مقدمه:
وسواس يکي از شايعترين اختلالات رفتاري براي انسان ها است که نه تنها در جامعه ما بلکه در همه جوامع بشري به صورت آشکار و نهان وجود دارد. نمونه هاي آن در بين مردان و زنان به صورت هاي مختلف ديده مي شود ولي برخي از نمونه هاي آن در بين زنان يا مردان بيشتر است. وسواس در بهداشت، نظافت و شستشو يکي از شايع ترين انواع آن در زنان است.

برخي اصلاً توجه ندارند که مبتلا به اختلال وسواس هستند، لذا هيچگاه در صدد اصلاح و درمان آن بر نمي آيند، ديگران هم نمي توانند کمک چنداني به آنها نمايند، اما افرادي که باور دارند و متوجه هستند که اين مشکل در آن ها وجود دارد و بايد درمان شود، به راحتي مي توانند از دام آن رهايي يابند. وسواس ممکن است عوامل متعددي داشته باشد اما يکي از عوامل و زمينه هاي آن سخت گيري هاي والدين در دوران کودکي است. بارها ديده شده که مادر لباس و ملافه هاي کودک را چندين بار مي شويد يا کودک را وادار مي کند تا دستهايش را چندين بار بشويد. در هر دو صورت زمينه اختلال وسواس در فرزندان به وجود مي آيد و در دوران نوجواني و بزرگسالي مشکلات جدّي براي فرد ايجاد مي کند. اسلام هيچگاه به انجام رفتارهاي وسواسي چه به صورت نظافت و شستشو و چه در عبادت و نماز راضي نيست و اين را نوعي اختلال رفتاري مي داند.[1]

1. وسواس فکري: مثل فکرهاي تکرار شونده و آزار دهنده که بي اختيار به ذهن خطور مي کنند، مثلاً مادري صورت خون آلود فرزندش را که تصادف کرده، مي بيند و...

2. وسواس عملي: در اين حالت انسان بدون اراده خود عملي را چندين بار انجام مي دهد، اين قسم در واقع به تبع برخي از افکار وسواسي عارض مي شود، يعني انسان به خاطر اين که از افکار وسواسي خود رهايي پيدا کند، بي اختيار شروع به انجام برخي از اعمال مي کند. مثل شستشو هاي مکرّر.[3]

روانشناسان باليني علل مختلفي براي بروز اين بيماري بيان داشته اند و به دنبال آن راه حل هايي براي درمان ارائه داده اند، برخي از اين علل ها از قرار زير است:

وسواس بهنجار و نابهنجار: نوعي از وسواس در برخي کارهاي روزمرّه زندگي همه افراد وجود دارد، که تا حدودي باعث دقّت در کار و پيشرفت است اين نوع وسواس ها بهنجارند. امّا زماني افکار و اعمال وسواسي نابهنجارند که مشخصّات زير را داشته باشند:

1. جنبه افراطي، نامعقول و اجباري (از درون است و از بيرون تحميل نشده) و نامتناسب داشته باشند.

2. انصراف از آنها مشکل باشد.

3. درماندگي مشخصّي را در فرد برانگيزد.

4. دقّت قابل ملاحظه اي را به خود اختصاص دهد.

5. بازده فعاليت هاي روزمرّه را تحت تأثير خود قرار دهد.[5]

اگر مشکل شما با مشخّصات فوق همخواني داشته باشد، وسواس شما از نوع نابهنجار است و بايد در صدد درمان آن برآييد و بهترين کاري که شما انجام داده ايد همين است که با عزم و اراده خود مي خواهيد از اين حالت نجات پيدا کنيد و در پي حلّ مشکل خود باشيد اميد به درمان افزايش مي يابد. وسواس بيماري اي است، قابل درمان، کنترل و پيشگيري. ابتداي امر، خيلي راحت مي توان آن را کنار گذاشت، امّا اگر فرد نسبت به بيماري اش بي تفاوت باشد و در صدد حلّ مشکل از طريق رجوع به روان پزشک و روانشناس باليني و همکاري جهت درمان بر نيايد، درمانش سخت تر مي گردد. به طوري که در مراحل شديد آن نيازمند به مصرف دارو مي باشد و سال ها مراقبت لازم دارد تا آن را کنار بگذارد.

شايع ترين آنها دو قسم است:

الف) شايع ترين وسواس هاي فکري عبارتند از: (البته به اين معني نيست که همه اينها در افراد وسواسي وجود دارد)

1. افکار تکراري درباره احساس آلودگي. (مثلاً از طريق دست دادن با ديگران)

2. شک هاي تکراري. (شير گاز را بسته ام يا نه؟، لباس من که نجس بود با شستنم پاک شد يا نه؟)

3. مرتّب کردن اشياء به طريق خاص.

4. تکانه هاي پرخاشگري يا هراس آور، مثلاً فکرهاي مکرّر براي صدمه زدن به فرزند خود و يا بر زبان آوردن کلمات زشت در امکان مقدس.

5. نگراني هاي افراطي درباره مسائل زندگي (شغلي، تحصيلي و ...)[7]

ب) شايع ترين وسواس هاي عملي عبارتند از:

1. رفتارهاي تکراري، شستن دست، مرتّب کردن.

2. اعمال رواني مثل: شمارش، تکرار برخي از اشعار که به طور بي صدا که براي کاهش اضطراب و نگراني صورت مي گيرد.[8]

A: روش هاي مقابله با وسواس فکري و عملي

در اطاقي آرام و ساکت بنشينيد و به افکار وسواسي به خواست خود اجازه دهيد به ذهن شما خطور کنند. وقتي افکار وسواسي به ذهن شما آمدند، به يکي از اطرافيان خود اشاره کنيد که با صداي بلند بگويد ايست، يا زنگي را به صدا درآورد، (قبلاً او را توجيه کنيد) يا خودتان اين تمرين را انجام دهيد. به اين ترتيب که يک مچ بند پلاستيکي به دست خود ببنديد، افکار وسواسي را به ذهن خود آوريد، وقتي افکار وسواسي به ذهن شما آمدند، با کشيدن مچ بند و رها کردن آن بر دست خود دستور توقّف افکار وسواسي را براي خود صادر کنيد.[9]

انديشه هاي غير ارادي و وسواسي را ناديده بگيريد و با انتقال ذهن و فکر به افکار عالي و مناسب، عمل جايگزيني را انجام دهيد.[10]

روش ديگر: در طول روز دو بار و هر بار بيش از يک ساعت به صداي ضبط شده خود که افکار وسواسي را دائماً تکرار مي کند گوش دهيد. اين روش از مؤثرترين و کارآمدترين روش هاي درمان است.[11]

ب) به جاي توجّه به اصل تصوير به جزئيات تصوير ذهني متمرکز شويد و شکل آن جزئي و بي اهميت را آنقدر بزرگ نماييد که اصل تصوير وسواسي از بين برود.[12]

در موارد شديدتر بايد درکنار استفاده از تکنيک هاي بالا از داروهايي مثل کلومي پرامين و فلوگزتين زير نظر روان پزشک کمک گرفت. پس توصيه مي شود اگر تکنيک هاي فوق در مورد شما اثر بخش نيست به روان پزشک جهت دريافت دارو رجوع نماييد.[13]

B: روش هاي مقابله با وسواس عملي

1. سرمشق گيري: به ديگران نگاه کنيد که چگونه آنها زندگي معمولي خود را انجام مي دهند و به شستشوهاي تکراري اقدام نمي کنند. ائمه ـ عليهم السّلام ـ و علماي ما نيز در مصرف آب بسيار دقيق بوده اند و از اسراف پرهيز مي کردند. آيا به عواقب گناه اسراف توجّه کرده ايد؟ آيا فکر نمي کنيد که شما مقدس تر از ائمه و علماء نيستيد. اگر اين کار درست بود آنها اين اعمال را تکرار مي کردند.[14]

2. عهد: عهد کنيد اگر مثلاً مرتکب شستشوي اضافي شديد، فلان مبلغ انفاق کنيد يا به عنوان جريمه ظرف هاي آشپزخانه را بشوييد و اگر از افکار وسواسي جلوگيري کرديد خودتان را تشويق کنيد. (تفريح، مشاهده فيلم و ...)

3. حذف تدريجي: در اين روش سعي مي شود که هر روز از اعمال تکراري خود بکاهيد. مثلاً اگر عادت داريد 4 بار بشوييد اين دفعه تلاش کنيد به 3 مرتبه متوقّف سازيد. پس از مدّتي باز هم يک شماره از آن بکاهيد تا به حدّ متعارف برسيد.

1. مراقب باشيد وسواس را نظم يا تميزي براي خود تلقّي نکنيد و خود را به خاطر اين کار نزد ديگران آدم منظّمي و تميزي جلوه ندهيد و به ديگران نيز توصيه نکنيد که اين کار به خاطر نظم فوق العاده و نکته مثبت من نيست، چرا که ائمه ـ عليهم السّلام ـ از اين کار نهي کرده اند. اين کار به شما کمک مي کند تا در دامن تشويق هاي ديگران واقع نشويد و در صدد تکرار اعمال وسواس کمتر شود.

2. شما اين رفتارها را با چه انگيزه اي انجام مي دهيد؟ مثلاً اين که به شستشو بيشتر اهميت مي دهيد، به دليل آن است که مسايل اسلامي و نظافت را رعايت کنيد، يا همين طوري بدون دليل اين کار را انجام مي دهيد؟ اگر انگيزه شما رعايت مسايل اسلامي است، يقين داشته باشيد که اسلام چنين چيزي نگفته، اسلام براي پاک شدن چيزهاي نجس يک بار شستن را کافي مي داند، اگر آب شير نباشد، دو بار تطهير کافي است، پس اگر به نيت پاک شدن و رعايت مسايل شرعي اين قدر خودتان را عذاب مي دهيد و شستشو مي کنيد، بدانيد که اين نوعي بدعت و مخالفت با دستورات اسلامي است.

3. به رساله توضيح المسائل مرجع خودتان رجوع کنيد، در مسائل آن قسمتي که به عنوان کثير الشّک مطرح شده است، (بحث نماز) و گفته شده است کسي که زياد از حدّ متعارف در مسائل شرعي شک مي کند نبايد به شک خود اعتنا کند و اگر اعتنا کند در واقع خلاف خواست خدا را انجام داده است.[15] (براي اطّلاع از احکام و شرايط آن حتماً به رساله عمليه رجوع شود.)

5. هرگز خودتان را به خاطر اين افکار ملامت نکنيد، اين افکار و محتويات آن جزء اين بيماري خفيف شما است و در واقع چون شما قصد و نيت بد نداريد، هيچ گناهي مرتکب نشده ايد. امّا شما وظيفه داريد جهت بهبودي و سلامت خود از مشاوره و تکنيک هاي درمانِ وسواس، کمک بگيريد. (بيماري روحي مثل سرماخوردگي است، براي همه امکان ابتلاء به آن وجود دارد.)

6. در مورد اين بيماري نگران نباشيد، با اراده و پي گيري شما، قابل حل است. انشاء الله سريع بهبودي حاصل مي شود و در صورت نياز با کمک دارو (در صورت شدّت و مزمن شدن) برطرف مي شود، چون قابل درمان است.

7. در صورتي که مشکل شما به مسايل شرعي مربوط مي شود، با دفتر مرجع تقليد خود تماس بگيريد، و مسأله خود را با آنها مطرح کنيد و طبق نظر کارشناسانه و عالمانه ايشان اعمال عبادي خود را که همان دستورات خداست عمل کنيد.

8. برنامه ريزي دقيق و ايجاد اشتغال و سرگرمي؛ تطهيرهاي مکرّر و انجام رفتارهاي وسواسي مي تواند بدان دليل باشد که فرد وقت و فرصت کافي براي انجام آن در خود احساس مي کند. بنابراين سعي کنيد به جاي يک کار، چندين کار براي خود در نظر بگيريد و به گونه اي برنامه ريزي نماييد که يکي پس از ديگري انجام شود و وقت اضافي نداشته باشيد تا کارهايتان را تکراري انجام دهيد.

9. کارهايي را که انجام مي دهيد سعي کنيد با همکاري و در حضور برخي ديگر از اعضاي خانواده تان باشد، زيرا بودن در حضور آن ها و انجام کارها به صورت مشترک به مرور زمان مي تواند از وسواس شما جلوگيري نمايد.

البته روش هاي ديگري نيز براي درمان وسواسي وجود دارد مانند دارو درماني، شوک درماني و .... که اگر مايل باشيد و بکارگيري روش هاي خودياري مؤثر واقع نشود زير نظر يک روان شناس يا روان پزشک، يکي از آن روش ها را بکار گيريد.

11. ليست ضررهاي وسواسي: ليستي از ضررهاي وسواسي بودن تهيه کنيد و دم دست بگذاريد هرگاه به ضرري ديگر آشنا شديد به آن اضافه کنيد و آن را وارد ليست کنيد حال اين موارد را وارد ليست کنيد و درباره اين ضررها فکر کنيد ليست را از خود دور نکنيد و زود به زود مرور کنيد.

11ـ9. نقش بد تربيتي بر اولاد (تقليد از شما و احتمال مبتلا شدن آنها)

12. خودتشويقي: هرگاه جلوي کار وسواسي را گرفتيدخودتان را تشويق کنيد[21] (به مهماني برويد، تفريح برويد، فلان غذاي مورد علاقه را بخوريد يا...).

13. خود تنبيهي: هرگاه افکار وسواسي به سراغتان آمد به جنگ آن برخيزيد و عهد کنيد که اگر به آن ترتيب اثر دادم و يا جاي آن را با افکار مثبت زندگي ام پر نکردم و يا برخلاف دستور خدا به شک هاي زيادم اعتنا کردم و... خودم را تنبيه کنم مثلاً فلان شيء دوست داشتني خودم را به کسي که از او بدم مي آيد هديه بدهم، خودم را از رفتن به پارک محروم کنم، فلان سريال مورد دلخواه خود را نبينم (البته اينها مشروط است به اراده قوي که آن نيز بايد تقويت شود.)

14. تلقين:[22] ديگر کلمه من وسواسي ام را به کار نبريد و از ديگران نيز خواهش کنيد به شما چنين چيزي نگويند در عوض با خود بگوئيد، من فردي متعادل ام، از زندگي خود با افراد محل کار و زندگي ام لذت مي برم از شيطان و افکار وسواسي اش متنفرم.

15. کمک از همسر: تا مدتي تنها به همسرتان تکيه کنيد و شرعاً تکليف را بر گردن او بگذاريد هرگونه او گفتند عمل کنيد نه کمتر نه بيشتر (البته او خود نبايد وسواسي باشد) تحقيقات نشان داده که شرکت همسر در درمان در خانه بسيار مؤثر است.[23] او مي تواند با تشويق به اينکه بهتر شده اي و اينکه نسبت به او اظهار همدردي و دلسوزي و مراقبت نکند (بخاطر اين امر) مي تواند در درمان کمک او باشد.[24]

16. انزجار درماني: کش نازکي به مچ خود ببنديد و هرگاه افکار وسواسي به ذهن شما هجوم آورد آنرا محکم بکشيد و بر دست خود بزنيد اين روش باعث مي شود از آن فکر منصرف شويد.

17. ايجاد آرامش: اساساً عامل اصلي وسواس اضطراب است. و راه درمان آن آرامش است.[25] در اين راه از عوامل معنوي چون دعا، نيايش و ياد خدا ياري بجوييد. و از وسوسه هاي شيطان و نفس به خداوند متعال پناه ببريد و با آن وسوسه ها مقابله کنيد تا حالت ثبات و طمأنينه نفس برگردد.