درآمد

وقتي از هويت حرف مي زنيم، ظاهرا از يک مفهوم نام مي بريم، اما کمي که جلو برويم، مي بينيم که اين مفهوم چه ابعاد متنوع و گسترده اي دارد. در واقع، «من» هر کدام از ما طي مراحلي شکل مي گيرد و مي شود گفت که در هر مرحله و با هر نقشي که مي پذيريم، يک «من» از «من» هاي هر کدام از ما جلوه گر مي شود. «من» پيش خودم يک بخش از هويت خود را مي يابم، در ميان جمع بخش ديگري را، با ويژگي هاي جنسيتي باز هم بخش ديگري، و با مشخصات قومي و ملي يا باورهاي ديني و ... بخش هاي ديگر خودم را کشف مي کنم. در اين جا به طور مختصر، با انواع هويت ها پرداخته مي شود: از هويت فردي تا هويت ملي، ديني، سياسي و حتي هويت منفي و انحرافي.

مرحله ي اول رشد هويت فردي در اوايل کودکي اتفاق مي افتد. در اين مرحله، کودک خود را کشف مي کند و از مادر جدا مي سازد. مخالفت هاي کودک با مادر و خودنمايي هاي او، براي همين جداسازي است. در دوره ي نوجواني، دومين مرحله ي رشد هويت فردي پيش مي آيد. تغييرات بلوغ، نوجوان را متوجه بدن و حالات شخصي خودش مي کند. او مي خواهد شخصيتي متمايز از ديگران داشته باشد و خود را از سايرين جدا سازد. اگر نوجوان بتواند، تصوير واقع بينانه اي از خود داشته باشد، به نقاط قوت و ضعف خود پي ببرد و متوجه محدوديت هاي خود بشود، مي تواند با ديگران ارتباط مناسبي داشته باشد و هويت فردي موفقي کسب کند. برخي از نوجوانان در اين مرحله به مخالفت با والدين و مراجع قدرت برمي خيزند. اين مخالفت ها بيش تر در جهت شکل گيري هويت است. بايد به صورت درست در جهت هويت يابي آنان کاناليزه شود و به آنان، روش درست برخورد و تعامل گروهي آموزش داده شود.

ج) دوستاني که واکنش مساعد آنان براي نوجوان، نوعي پاداش محسوب مي شود و براي او اهميت دارند.

سکوت در اين زمينه نوجوان را به سمت دوستان، کتاب، فيلم و ساير منابع مي کشاند و ممکن است باعث اشکالاتي در هويت يابي جنسي آنان بشود. والدين بايد مهر سکوت را بشکنند و درباره ي تغييرات بدني مرتبط با جنسيت، با نوجوان خود صحبت کنند. چه کسي بهتر از والدين مي تواند، فرزند خود را در اين زمينه راهنمايي کند و او را از تغييرات مرتبط با جنسيت خود آگاه سازد؟ [احمدي، 1380]

نظريه ي کينزبرگ بر مشاهدات او از پسران متبني است. اما او معتقد است، دو مرحله ي اول در مورد دختران نيز صادق است. با وجود اين، مرحله ي واقع گرايي در دختران به دليل ازدواج و بچه داري که از امور مهم در زندگي آن هاست متفاوت و پيچيده تر است.

گاهي نوجوان در بازبيني باورهاي مذهبي خود به افراط يا تفريط کشانده مي شود. وجود الگوهاي مناسب مذهبي به هويت مذهبي نوجوان کمک مي کند. نوجوانان پاسخ هاي روشني را براي سؤال هاي ديني خود مي طلبند و مي خواهند باورهاي خود را ارزيابي کنند. بي توجهي به زمينه هاي ديني باعث مي شود که نوجوان در هويت يابي خود در اين زمينه دچار ترديد و اشکال شود [احمدي، 1380] .

دست يابي به يک هويت سياسي منسجم در نوجوانان، يکي از تکاليف رشدي ديگر در دوره ي نوجواني است. بنابراين، همانند سازي با چهره هاي مقتدر و کاوشگري در اين زمينه، به تعهد به يک ايدئولوژي سياسي منجر خواهد شد.

هر ملتي داراي خصوصيات و ويژگي هاي منحصر به فرد است. ملت ها ويژگي هاي خود را به افراد جامعه ي خود منتقل مي کنند. افراد جامعه تمايل دارند، وابستگي قومي را حفظ کنند و از آداب و رسوم قومي خود پيروي کنند. داشتن «هويت ملي» (6) به وحدت ملي و هم بستگي همگاني کمک مي کند. بريدن از هويت ملي به احساس بي ريشگي مي انجامد. جوامعي که مهاجرنشين هستند، به دليل نداشتن هويت ملي، ابتدا دچار آشفتگي مي شوند. پس از گذشت قرن ها، افراد مهاجر به آب و خاک خاصي تعلق پيدا مي کنند و براي خود هويت ملي جديدي را پديد مي آورند. در اين صورت، در انتقال آن و براي حفظ و حراست از آن مي کوشند. هويت ملي کشورهايي مانند ايران که قدمت زيادي دارند، ريشه دارتر و داراي کشش بيش تري است. کمک به نوجوان براي کسب هويت ملي، او را به تعلق بيش تر به ديگران و احساس همکاري و تشريک مساعي مي کشاند.

نوجواني که به جست و جو و کاوشگري در نقش ها پرداخته، نقش هاي مناسب خود را برگزيده و به آن ها تعهد پيدا کرده است، داراي هويت مثبت است؛ زيرا نوجوان به يک هويت منسجم و يکپارچه دست يافته است. نوجواني که داراي هويت مثبت است، با الگوهاي مثبت و ارزش هاي اجتماعي همانندسازي مي کند و والدين و جامعه از او حمايت مي کنند.

گاه اتفاق مي افتد که نوجوان نمي تواند هويت منسجم و يکپارچه پيدا کند، نمي تواند به موقعيت شغلي، مسلکي يا غيره دست يابد و نمي تواند به اجتماع وارد شود. اين همان پديده اي است که اريکسون آن را سردرگمي نقش ها مي نامد. از ويژگي هاي هويت منفي مي توان به عزت نفس ضعيف و نقش اجتماعي بي ارزش اشاره کرد. شکل گيري هويت منفي براي نوجوان يک دام تشکيل مي دهد و به عقيده ي برخي از روان شناسان و روان پزشکان، زمينه را براي برخي از اختلالات رواني، از جمله بي اشتهايي رواني يا پراشتهايي فراهم مي آورد [زندن، 1370] .

هويت منفي اغلب در شرايطي به وجود مي آيد که والدين يا جامعه، از موفقيت هاي انفرادي شخص چندان حمايت نمي کنند. در اين حال، اغلب از برچسب هايي چون بزهکار، يا بي عرضه براي شناساندن و توصيف اين افراد استفاده مي شود. اين نوجوانان، بدون توجه به الگوهاي مثبت و ارزش هاي اجتماعي، با الگوهاي منفي همانندسازي مي کنند و به گونه اي مي انديشند و رفتار مي کنند که براي هويت منفي خود تأييد و اعتبار به دست آورند. مارسيا چنين افرادي را به عنوان موارد ويژه اي از وضعيت محروميت از هويت (هويت زودرس) طبقه بندي کرده است. از نظر روان شناختي، اين افراد چون از طريق صحيح و مورد پسند جامعه نتوانسته اند خود را بشناسانند و ابراز کنند، براي کسب هويت منفي يا انحرافي مي کوشند تا از اين طريق، توجه همگان را به خود معطوف سازند [بيابانگرد، 1376] .