از مهمترين مشکلاتي که بشر امروزي با توجه به همه پيشرفت هاي صنعتي و علمي با آن دست به گريبان است، يأس و نااميدي نسبت به زندگي و آينده خود است. تعريفي که از يأس و نااميدي (HOPELEESNESS) مي توان ارايه نمود، عبارت است از اين که انسان نسبت به ارزش مندي خود، آينده و جهان احساس ترديد داشته باشد. همچنين نااميدي به حالتي اطلاق مي شود که فرد انگيزه خود را براي پيشرفت، حل مساله، روابط اجتماعي، موفقيت، تحول، يادگيري، دستيابي به اهداف زندگي و به طور کلي جنبه هاي مثبت از دست مي دهد.
پس بايد با اين مشکل و بلا که حضرت علي ـ عليه السلام ـ از آن به عنوان بزرگترين بلا ياد مي کند،[1] مقابله و پيشگيري شود.
عوامل بسياري باعث مي شود كه انسان احساس نااميدي كند و مهمترين آنها عبارتند از:
1. نداشتن هدف درست در زندگي
نداشتن هدف و معني درست در زندگي و يا ضعف ايمان به هدف، مطمئناً رابطه مستقيمي با ناکامي و يأس دارد، انسان بي هدف سرگردان و مضطرب است و هر لحظه به سويي مي رود و فعاليت هايش نتيجه بخش نيست، گرفتاري هاي زندگي به او فشار مي آورد و هيچ توجيهي براي سختي ها و رنج ها ندارد.
2. مقايسه خود با ديگران
وقتي انسان خودش را با ديگران و به خصوص افراد موفق كه همه از آنها تعريف مي كنند مقايسه كند، و ببيند كه نسبت به آنها كار چنداني بلد نيست، احساس شكست و نااميدي به وي دست مي دهد.
3. انتظارات و توقعات بيش از اندازه
برخي والدين توقعات زيادي از فرزندان خود دارند. مي خواهند فرزندشان در رشته تحصيلي اش نمره عالي كسب كند و شاگرد ممتاز شود. گاهي اوقات خود افراد چنين توقعاتي از خويش دارند و دوست دارند كه در هر زمينه اي بهترين باشند. مثلاً انتظار دارند كه در امتحان پايان ترم يا كنكور دانشگاه با نمره بالا قبول شوند، وقتي پذيرفته نشدند، و نمره كمي آوردند، احساس نااميدي به آنها دست مي دهد و چنين فكر مي كنند كه هيچ گاه در زندگي موفق نمي شوند.[2]
4. فراموش كردن خدا
برخي افراد فقط به خود متكي هستند و فكر مي كنند كه با اعتماد به نفس مي توانند بر تمامي مسائل و مشكلات زندگي پيروز شوند. اما وقتي با مشكل رو به رو مي شوند و نمي توانند به تنهايي آن را انجام دهند، احساس شكست و ناتواني مي كنند. گاهي هم توجه نداشتن به قدرت بخشندگي و گذشت خداوند سبب يأس مي شود.
5. برداشت نادرست و تعميم بيش از اندازه
برخي ديگر وقتي در يك زمينه شكست مي خورند يا يك بار شكست مي خورند، از آن نتيجه مي گيرند كه در هيچ زمينه اي و در هيچ زماني موفق نخواهند شد. اين تفسير و برداشت نادرست باعث افسردگي و احساس ارزشمندي و عزت نفس پايين در وي مي شود و عملاً هم به شكست منجر مي گردد.
6. عواملي ديگري چون:
الف) سستي، تنبلي و اهمال کاري در کارها.
ب) ضعف اراده و اعتماد به نفس و عزت نفس.
ج) عدم سخت کوشي و تلاش و فقدان استمرار و جديت در کارها.
د) عدم استفاده از استعدادها و شايستگي ها.
هـ) قاطع نبودن در تصميمات و عدم ثبات کاري.
و) منفي نگري، خودبيني و تنگ نظري.
ز) عدم انعطاف پذيري در برابر حوادث و نپذيرفتن واقعيات زندگي و... .
ح) تک روي و عدم کمک از افراد متخصص و با تجربه.
راه هاي پيشگيري و درمان يأس و نااميدي
با تمرين و به كارگيري روش هاي زير مي توانيد بذر اميد و اعتماد به نفس را در خويش تقويت نماييد:
1. توانايي ها و استعدادهاي خويش را در نظر آوريد؛ اگر در برخي موارد ناتوان هستيد و احساس مي كنيد كه نسبت به ديگران ناموفق تريد، يقيناً در موارد ديگر نسبت به دوستان و هم كلاسي هايتان موفق تر هستيد شايد از نظر ورزش نسبت به ديگران عقب هستيد، اما از لحاظ درس نسبت به آنها موفق تر هستيد. بنابراين، فقط ابعاد منفي و ناتوانيهاي خود را در نظر نگيريد. بلكه زمينه هاي موفقيت و توانايي هاي خويش را نيز لحاظ كنيد. صحنه هايي را كه در گذشته موفق شده ايد هميشه به خاطر داشته باشيد، ليستي از نقاط قوّت خود حتي كوچك ترين آنها تهيه كنيد و پيوسته مرور کنيد.
2. اگر اشتباهي انجام داديد و يا در موردي شكست خورديد، به جاي سرزنش خود، عمل خود را سرزنش كنيد. مثلاً نگوييد: «من آدم بدي هستم»، يقين داشته باشيد كه اشتباه لازمه انسانيت است و هر انساني ممكن است اشتباه كند. بلكه در مورد رفتار خود قضاوت كنيد و بگوييد: فلان رفتارم مناسب نبود و بايد اصلاح شود.
3. براي خود هدفي مناسب از زندگي داشته باشيد و با انتخاب اهداف بلندمدت و کوتاه مدت و برنامه ريزي مناسب از پوچي رهايي يابيد.
4. در ابتدا هدف هاي كوچكتر را در نظر بگيريد تا بتوانيد آسانتر به آنها برسيد. افرادي كه اهداف بزرگ و ايده آل در نظر مي گيرند و عملاً نمي توانند در وقت محدودي به آن دست يابند، دچار نااميدي مي شوند. اما وقتي انسان اهداف جزيي تر و دست يافتي تر در نظر بگيرد و در آن زمينه موفق شود، احساس خوشحالي مي كند و در آينده در ديگر موارد هم موفق مي شود.[3]
5. مثبت انديش باشيد و واژه ها و جملات منفي نظير «من هميشه شكست مي خورم»، «آدم ضعيفي هستم»، «هيچ كاري از من بر نمي آيد» را هرگز بر زبان نياوريد.
6. بيش از اندازه توان خود، انتظار نداشته باشيد: همه افراد مثل هم نيستند، شرايط زندگي و امكاناتي كه در اختيار دارند هم يكسان نيست. افرادي كه موفق هستند و در هر زمينه مي توانند خود را نشان دهند، شايد امكانات بيشتري در اختيار دارند كه اگر شما هم آن امكانات را مي داشتيد، موفق مي شديد.
7. از ارتباط طولاني و همنشيني با افراد مأيوس، افسرده و مضطرب اجتناب نماييد.[4]
8. با افراد موفق دوست شويد و به جاي مقايسه كردن خود با آنها، سعي كنيد از تجارب آنها استفاده نماييد.
9. به خداوند توكل نماييد، ارتباط با منبع لايزال الهي مايه قدرتمندي و احساس توانمندي در شما مي شود. توكل به خدا از ترس، اضطراب و نااميدي شما مي كاهد. وقتي انسان به خدا توكل مي كند، همان خدايي كه همه جا حاضر و بر همه چيز قادر و توانا است، اميدوار مي شود و هيچ گاه خود را ناتوان نمي بيند. اگر كسي خود را در برابر دشمن تنها ببيند، هر قدر نيرومند و قوي باشد، به زودي روحيه و اعتماد به نفس خود را از دست مي دهد ولي اگر احساس كند لشكر نيرومندي پشت سر او است، احساس توانمندي و قدرت مي كند، هر چند خودش ضعيف و ناتوان باشد. در روايتي از علي ـ عليه السّلام ـ آمده است: «چگونه بترسم در حالي كه تو (خداوند) اميد من هستي و چگونه مقهور شوم در حالي كه تو تكيه گاه من باشي».[5]
انسان وقتي به خدا توكل نمود و اميدوار شد، از حالت شك و تحير بيرون مي آيد و به نصرت و ياري خداوند اميدوار مي شود. خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: «فاذا عَزَمْتَ فتوكَّل علي الله»[6] امام باقر ـ عليه السّلام ـ نقش توكل را در موفقيت و خودباوري و افزايش عزت نفس اينگونه بيان مي كند: «كسي كه به خدا توكل كند، مغلوب نمي شود و كسي كه به دامن لطف اش چنگ زند و به او اميدوار شود شكست نمي خورد».[7]
پس علاوه بر راهكارهاي علمي كه در تقويت اعتماد به نفس و خودباوري انسان نقش دارد، توكل به خدا بسيار مهم و ارزشمندتر است و مي تواند عزت نفس و احساس كارآمدي فردي را در انسان تقويت كند. لذا در دعاهايمان مي خوانيم: «اللهم اعزّني باالتّوكل»[8] بارالها! مرا در سايه توكل نيرومند و عزيز و سرافراز گردان.
10. اراده، اعتماد به نفس و عزت به نفس خود را تقويت کنيد و در تصميمات خود قاطع باشيد.
11. بدانيد که هميشه سختي ها و ناگواري ها با زندگي دنيوي عجين است و بايد با سخت کوشي و تلاش خود آنها را پشت سر گذاشته و رو به خوشبختي و کمال گام برداريد.
12. از تفريحات سالم، گردش در طبيعت و ورزش کردن غافل نشويد.
13. حرف آخر اين که زندگي را سخت نگيريد، زندگي لذت بخش تر از آن است که فکر مي کنيد، فقط شرط آن اين است که اهل عمل باشيد و ايمان تان به خدا را تقويت کنيد و محبّ ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ باشيد.
14. در يأس هاي شديد و پژمردگي هايي که سازمان رواني تان به هم خورده است حتماً از روان شناس باليني کمک بگيريد.
منابع کمکي:
1ـ باقي زاده، رضا، رمز موفقيت بزرگان، قم، گاه سحر، 1379ش.
2ـ اسلامي نسب، علي، روان شناسي اعتماد به نفس، تهران، انتشارات مهرداد، 1373ش.
3ـ ابراهيمي، مجتبي، عوامل مؤثر در يأس و نااميدي، مرکز مشاوره بلاغ.
4ـ ابراهيمي، مجتبي، آثار رواني يأس و نااميدي و راهکارهاي پيشگيري و درمان آن، مرکز مشاوره بلاغ.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . غررالحکم و دررالکلم، ص2860.
[2] . آلبرت آليس، احساس بهتر ـ بهتر شدن ـ بهتر ماندن، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه فرهنگي رسا، 1382ش، ص89-49.
[3]. شان كاوي، هفت قدم در راه موفقيت نوجوانان، ترجمه ساناز قاسمي، انجمن اولياء و مربيان، 1380ش، ص237-91.
[4]. عارف، سيد محمد صادق، روش دوست يابي، مشهد، آستان قدس رضوي، چاپ دوم، 1380ش، ص68-63.
[5]. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج91، ص229.
[6]. آل عمران / 159.
[7]. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ج10. ص681.
[8]. بحارالانوار، همان، ج 90، ص17.
مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه