تعليم و تربيت و آداب و شرايط آن ، از مباحث پيچيده در حوزه زندگي انسان است . زيرا تربيت ديني ، پروراندن نفوس انسان‌ها با استفاده از تعاليم و معارفي ارزنده است . معارف والايي که خداوند براي انسان نازل کرد و آن‌ها را از زبان برترين معلمان بشريت يعني پيامبران به او تعليم داد . در اين ميان ، امر خطير تربيت ديني در مورد کودکان و نوجوانان از اهميت زيادي برخوردار است . زيرا تفهيم آموزه‌های ديني و ارائه تعريف درستي از آغاز و فرجام جهان به‌اندازه فهم کودک ، درايتي خاص را می‌طلبد . کودکان می‌خواهند بدانند از کجا آمده‌اند ؟ چگونه آمده‌اند ؟ به کجا می‌روند و چه کسي آنان را به اين جهان آورده است ؟ اين سؤالات می‌تواند نخستين زمینه‌ها را براي تربيت ديني فراهم کند .

همان‌طور که گفتيم بيشتر روان شناسان بر اين نکته توافق نظر دارند که تربيت بايد از کودکي آغاز شود . اين مسئله در نظام ديني اسلام نيز از اهميت بسياري برخوردار است . بررسي روانکاوان نشان داده است که در کودکان ، در حدود سن چهار سالگي احساس مذهبي بروز می‌کند . درواقع کنجکاوی‌های کودکان در مورد وجود خدا و آفرينش جهان در اين سنين آغاز می‌شود . اين مسئله روان شناختي در بين احاديث و روايات پيشوايان ديني اسلام هم ديده می‌شود .

امام محمد باقر(ع) در اين مورد می‌فرماید : " در سن سه سالگي کلمه توحيد را به کودکان بياموزيد . در چهار سالگي آنان را با نبوت پيامبر (ص) آشنا کنيد .... و در هفت سالگي وضو و نماز را آموزش دهيد ."

روان شناسان می‌گویند : با افزايش سن کودک ، سه گونه احساس مذهبي در او به وجود می‌آید . مرحله اول رشد و گسترش حس مذهبي ،مرحله دوم پيدايش ترديد در آموخته‌های ديني و مرحله سوم ، پيدايش پرسش‌های برخاسته از اين ترديدهاست . توجه به اين پرسش‌ها و شناخت ویژگی‌های عاطفي و عقلي کودکان ، در اين مرحله بسيار مهم است . گاهي اوقات عکس‌العمل نادرست والدين و مربيان در برابر پرسش‌های ديني و مذهبي کودکان ، آنان را براي هميشه از دين دور می‌کند . اين مسئله می‌تواند يکي از آسیب‌های تربيت ديني باشد .

هر باوري اعم از ديني و يا غیردینی ، زبان مناسب خود را می‌طلبد و اگر عقیده‌ای مربي و مبلغ فهيم و با درايت نداشته باشد ، هرگز نمی‌تواند مفاهيم اساسي خود را به مخاطبان منتقل کند . همان‌طور که در تاريخ ديده شده ، پيامبران هر عصر در زمان خود از نام‌آورترین و مؤثرترین شخصیت‌های جامعه خويش بودند . زيرا بهترين و زيباترين سخنان ، زماني بر دل مخاطب می‌نشیند كه از زبان کساني بيان شود که سراسر زندگی‌شان آميخته با اعمال نيک و شايسته است .

مداراي معقول در مورد کودکان ، حلقه‌های عاطفي ميان آن‌ها و والدين را مستحکم می‌کند .

نکته مهم ديگر در تربيت ديني کودکان ،فراهم کردن زمينه مناسب و فضاي مطلوب در محيط خانواده است . پيامبر گرامي اسلام (ص) چهار توصيه اساسي در خصوص تربيت ديني فرزندان دارد که می‌تواند براي همه خانواده‌ها راهگشا باشد .

رسول خدا (ص) می‌فرماید : " آنچه که کودک در حد توان خود انجام می‌دهد ، از او بپذيريد و آنچه را که براي کودک سنگين و طاقت فرساست ، از او نخواهيد / او را به گناه و سرکشي وادار نکنيد / به او دروغ نگویید / و در برابر او به اعمال سبک و حقارت آميز دست نزنيد ."

تعمق در توصیه‌های پيامبر گرامي اسلام (ص) ما را به چند راهکار در تربيت ديني کودکان هدايت می‌کند . اول اينکه شناخت ویژگی‌های عاطفي و روان شناختي کودکان ، بسيار مهم است . نکته ديگر آنکه رفتار محبت آميز ، از عوامل رشد و تربيت صحيح کودک است . مداراي معقول در مورد کودکان ، حلقه‌های عاطفي ميان آن‌ها و والدين را مستحکم می‌کند . هنگامي که اين ارتباط عاطفي برقرار شود ، کودکان براي يافتن نيازهاي عاطفي خويش به جاذبه‌های بيرون از خانه نمی‌اندیشند . در این صورت والدين براي آنان الگوهايي دوست داشتني خواهند بود .

تربيت ديني در فرايند خود متضمن اصل آماده سازي مخاطب است . در اين مرحله بايد به آمادگي جسماني - رواني- عاطفي و عقلاني کودکان توجه داشته باشيم . ابتدا بايد آنان را آماده پذيرش نماييم . اگر بخواهيم در مقابل فردي که سير و اشباع از غذاست ، انواع غذاهاي لذيذ را بگذاريم ، مسلماً او راغب به خوردن نمی‌شود. به همين دليل در تربيت ديني بايد نياز دروني کودکان و نوجوانان را برانگيزيم تا زمين دلشان مستعد پذيرش بذر ايمان شود . براي اين منظور لازم است تا با فراهم نمودن زمینه‌های صحبت ذهن آن‌ها را با چالش همراه کنيم تا براي رفع اين چالش و کنجکاوي مبادرت با پرسش کنند تا ما بتوانيم آموزه‌های بيشتري را در اختيار آن‌ها بگذاريم.

" آنچه که کودک در حد توان خود انجام می‌دهد ، از او بپذيريد و آنچه را که براي کودک سنگين و طاقت فرساست ، از او نخواهيد / او را به گناه و سرکشي وادار نکنيد / به او دروغ نگویید / و در برابر او به اعمال سبک و حقارت آميز دست نزنيد ."

نکته مهم ديگر در تربيت ديني ، استفاده از فنون ، ابزارها و تکنیک‌های خاص است . گاهي می‌توان از داستان‌های ديني استفاده بهينه کرد . داستان ضمن بالا بردن سطح فکر و معرفت کودکان ، احساس ديني را در آنان بر می‌انگیزد . بردن کودکان به محافل و مجالس مذهبي و مساجد اگر با خاطره‌ای شيرين و خوش همراه باشد ، زمينه لازم را براي پرورش ديني آنان فراهم می‌کند . گاهي می‌توان از طريق بازي و سرگرمي ، مفاهيم ديني را به کودکان منتقل کرد . طي سال‌های اخير ، مراکز اسلامي با طراحي بازی‌ها و سرگرمی‌های کامپيوتري ، گام‌های جديدي را براي آموزش و تربيت ديني كودكان برداشته‌اند . براي آموزش هر امري بايد شرايط را جهت تداعی‌های بيشتر فراهم کنيم . و هر چه مواد آموزشي با وقايع مثبت‌تر همراه باشد امکان اين تداعی‌ها افزون‌تر است.

و شايد مهم‌ترین اصل در تربيت که بر پايه الگو سازي و همانند سازي استوار است وجوب دارا بودن عقايد پاک و خالص پدر و مادر است . کودک براي آموختن به سر مشق نياز دارد و اگر اين سر مشق در محيط خانواده حاضر نباشد به‌زحمت می‌توان به رشد ديني آن امیدوار بود. و در آخر اينکه براي افزايش هر خصيصه نياز به تشويق رفتار مثبت اندک ضروری است.