مهريه از زمره منابع مالي حقوق زنان در حقوق ايران است كه عموماً، به هنگام خواستگاري و نامزدي از سوي بزرگان و خانواده‌ها يا زوجين تعيين مي‌گردد.

 مهر (با كسره) به معناي محبت، دوستي، خورشيد و آفتاب بوده و مهر (با فتحه) به مفهوم كابين، قباله، صداق، صداقيه، قرض و مهريه مي‌باشد.

در زبان و ادبيات فارسي در مورد ازدواج و مهريه، داستان‌ها و ضرب‌المثل‌هاي فراواني از وقايع شادي و غم‌انگيز وجود دارد كه ادبيات ديگر ملل فاقد آنند. برخلاف گذشته، به لحاظ برخاستن صفا و سادگي از ميان خانواده‌ها و ظهور تظاهر، منيت و تشريفات چشم و هم‌چشمي در بين پسران و دختران، تعيين و درج مهريه‌هاي كلان در عقدنامه‌ها و عدم امكان پرداخت آن‌ها از سوي مردان و هدايت آنان به‌سوی زندان و به هم ريختن كانون گرم خانواده‌ها و توسعه‌ی روزافزون «بحران مهريه»، امري شايع و كاملاً متعارف شده و جداي از تهران و شهرهاي بزرگ كشور ، به شهرستان‌ها نيز سرايت كرده است.

 اكنون مسئله مهر يا همان «عبارت معروف كي داده، كي گرفته...؟!»، به‌عنوان ركن اصلي ازدواج، چنان عرصه را بر زندگي‌ها تنگ گرفته كه «عاقلان از دست دادند اختيار خويش» و به قولي، ازدواج، آب زندگي است كه خورده، پشيمان و نخورده هم پشيمان! در حال حاضر، مطالبه‌ی مهريه، نخستين دعوي حقوقي بين زن و مرد بوده كه در صورت عدم پرداخت آن از سوي زوج، زندان پذيراي وي به‌عنوان محكوم عليه مي‌باشد.

در همين ارتباط و به‌منظور زندان زدایی و رهايي آقايان از قيد زندان‌ها، راهكارهاي متعددي در محافل قانوني و مراجع مختلف پيشنهاد و مطرح شده است.

 «تعيين سقف براي تعيين مهريه» و اخيراً، بخشنامه‌ی معاونت محترم قوه قضائيه و رياست سازمان ثبت اسناد و املاك كشور در خصوص «عند الاستطاعه بودن مهريه» و آثار حاصل از آن در بين خانواده‌ها و جامعه حقوقي كشور، از جمله مهم‌ترین رهيافت‌هاي مزبور بوده است و تفسيرها و شايعات زيادي از جمله : «برداشتن زندان نسبت به مهريه و عدم پرداخت آن از سوي مردان و...»

اين مقاله، نگاهي كوتاه به‌نظام حقوقي مهريه در ايران و بحران حاصل از آن در بين خانواده‌ها و جامعه و نقد و بررسي بخشنامه‌ی مزبور دارد.

مهر، توافق مالي فی‌مابین زن و مرد به هنگام عقد نكاح بوده و نوع الزام قانوني و شرعي است كه بر شوهر تحميل مي‌شود و زوجين مي‌توانند به هنگام عقد يا پس از آن، مقدار مهر را به تراضي تعيين نمايند.

مهر، عندالمطالبه بوده و زوجه، به‌محض انعقاد عقد نكاح، مالك آن مي‌شود. اين مالكيت نسبت به نصف مهر، مستقر و نسبت به بخش باقيمانده، متزلزل و منوط به انجام زناشويي زوجين مي‌باشد.

 مهر به انواع مهرالمسمي، مهرالسنه (مهر محمدي)، مهرالمثل، مهرالمتعه تقسيم مي‌گردد و ضروري است مال مورد مهر، ماليت داشته و قابل تمليك و نقل و انتقال (نسبت به زن) باشد. مهر بايد معين و معلوم بوده و قدرت بر تسليم مرد نيز بدان شرط است.

وضعيت‌هاي حقوقي مهر

حالات و وضعيت‌هاي حقوقي متعددي بر مهريه مترتب است: «تعهد ثالث به پرداخت مهر ، تعيين مهر توسط ثالث يا شوهر ، تعيين مهر توسط زن ، شرط مدت يا قرار اسقاط براي پرداخت مهر، مهر و فسخ نكاح ، وجود و ظهور تلف و عيب در مهر، مرگ شوهر قبل از تعيين مهر ، مهر و بطلان نكاح ، مهر مجهول و ملك غير، قرار دادن يك مهر براي دو زن ، مهر و حق حبس (حق امتناع زوجه در تمكين به مرد)، مهر و ارتداد زوج و مهر و فوت زوجين، از جمله آن‌ها بوده و هر يك داراي آثار حقوقي خاص خويش مي‌باشد.

 در نكاح دائمي، مي‌توان مهر تعيين نكرد يا پس از وقوع عقد، بر ميزان آن توافق نمود و عدم تعيين مهر موجب بطلان آن نخواهد بود، ولي در نكاح موقت، تعيين مهر به‌مانند مدت، شرط است و عدم ذكر مهر در آن، موجب بطلان عقد خواهد بود.

نحوه محاسبه مهريه

چنانچه مهريه وجه نقد بوده و زوجين هنگام وقوع عقد براي وصول آن به ترتيب خاص توافق نكرده باشند، به ترتيب ذيل عمل مي‌گردد: متوسط شاخص‌هاي سال قبل، تقسيم بر متوسط شاخص‌هاي سال وقوع عقد و نتيجه حاصل ضربدر مبلغ مهريه مندرج در عقدنامه. مهريه مزبور، متناسب با تغيير شاخص‌هاي قيمت سالانه زمان تأديه نسبت به سال اجراي عقد كه توسط بانك مركزي تعيين و به قوه قضاييه ابلاغ مي‌گردد، محاسبه و پرداخت خواهد شد.

مع‌هذا در صورتي كه مهريه به‌عنوان سكه، ملك و مانند آن‌ها باشد، طريق محاسبه‌ی آن، وضعيت مهر به قيمت روز بوده و ملاك قيمت روز نيز، زمان تأديه و پرداخت مهريه مي‌باشد.

نويسنده : محمدرضا زماني درمزاري -وكيل دادگستري و مشاور حقوقي