رشد و تعالی آدمیان در محیطی سالم و پاک، امکان پذیر است، از همین رو است که تمامی مصلحان و نیک اندیشان همیشه کوشیده‌اند تا محیط و بستری سالم را فراهم آورند و زمینهٔ لازم را برای انتخاب آزادانهٔ انسان ایجاد کنند. نگاهی گذرا به تاریخ بشر نشان می‌دهد که عنصر هدایت و ارشاد و نظارت، همزاد آدمی بوده است و همیشه مشعل‌های فروزانی فرا راه او را نورباران کرده‌اند و اجتماع را به نیکی‌ها فراخوانده و از بدی‌ها باز داشته‌اند. هیچ نقطه‌ای از تاریخ از این جنبه دچار خلأ نبوده و زمین نیز هیچ گاه خالی از حجت و ناظر و راهنما نبوده است. از همین نیاز به خوبی فهمیده می‌شود که اساساً خلقت انسان به گونه‌ای است که گلستان روحش به باغبانی مهربان و خیرخواه نیاز دارد تا از یک سو گل‌های معطر و زیبا را تکثیر کند و از سوی دیگر به اصلاح و بازسازی و با چیدن خارها و برداشتن مانع‌ها بپردازد.

همین نیاز دائمی به راهنما و نظارت، خط سیر صالحان را نشان می‌دهد، به طوری که می‌بینیم آنان در کنار دعوت مردم به یکتاپرستی، مبارزه با شرک و فساد را سرلوحهٔ خود قرار داده بودند. ابراهیم (علیه السّلام)؛ هم دعوت به وحدانیت داشت و هم بت شکن بود و مظهر شرک و منکر را از بین می‌برد. موسی (علیه السّلام) هم به کوه طور می‌رفت و هم با فرعون به عنوات تجسم شرک مبارزه می‌کرد. عیسی (علیه السّلام)؛ هم مردم را به خداپرستی فرا می‌خواند و هم با مظاهر کفر در نبرد بود. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)؛ از یک سو مردم را در جزیرة العرب به دین اسلام و پرستش خداوند دعوت می‌کرد و از سوی دیگر با بت و بت‌پرستان و سنت‌های غلط اعراب جاهلی مبارزهٔ جدی می‌کرد. معصومین علیهم السّلام) نیز این دو عنصر را جزء سنت قرار دادند و با جدیّت پی گرفتند و بسیاری از مبارزات آنان در راستای همین هدف بود و حتی اساسی‌ترین انگیزهٔ قیام امام حسین (علیه السّلام)، امر به معروف و نهی از منکر بود.(1)

بررسی واژگانی

امر به معروف: امر، دو معنا دارد: یکی «کار و چیز» و دیگری «دستور و فرمان»(2)؛

در قرآن امر به همین دو معنا نیز به کار رفته است؛ در معنای اول، مثل: «و شاور هم فی الامر»(3) و در معنای دوم، مثل: «قُل امر ربی بالقسط» (4). واژهٔ «معروف» هم به معنای «شناخته شده» است. راغب می-گوید: «معروف، هر فعلی است که خوبی آن به وسیلهٔ عقل یا شرع، شناخته شود» (5)

نهی از منکر: «نهی» به معنای طلب ترک فعل، بازداشتن، منع کردن و انزجار آمده است. «منکر» هم به معنای زشت و بد، بدی و معصیت و نیز هر چه عقل و شرع آن را مذموم بشمارد. در قرآن کریم آمده است: «یأمرون بالمعروف ویَنهون عن المُنکَر؛ (6) به کارهای شایسته امر می-کنند و از اعمال ناشایست نهی می‌کنند.»

برخی گفته‌اند: «معروف» هر کار نیکی است که علاوه بر نیکی آن، انجام دهنده‌اش آن را به وصف نیکی بشناسد، «منکر» هم هر کار بدی است که انجام دهندهٔ آن ودیگران خودشان را به وصف بدی بشناسد.

اهمیت امر به معروف نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک وظیفه و نیز ضرورت، به شکل آشکار و برجسته‌ای در قرآن آمده است. این کتاب عظیم به مناسبت‌های مختلف بحث از امر به معروف و نهی از منکر را به میان می‌کشد و علاوه بر آن، تعدادی از مصادیق منکر و معروف را ذکر می‌کند.(7) مفسرین نیز بحث‌های مبسوطی دربارهٔ آیات امر به معروف و نهی از منکر ارائه نموده‌اند.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

کسی می‌تواند مسئولیت خطیر امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده بگیرد که شناخت کافی نسبت به معروف و منکر و شرایط و مراحل آن داشته باشد، در غیر این صورت ممکن است منکری را معروف و معروفی را منکر تلقی کند که در این صورت مفسدهٔ آن بیش‌تر خواهد بود. مرحوم نراقی در «جامع السعادة» می‌گوید: «اولین شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر آن است که فرد نهی و امر کننده، علم و آگاهی کاملی از موضوع‌های «معروف و منکر» داشته باشد تا از اشتباه و غلط کاری‌ها در امان باشد». (8)  به همین دلیل فقیهان و عالمان دین برای این فریضه شرایطی را بیان داشته‌اند تا هر کس وارد این میدان نشود، بلکه نَفَسِ گرم مؤمنان مؤثر افتد. از جملهٔ این شرایط عبارت است از:

1. آمر و ناهی، خود معروف و منکر را درست بشناسد؛

2. آمر و ناهی احتمال تأثیر امر به معروف و نهی از منکر را بدهد؛

3. تارک معروف و عامل منکر، اصرار بر ادامه داشته باشد؛

4. امر به معروف و نهی از منکر، خود موجب مفسده‌ای نباشد.

مراحل امر به معروف و نهی از منکر

کسی که دارای شرایط امر به معروف و نهی از منکر باشد بر آن فرد واجب است تا با رعایت مراحل امر به معروف و نهی از منکر این فریضه را انجام دهد. بنابراین عالمان دین و فقیهان اسلام برای تأثیر بیش‌تر این دو عنصر مراحلی را برای اجرا برشمرده‌اند:

1. انکار قلبی: آمر به معروف و ناهی از منکر علاقهٔ قلبی خود را به معروف و نفرت خود را از منکر نشان دهد و بهترین راه آن، ظهور و بروز آن در رخسار است؛ مثلاً به تارک معروف و عامل منکر نگاه کردن، سکوت کردن، به او بی‌اعتنایی و بی‌توجهی کردن و خلاصه طوری به او بفهماند که این عمل درست نیست و باید در عمل خود تجدید نظر کند.

2. انکار زبانی: اگر با انکار قلبی راه به جایی نبرد، با انکار زبانی، تارک معروف و عامل به منکر را از رفتارش باز دارد و او را وادار کند تا از رفتار نامطلوب و زشت خود دست بردارد. شاید بهترین راه انکار زبانی استفاده از کنایه زدن، اشاره کردن و یا سخن ملایم و متین است تا او را از ادامهٔ عملش باز دارد. در مراحل بعدی تذکر دادن به او در حضور دیگران است، که نوع تند انکار زبانی می‌باشد.

3. اقدام عملی: اگر تبلیغ زبانی هم مؤثر نشد می‌بایست مقداری تند و با استفاده از الفاظی که ناشی از تأثیر ناراحتی شدید ما نسبت به موضوع است یا قطع ارتباط کوتاه و یا دائمی، سعی در جلوگیری از رفتار تارک معروف و عامل منکر شود و اگر این هم کارساز نبود باید به اقدام عملی جدی‌تری دست زد تا ریشهٔ فساد را خشکاند.

شاید این سؤال مطرح شود که آیا با این اقدام در جامعه هرج و مرج پیش نمی‌آید؟ پاسخ این است که چون امر به معروف و نهی از منکر فراگیر است و موجب هرج و مرج می‌شود، لذا اسلام این مرحله (برخورد عملی) را در اختیار امامان معصوم- علیهم السّلام – و جانشینان آنان قرار داده و در حکومت اسلامی ولی فقیه دارای این اختیارات است. شاید در این صورت، ضرورت تشکیل سازمان امر به معروف و نهی از منکر روشن‌تر می‌شود.

آمرین به معروف و ناهین از منکر برای درست پیاده کردن این فریضهٔ اسلامی می‌بایست از شرع، عقل و فکر و منطق کمک بگیرند. باید این فریضهٔ دینی در نهایت تدبیر و تدبر با حفظ تمام شئون اسلامی انجام شود.

شهید مطهری در این خصوص می‌گوید: «امر به معروف و نهی از منکر ازکارهایی است که ساختمان و کیفیت تربیت آن و این که در کجا مفید است و به چه شکل مفید است و مؤثر است و بهتر ثمر می‌دهد و بار می‌دهد و نتیجه می‌دهد، همه را شارع در اختیار عقل ما و فکر ما و منطق ماگذاشته است».

این آمر و ناهی است که هنگام اجرای امر به معروف و نهی از منکر باید از امامان – علیهم السّلام- راهنمایی بگیرد. اگر در هنگام انجام این فریضه با سعهٔ صدر و بزرگواری برخورد کردیم تأثیر خواهد داشت و اگر با خشونت و تندی برخورد کردیم تأثیر به جا و مطلوبی نخواهد داشت. سعی کنیم با اعمال خود چهرهٔ زیبای اسلام را نوع دیگر نشان ندهیم.

آثار امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، خاص سلامت جامعهٔ اسلامی است. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در این باره می‌فرماید: «امت من هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و بر نیکی یار یک دیگرند، در سلامتی خواهند بود و هرگاه آن را رها کنند، برکت‌ها از ایشان رخت خواهد بست؛ گروهی چیره خواهند شد و یاوری در زمین و آسمان نخواهند داشت.»(9)

با توجه به این روی کرد آثار زیادی بر امر به معروف و نهی از منکر بار می‌شود که این آثار بسیار زود در فرد، جامعه و حکومت بروز و ظهور پیدا می‌کند که به بخشی از آن اشاره می‌کنم:

1. اصلاح ساز و کارهای اداره حکومت؛

2. اصلاح ساختار اجتماع؛

3. اصلاح افراد؛

4. گسترش عدالت؛

5. ... .

مهجوریت این دو عنصر

چرا امروزه با توجه به تأکیدات اسلام، پیامبر (صلی الله علیه و آله) و معصومین (علیهم السّلام) بر انجام و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و نقش بسیار مهم و سازنده و اصلاح گر آن، باز هم چنان امر به معروف و نهی از منکر مهجور است. چرا امروزه با گذشت بیست سال از پیروزی شکوه‌مند انقلاب اسلامی و برقراری حکومت اسلامی، باز اندر خم یک کوچه‌ایم؟ خصوصاً در یکی دو سال اخیر مهجورتر شده است. چرا ما نسبت به این فریضهٔ الهی از خود حساسیت نشان نمی‌دهیم؟ هر روز یک گام به سوی «بی تفاوتی» برمی‌داریم و به همان اندازه فرنگ رفته‌ها و غرب باوران و غرب پرستان یک گام به جلو می‌گذارند. واین در حالی است که امام علی (علیه السّلام) آن را غایت دین می‌داند و می‌فرماید: «غایت دین امر به معروف و نهی از منکر و برپاداشتن حدود است.»(10)

وظیفهٔ عمومی

با توجه به اثرات بسیار منفی بی‌توجهی به این فریضهٔ الهی، وظیفه کنونی ما و دل‌سوزان جامعه، بیرون آوردن امر به معروف و نهی از منکر از مهجوریت است. ما باید روحیهٔ نظارت عمومی و اصلاح گرانه را زنده کنیم و به دنبال ایجاد روحیهٔ معروف گرایی و منکر ستیزی باشیم. هر فرد مسلمان موظف است به نوبهٔ خود در جهت تحقق این شعار، قدم بردارد و دیگران را نیز ترغیب و تشویق کند تا این فریضهٔ دینی فراگیر شود تا جامعه‌ای سعادت‌مند و رستگار داشته باشیم.

پی نوشت‌ها:

1. اصول کافی، ج 5، ص 55.

2. مفردات راغب، ماده‌ی «أمر»

3. آل عمران (3) آیهٔ 159.

4. اعراف (7) آیهٔ 29.

5. مفردات راغب، مادهٔ «عرف»

6. توبه (9) آیهٔ 71.

7. سورهٔ اسراء آیه‌های 21-38؛ سورهٔ لقمان، آیه‌های 13-19.

8. ملأ مهدی نراقی، جامع السعادة، ص 54.

9. وسائل الشیعه، ج 16، ص 123.

10. غررالحکم، «حرف غین»