌هایی را ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از: استقلال، پذیرش مسئولیت و آینده‌نگری (6). یکی از پایه‌های واقعی رشد اجتماعی، اعتماد به نفس است. عدم سازگاری با محیط نتیجه بی‌اعتمادی و ضعف نفس است. اشخاصی را که می‌بینید خجول، پرخاش گر، ساکت، پرگو و یا بی تصمیم هستند به خود اطمینان و اعتماد ندارند (7).

پی‌نوشت‌ها

1 ـ محمدعلی سادات، راهنمای پدران و مادران، ج 1، ص 37.

2-بحارالانوار، ج 68، ص 138.

3 ـ غلامعلی افروز، مباحثی در روان‌شناس و تربیت کودکان و نوجوانان، ص 114

4-بحارالانوار، ج 71، ص 69.

5 ـ غلامعلی افروز، همان، ص 114.

6 ـ رشد شخصیت، ترجمه سیما نظیری، ص 100.

7 ـ محمدتقی فلسفی، همان، ص 342.

منبع: طوبی، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، نوشته محمد سبحانی نیا