بسيارى از ناهنجاری‌های رفتارى و اختلافات خانوادگى و مشاجرات ميان دوستان و فامیل‌ها، و حتى تنش‌ها و نزاع‌های سياسى، پديده‏اى است كه از «بى‏‌صداقتى» و «ناخالصى» به وجود مى‏آيد. و مگر «نفاق» هم نوعى عدم صداقت نيست؟ «فريب» نيز، جلوه ديگرى از ناراستى در گفتار و رفتار است و ... كم نيست «طلاق»هايى كه ريشه در عدم صداقت در مراحل اوليه ازدواج در اظهارات، ادعاها، وعده‏ها، وانمود کردن‌ها و پاسخ‌هاست. با اين حساب، صداقت، استوارترين بنيانى است كه دوستی‌ها، مشارکت‌ها، ازدواج‌ها، مبارزات سياسى و ... بر آن استوار مى‏گردد و بدون آن، همه اين بنیان‌ها در معرض فروپاشى و گسيختگى است.

جلوه‏‌هاى صداقت

كسى كه در «گفتار»، صادق و راست باشد، از «دروغ» پرهيز مى‏كند، چه به شوخى چه جدى. كسى كه در «دوستى» صادق باشد، به مقتضيات دوستى پاى‏بند است و ايثار و فداكارى، گذشت نسبت به خطاها، تحمل تندی‌ها و جفاها، همكارى در گرفتاری‌ها و نیازمندی‌ها، همدردى در مشكلات و غم‌ها خواهد داشت.

كسى كه در «ايمان» صادق باشد، از نفاق و دورنگى و ريا دورى مى‏كند.

آن كه در «زهد»، صادق باشد، رياكارانه و از روى مردم‌فریبی، تظاهر به زهد و ساده‏زيستى و ترك دنيا نمى‏كند. به قول سعدى:

ترك دنيا به مردم آموزند

خويشتن سيم و غلّه اندوزند

آن كه در پند و موعظه و تبليغ و ارشاد صداقت داشته باشد، عملش آينه حرفش و رفتارش شاهد گفتارش خواهد بود وگرنه به قول حافظ: «توبه‌فرمایان چرا خود، توبه كمتر مى‌كنند؟»

و «صدق در عهد» وفاى به قول‌ها و قرارها و تعهدات است.

این‌گونه صداقت‌ها، معيار و ملاك مسلمانى و نشانه نزديكى فكرى و عملى به صاحب‌شریعت، حضرت رسول(ص) است، كه فرمود:

«اَقْرَبُكُمْ مِنّى غَداً في اَلمَوقِفِ اَصْدَقُكُمْ فى الحديثِ وَ اَدّاكم لِلأمانة وَ اَوْفاكم بِالعَهد ...»(1)

نزدیک‌ترین شما به من در موقف قيامت، كسى است كه راستگوتر، امانت‏دارتر و باوفاتر به پيمان باشد.

به فرموده پيامبر خدا(ص): راستى در گفتار، تعهد نسبت به امانت مردم و وفا به پيمان، نشانه «صداقت» و معيار قرب به آن حضرت است و هر كه دروغ‌گو، خائن و بى‏وفا باشد، از آن رسول صدق و امانت و وفا فرسنگ‌ها فاصله دارد.

در صحنه اجتماع

قوام هر جامعه، به اعتماد انسان‌ها به يكديگر است. آنچه اين بنيان را استوار و مستحكم مى‏سازد، صداقت انسان‌ها نسبت به هم است و اگر صدق و راستى از جامعه‏اى رخت بربندد، زندگی‌ها هم دشوار، ناامن، تلخ و نكبت‏بار خواهد بود.

آيا شما همان‌طور كه مى‏نماييد، هستيد؟

آيا آنچه به ديگران نسبت به افكار و روحيات و زندگى خويش «وانمود» مى‏كنيد، «بودِ» زندگى شما هم همان‏گونه است؟

بايزيد بسطامى گفته است: «يا چنان نماى كه هستى، يا چنان باش كه مى‏نمايى!»

و اين، يعنى «صداقت».

اى درونت برهنه از تقوا

وز برون جامه ريا دارى

پرده هفت‌رنگ را بگذار

تو كه در خانه، بوريا دارى

دوچهره‏ها نيز فاقد صداقت‏اند. آنان كه ظاهر و باطنشان يكى نيست و گفتار و رفتارشان به هم نمى‏خورد و رو در رو و پشت سر، با ديگران برخوردى متفاوت دارند. در ظاهر و پيش ‏رو، اظهار ارادت و دوستى و اخلاص دارند، اما پشت سر، از غيبت و سخن‏چينى و تهمت و افشاى عيوب و تحقير و توهين، پروا ندارند. اين گر نفاق نيست، پس چيست؟

امام باقر(ع) فرمود:

«بئسَ العبدُ عبدٌ يَكُونُ ذا وَجْهَينِ و ذا لِسانَيْنِ، يُطْرى اَخاهُ شاهِداً و يأكُلُه غائباً»(2)

بد بنده‏اى است آن كه دوچهره و دوزبانه باشد، هنگامى كه برادر دينى‏اش را مى‏بيند، در حضورش تعريف و تمجيدش مى‏كند، ولى پشت سر (با غيبت كردن) او را مى‏خورد!

دو رويان، هم در دنيا بى‏آبرويند، هم در آخرت، گرفتار عذاب الهى.

زهد دروغى، طاعت ریایی، توبه غیرواقعی، انفاق و خرج کردن‌های رياكارانه، چرب‌زبانی‌ها و تملّق‌های مردم‏فريبانه، گندم‏نمايى و جوفروشى و ... همه نشانه‏هايى از فقدان «گوهر صداقت» در زندگى اجتماعى است.

ادبيات غنى فارسى، پر است از شکایت‌ها و نالیدن‌ها از دست رياكاران و سالوس‏بازان و عوام‏فريبان و دورنگى‏ها. صورت زيبا به كار نمى‏آيد، سيرت زيبا مطلوب انسان‌های كمال‏طلب است. حتى آنان كه چهره‏اى به ظاهر باايمان و مذهبى دارند، اما در رفتار اجتماعى، از هيچ نيرنگ و تقلّب و تخلّف و دروغى پرهيز نمى‏كنند، آن طاعت و عبادت هم به كارشان نخواهد آمد. به گفته سعدى:

طاعت آن نيست كه بر خاك نهى پيشانى

«صدق» پيش آر، كه اخلاص به پيشانى نيست

و اين مضمون حديث است كه: به ركوع و سجود طولانى اشخاص نگاه نكنيد، چون به آن عادت كرده است. بنگريد به راست‌گویی و امانت‏دارى‏اش.(3)

با صادقان

قرآن كريم، فرمان مى‏دهد كه «با صادقان باشيد» (كونوا مع الصادقين).(4) از سوى ديگر از برخى بزرگان و انبياء، با عنوانِ «صديق» و «صادق ‏الوعد» ياد مى‏كند. لقبِ حضرت زهرا(ع) نيز «صديقه» بود. نعمت صداقت نيز، موهبتى است كه از سوى خداوند به برخى داده مى‏شود و «صديقين»، هم‌تراز با شهدا و انبياء و صالحان به شمار آمده‏اند.

به فرموده امام صادق(ع)، سرلوحه دعوت همه پيامبران در مسائل معاشرتى و اخلاقى، «راست‌گویی» و «امانت‏دارى» بوده است: «اِنّ اللّه‏ عزوجلّ لم يَبْعَثِ الأنبياءِ اِلاّ بِصدْقِ الحديثِ و اداء الأمانةِ اِلىَ البَرِّ و الفاجِرِ».(5)

باز از كلام آن حضرت است كه: به حضرت اسماعيل، از آن‏رو «صادق‏ الوعد» گفتند كه با كسى در جايى قرار گذاشت و تا مدتى (يكسال هم گفته‏اند) همان‌جا منتظر ماند. از اين‏رو خداوند او را صادق‏الوعد ناميد.(6)

صداقت سياسى

صدق، تنها به عنوان يك خصلت فردى، يا احیاناً در معاشرت‌های خانوادگى و دوستانه نيست. در صحنه اجتماع و فعالیت‌های سياسى و عملكرد شخصیت‌های مشهور هم مصداق و مورد پيدا مى‏كند.

گاهى كسانى براى خودنمايى و شهرت‏طلبى به مبارزه مى‏پردازند، تا خود را به عنوان چهره‏اى انقلابى بشناسانند. برخى هم از روى تعهد و تكليف و سوز دينى و شعور انسانى مبارزه مى‏كنند.

بعضى فريبكارانه شعار مردم‌دوستی و حمايت از خلق و دفاع از مظلومين و محرومين مى‏دهند. برخى هم به راستى قلبشان براى مردم مى‏تپد و صادقانه به مردم عشق مى‏ورزند و براى نجات و رستگارى و بهروزى آنان مى‏كوشند.

برخى براى جلب حمايت مردم و جذب «آراء»، به وعده دادن مى‏پردازند و مردم را جذب مى‏كنند، برخى هم صادقانه براى اداى وظيفه و خدمت به جامعه در عرصه «انتخابات» شركت مى‏كنند.

چه بسيار از جوانانى كه فريب «شعارهاى سياسى» و «حرف‌های داغ و انقلابى» را خورده و مى‏خورند و جذب كسانى مى‏شوند كه فاقد صداقت‏اند. فعالیت‌های گروهک‌ها در اول انقلاب در جذب جوانان و چهره به‌ظاهر انقلابى برخى سران احزاب و سازمان‌های فلسطينى نيز شاهدى از همين نیرنگ‌بازی‌هاست.

«صداقت سياسى»، آن است كه عملكردها، شعارها، اهداف و جهت‏گيرى فعالان سياسى، برخاسته از ايمان و الهام گرفته از تعهد و براى كسب رضاى الهى باشد و از هرگونه «سیاسی‌کاری» و دروغ و جعل و تهمت و كتمان حقايق پرهيز شود و استقامت بر سر مواضع حق، دستخوش كشاكش منفعت‏طلبى و خودمحورى نگردد.

كسى كه اهداف اصلى خود را در يك عمل سياسى از ديد مردم پنهان مى‏كند و با «مرحله‏اى عمل كردن»، از جو صداقت عمومى سوءاستفاده مى‏كند و موقعيت موجهين را وجه‏المصالحه اميال و اهداف خويش مى‏سازد و در نهايت، به «خود» بيش از «حق» مى‏انديشد، «صادق» نيست. صداقت سياسى آن است كه كسى از شعار و منطقِ «هدف، وسيله را توجيه مى‏كند» بهره نگيرد و در عملكرد سياسى خود به چارچوب شرع و حق و معيارها و ارزش‌ها پايبند باشد.

تفاوتى كه ميان «سياست علوى» و شيوه معاويه بود، ريشه در همين مسئله داشت. معاويه براى رسيدن به مقاصد خود از هيچ خلاف شرع و دروغ و تزوير و خيانتى ابا نداشت. اما آنچه دست حضرت على(ع) را بسته بود كه نمى‏توانست همچون امويان رفتار كند، «تقيّد و تعهّد به شرع و حق» و «صداقت سياسى» بود و آنچه سبب شد آن امام راستين، حتى يك روز هم بر سر كار بودن معاويه را تحمل نكند و على‏رغم مصلحت‌اندیشی‌های برخى، او را كنار بگذارد، همان صداقت سياسى بود، وگرنه مى‏توانست تا محکم‌تر شدن پايه‏هاى حكومتش با معاويه «معامله سياسى» كند، سپس او را بركنار كند.

داشتن «مواضع شفاف»، البته در عمل نه فقط در شعار، و پنهانى زد و بند نداشتن، از نمودهاى ديگر صداقت سياسى است. على(ع) به نيروهاى نظامى خويش نامه مى‏نويسد كه:وظيفه من در مقابل شما آن است كه (جز در مسائل نظامى و اسرار جنگ) رازى را از شما پنهان نكنم و شما را بى‏بهره نگذارم و حقى را از جاى خودش تأخير نيندازم. شما هم تكليف اطاعت و فرمان‌برداری داريد.(7)

صدق در گفتار و صداقت در كردار، انسان را محبوب دل‌ها و مورد اعتماد مردم مى‏گرداند. برعكس، تصنع و تظاهر و ريا و نفاق و دروغ، هم فرد را در جامعه بى‏اعتبار و نزد خداوند، مطرود مى‏سازد، هم پيوندهاى اجتماعى را مى‏گسلاند و جوّ بى‏اعتمادى پديد مى‏آورد. گذشته از آنكه خود انسان‌های دور از صداقت، دچار شخصيت دوگانه و تضاد شخصيت مى‏شوند و هنگام برملا شدن دروغ و نفاق و رياكارى آنان، گرفتار رنج و عذاب ابدى وجدان مى‏شوند. اما افراد صادق، درستكار، بااخلاص، هم آرامش وجدان دارند و هم مطمئن‏اند كه چيزى جز آنچه «مى‏نمايند»، نيست، تا از فاش شدن آن «چهره پنهان» و «خبث درون»، نگران باشند.

آن را كه حساب پاك است، از محاسبه چه باك است! ... ادامه دارد.

پی‌نوشت‌ها :

1ـ لئالى الأخبار، ج5، حديث 253.

2ـ بحارالانوار، ج73، ص203.

3ـ اصول كافى، ج2، ص105.

4ـ توبه، آيه 120.

5ـ اصول كافى، ج2، ص104.

6ـ همان، ص105.

7ـ نهج‏البلاغه، صبحى صالح، نامه 50.

پيام زن -> بهمن 1377، شماره 83

پديدآورنده:جواد محدثى،