از بهترين و پرشکوه ترين تجليات زندگي متعادل، داد و ستد عاطفي بين زوجين است. در هيچ مرحله اي از مراحل زندگي نمي توان احساس بي نيازي از عواطف نمود. داد و ستد عاطفي در آغاز ازدواج با شور و حرارت خاصي، حضور وافر و موثري دارد، ليکن پس از مدتي به لحاظ عدم آگاهي و غفلت يکي از زوجين يا هر دو، نبض زندگي کند مي شود و عواطف سرشار و با حرارت، فروکش مي کند و لحظه هاي ملال از راه مي رسد و گله ها و شکوه ها، هر آن چه بر پيکره زندگي تازيانه مي زند و زن و شوهر، مستأصل و درمانده، متحيرند که چرا زندگي شيرين و جذاب گذشته به اين مرحله تنزل نموده است. آن ها از اين حقيقت غافلند که عاطفه به همان اندازه که براي يک شروع خوب ضروري است، براي ادامه زندگي خوب نيز لازم است.

پويايي هرچه بيشتر تبادل عاطفي، نياز به شناخت شيوه هاي موثر مبادلات عاطفي دارد. حال به بيان برخي از اين روش ها مي پردازيم:

الف) شيوه قلبي و باطني
زيربنايي ترين و اولين شيوه مبادلات عاطفي، شيوه قلبي و باطني است. قلب و درون خاستگاه و محل رويش تمامي ارتباطات و مناسبات انساني است. آن چه که بر زبان جاري مي شود و يا از اعضا و جوارح آدمي صادر مي شود، از نهان گاه دل و قلب بر مي خيزد. قلب سرچشمه فياض احساسات و تمايلات است. بنابراين:
اولا:
نبايد به احساسات عواطف منفي اجازه داد که به قلب آدمي نفوذ کنند و آن را تحت تأثير قرار دهند. چه، در اين موقعيت، عواطف نامطلوب نسبت به يک فرد به تدريج رشد نموده و به نفرت و خصومت عليه وي مبدل مي گردند. اگر انسان در کشتزار قلب خود بذر بي ميلي، بد بيني و نفرت کاشت. خشونت و بد زباني و بي مهري را درو خواهد کرد.
ثانياً:
بر همسران است که زمينه قلبي و باطني را براي پرورش احساسات مثبت و عواطف سازنده نسبت به همسر فراهم نموده و همان دست احساسات و عواطفي را که مايليم همسرمان نسبت به ما ابراز نمايد ما نيز در کانون قلب خويش آن ها را پرورش دهيم. وقتي دل نوراني است آن چه مي پراکند نور و روشنايي است و به فرمايش امير سخن حضرت علي ـ عليه السلام ـ «دل خزينه دار زبان است.»[1]

ب) روش کلامي
رومين روش مبادلات عاطفي، روش کلامي است. يکي از تجليات قلب پر عاطفه و با جذبه شخصيت آدمي، ابراز محبت و علاقه به همسر به صورت کلام و گفتار است. در اين جا به برخي از عوامل جذابيت در کلام مي پردازيم:
1. شروع زيبا و ادب در کلام:
همه دوست دارند که کلام شان نافذ و گيرا باشد. رسيدن به اين مقصود ميسر نيست مگر اين که سخن با کلماتي دلنشين و لحني آرام، شروع شود. آغاز زيباي سخن، دعوت همسر است به باغچه اي پرشکوفه و معطر، شروع زيبا هم چون بوي مطبوع غذا است، قبل از پهن نمودن سفره و تناول غذا.
آهنگ صدا و لحن کلام نيز در دلنشين شدن سخن و تأثير آن در شنونده نقش بسزايي دارد، آهنگ صدا هر چه ملايم تر باشد سخن دلربا خواهد بود. به قول پل رينو: «انسان وقتي بلند حرف مي زند صدايش را مي شنوند اما وقتي آرام و ملايم سخن مي گويد به گفته اش گوش مي دهند.» بنابر اين بجا و دلنشين است که همسران با کلمات خوشايند و خوش آهنگ به استقبال يکديگر روند. عادت به اين روش سخن گفتن و ملکه شدن آن احتياج به تمرين و تکرار دارد و همسران دورانديش و داراي طبع لطيف مي بايست آن را به صحنه عملي زندگي روزانه خويش بکشانند.
حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «هر کس نيکو سخن گويد (دز نزد ديگران) از هيبت و عظمت برخوردار است»[2] و از آن حضرت است: «سخن نيکو، دليل بر فراواني عقل و خرد، و نرمي کلام از روش نيکان است.»[3] حضرت در کلام ديگري مي فرمايد: زبانت را به زيباگويي عادت بده تا از سرزنش در امان بماني[4] و مي فرمايد: زيبا سخن بگوييد تا پاسخ زيبا بشنويد.[5]

اين گونه سخن بگوييم
الف) از نشانه هاي زيبايي سخن آن است که هنگام صحبت با همسرتان دقت کنيد مطابق با طبع او سخن بگوييد، حساسيت هاي او را در نظر بگيريد و به جاي الفاظ کنايه اي و غير شفاف و خنثي که احياناً بوي بي مهري يا سرزنش از آن استشمام مي شود، از کلمات صريح، متين و خوشايند بهره ببريد. و در يک کلمه سعي کنيد طوري با همسرتان حرف بزنيد که جذب حرف هايتان شود و از مطالب و سخناني که بر زبان مي آوريد به وجد آيد. به فرمايش امام سجاد ـ عليه السلام ـ خوب حرف زدن، مرد را محبوب زن و فرزند مي سازد.[6]
نکته:
ذکر اين نکته نيز لازم است که برخي از رفتار هاي کلامي همسران نشان از محيطي است که آن ها در آن پرورش يافته اند. به خصوص همسراني که با دو فرهنگ و در دو محيط متفاوت رشد يافته اند، نوع سخن گفتن و برخي اصطلاحات و تکيه کلام هاي آن ها ناشي از بي ادبي و تمسخر همسر نيست و نبايد از او دلخور شويد، در اين گونه موارد لازم است به نحوي مسالمت آميز به او بفهمانيد که در فرهنگ ما چنين کلماتي پيام منفي به همراه دارد.

ب) از نشانه هاي ديگر سخن زيبا و پرجاذبه اين است که در زندگي روزمره و امور عادي زندگي از زبان امري و نهي کمتر استفاده گردد. وقتي در خواستي داريد که همسر مي بايست آن را عملي کند بسيار نيکوست از کلمات و جملاتي از اين قبيل استفاه کنيد: «لطفا، بي زحمت، ببخشيد، خواهش مي کنم، اگر زحمتي نيست، ممنون مي شم اگر...» حتي گاهي بهتر است با خيره کردن چشم يا اشاره دست، مقصود خود را بفهمانيد، مثلا با نگاه ممتد به نمکدان که آن طرف سفره قرار دارد، خانم را آگاه کنيد که نياز به نمکدان داريد يا صرفاً دست را به طرف آن دراز کنيد تا همسرتان متوجه شود و آن را به شما برساند و گاهي ممکن است با جمله خبريه يا سوال در خواست خود را مطرح کنيد. در زندگاني حضرت امام خميني (ره) آمده است وقتي ايشان خود نمي توانست سراغ يخچال برود مي فرمود: اين جا ها آب پيدا نمي شود؟

تذکر: بهتر از همه اين موارد اين است که عادت کنيم تا جايي که امکان دارد، خودمان نيازهاي خود را بر طرف کنيم.

2. صحبت به زبان دل:
جذابيت کلام تنها در صلابت و استحکام آن نيست، بلکه از عمق جان برخاستن و به گونه اي لطيف و دلنشين بر زبان جاري کردن نيز شرط ديگر جذابيت کلام است. اين ويژگي به خصوص براي آقايان هنگام سخن گفتن با همسرشان بسيار لازم و کار گشاست. بر مردان است که به زبان دل با همسرشان به گفت و گو بنشينند و دل او را تسخير کنند و به اعماق جان و دل او نفوذ کنند؛ چرا که زنان از قلبي پرعاطفه و به سرعت تأثير پذير، برخوردارند لذا بايد به زبان دل آن ها سخن گفت.
حضرت امير ـ عليه السلام ـ فرمود: سخن چون از دل بر آيد بر دل نشيند و آن گاه که از زبان بر آيد از گوش فراتر نرود.
وقتي گوش دل بسيار قوي تر از گوش عقل است، چرا مرد اين قوت و قدرت را به نفع خويش و زندگي جمعي خود مصادره نکند؟ توجه به اين نکته براي مردان اهميت دارد که بدانند اکثر اوقات نمي توان نسبت به زن با خشکي و خشونت رفتار نمود، مرد از طريق برخوردهاي عاطفي و احساسي است که مي تواند نظر زن را به خود جلب کند و او را شيفته خود گرداند. از همين رو حضرت امير المومنين ـ عليه السلام ـ در سفارش حکيمانه خود به فرزندش محمد بن حنفيه مي فرمايد: «فرزندم، اگر مي خواهي زندگي ات گوارا و لذت بخش باشد، در هر حال با همسرت مدارا و سازش داشته باش و با او به نيکي معاشرت کن.»[7]
شهيد مطهري در کتاب نظام حقوق زن در اسلام مي نويسد: «خداوند مرد را مظهر طلب عشق و تقاضا آفريده است و زن را مطهر مطلوب و معشوق بودن طبعيت، زن را گل و مرد را بلبل، زن را شمع و مرد را پروانه قرار داده است.
بنابر اين، مقام و جايگاه مرد و نقش متقاضي و طالب بودنش، ايجاب مي کند که در ارتباط کلامي با همسرش، به زبان دل سخن گويد و گوش دل او را آماده شنيدن و پذيرش سخنانش نمايد. البته اين ويژگي گرچه رعايتش براي مرد نيکوتر و ضروري تر است، چون زن در عواطف و احساسات قوي تر است، لکن مخصوص مرد نيست، زن شايسته و خردمند نيز به زبان دل با همسرش سخن مي گويد؛ مثلا وقتي مرد دير به منزل مي آيد ممکن است بگويد: چرا دير آمدي؟ تا حالا کجا بودي؟ چرا به فکر زن بچه هات نيستي؟ عکس العمل اين گونه سخن گفتن چيزي نيست جز شبيه همين کلمات؛ ولي اگر بگويد، آقا مرا دلواپس کردي، نگران حالت شدم، اگر مي خواهيد دير بيايي حتي الامکان ما را با خبر کن؟ اين گونه مرد را مخاطب قرار دادن، عواطف و احساسات او را بر مي انگيزاند و او را به عکس العملي مناسب و آرام فرا مي خواند و در رفتارهاي آينده او تأثير به سزايي خواهد داشت.
ـ از نشانه هاي صحبت به زبان دل آن است که از تمايلات قلبي همسر خود نسبت به چيزهاي مختلف آگاه شويد. اين آگاهي به شما کمک مي کند که به موقع دل او را برباييد و به اين وسيله توجه وي را به سخن خويش جلب کنيد.
علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «دل ميلي دارد و بي ميلي، دل ها را از ناحيه ميل آن ها به دست آوريد.»[8] و به فرمايش آن حضرت، «بهترين و صحيح ترين سخن آن است که به زبان حال و دل باشد.»[9]

3. کم گويي و گزيده گويي
از عوامل و نشانه هاي ديگر جذابيت و اثر گذاري سخن آن است که به حداقل اکتفا و بهترين سخن برگزيده شود. پرگويي و طولاني سخن گفتن، علاوه بر اين که به تدريج انسان را از مقصود و غرض اصلي دور مي کند، همسر را خسته، دلزده و کسل مي کند؛ چون فرد غالباً دچار تکرار مي شود و تکرار ـ به فرمايش حضرت امير ـ عليه السلام ـ ـ ملال آور است.[10]
وقتي سخن کوتاه باشد، مرد يا زن قادر است تک تک کلماتش را حساب شده انتخاب نمايد؛ لذا هر طبع لطيفي در اين انتخاب و گزينش، بهترين، جذاب ترين و تأثير گزارترين کلمات را بر مي گزيند.

4. زمان و مکان مناسب
زمان، مکان و موقعيت مناسب گفتگو و انتخاب روش صحيح به کلام جذابيت، طراوت و نفوذ مي بخشد. يک کلام ممکن است در دو زمان و مکان متفاوت، دو گونه اثر و بازتاب داشته باشد. شما با انتخاب بهترين زمان و مکان مي توانيد حرف خود را نشان بر دل همسر خود کنيد و به کلام خود نفوذ بخشيد.
بهترين زمان گفتگو:
الف) به طور کلي، بهترين زماني که مي توانيد به کلام خويش جذابيت ببخشيد، وقتي است که با همسر خود همدلي مي کنيد و براي سخنان و خواسته هاي او ارزش قايل مي شويد.
ب) زمان خستگي، ملالت و بيماري، وقت مناسبي براي درد دل و پذيرش سخنان يکديگر نيست. به فرمايش حضرت امير ـ عليه السلام ـ دل هميشه آمادگي پذيرش سخن و گفتگو را ندارد، وقتي به سراغش رويد که حالت نشاط و پذيرش دارد.[11]
ج) بهترين زمان براي صحبت و درد دل همسران، اول صبح و بعد از خواب کافي است.

5. آسان و قابل درک بودن کلام
کلامي جذاب و گيرا است که پيامش آسان و درک آن براي همسر راحت و عملي کردن آن سخت و دشوار نباشد. عامل اصلي عدم انتقال و دريافت پيام آن است که کلام پيچيده و پيامش دشوار و عملي ساختن آن طاقت فرسا باشد، که اين از آفت هاي ارتباط سالم بين همسران است و آن را به ارتباطي خشک، بي روح و شکننده قبيل مي نمايد.

منابع كمكي:
1. سيد مصطفي موسوي حرمي، افسون سخني.
2. محمد رضا شرفي، خانواده متعادل.
3. غلامعلي افروز، روانشناسي خانواده؛ همسران برتر.
4. عزت السادات ميرخاني، رويکردي نوين در روابط خانواده.

--------------------------------------------------------------------------------
[1]. جلوه هاي حکمت، ص 492.
[2]. جلوه هاي حکمت، ص 514.
[3]. همان، ص 516.
[4]. غرر الحکم.
[5]. همان.
[6]. خصال باب پنج گانه، حديث 90.
[7]. وسايل الشيعه، ج14، ابواب مقدمات النکاح، باب 94.
[8]. نهج البلاغه، حکمت 193.
[9]. غرر الحکم، شماره 476.
[10]. الاکثار اضجار، غرر الحکم، ج2، ص 331.
[11]. نهج البلاغه، حکمت 193. 
- با اضافات و تغييرات از: ارتباط كلامي بين همسران، ص1- 5