مهر كه به آن «صداق» هم مي‏گويند، عطيه و پيشكشي است كه مرد در برابر ازدواج به همسر خود مي‏دهد. در قرآن كريم مي‏خوانيم:
« و آتو النّساء صدقاتهنُّ نحلة؛ در كمال رضايت قلبى، مهر زنان را به آنان بپردازيد». (نساء: 4)
فيض كاشاني در تفسير صافي مي‏نويسد: «برخي مهر را هديه خداوند به زنان نيز مي‏دانند».[1]
«در سنت اسلامى، زن نمي‏تواند از پذيرش مهريه، ولو به مقدار ناچيز، سرباز زند. در اسلام، مسئله مهر و پرداخت آن تا آن درجه اهميت دارد كه اگر شوهر زني كافر شود، و مهر زنش را كه مثلاً بدهكار بوده نپردازد، دولت اسلامي او را موظف به پرداخت آن مي‏كند و در صورت قدرت او، از بيت المال به آن زن مي‏پردازد. نيز حاكم اسلامي با استفاده از اختيارات خود، مي‏تواند به طلبكار بگويد كه از طلب خود صرف‏نظر نمايد، ولي نمي‏تواند زن را وادار سازد مهر خود را ببخشد».[2] »نهاد مهر در ايران، بر اساس سنّت بنا شده است و مهرهاي سنگين به تازگي معمول شده و همچون سدّي در برابر تشكيل خانواده قرار گرفته است؛ در حالي كه قهر، مظهر تعهد شوهر براي تأمين زندگي است».[3]

فلسفه مهر
هديه و پيشكشي كه شوهر به عنوان مهر به همسر مي‏دهد، در حقيقت وسيله‏اي براي مطمئن ساختن زن به صفاي قلبي خويش و دريافت پاسخ مثبت و صميمانه به پيشنهاد عشق اوست. مرد با اعطاي چنين هديه‏اي مي‏خواهد به زن بگويد: طالب توأم، تو را دوست مي‏دارم و صفاي تو را ارج مي‏نهم. بدين سان، اگر مهر بر اين اساس توجيه شود، وسيله خوبي براي ايجاد مهر و محبت بين زوجين و عاملي قوي براي انس و الفت است.[4]
استاد شهيد مطهرى نيز در اين باره مي‏نويسد:
به عقيده ما، پديد آمدن مهر، نتيجه تدبير ماهرانه‏اي است كه در متن خلقت و آفرينش براي تعديل روابط زن و مرد و پيوند آنها به يكديگر به كار رفته ست. مهر از آنجا پيدا شده كه در متن خلقت، نقش هر يك از زن و مرد در مسئله عشق، مغاير نقش ديگري است. نوع احساسات زن و مرد نسبت به يكديگر، يك جور نيست. قانون خلقت، جمال و غرور و بي‏نيازي را در جانب زن، و نيازمندي و طلب و عشق و تغزل را در جانب مرد قرار داده است. و همين‏ها سبب شده كه زن توانسته مرد را به عنوان خواستگار به آستانه خود بكشاند، مردها را به رقابت با يكديگر وادار كند، با خارج كردن خود از دسترسي مرد، عشق رمانتيك به وجود آورد، و آن گاه كه تن به ازدواج با مرد مي‏دهد، عطيه و پيشكشي از او به عنوان مهر و نشانه‏اي از صداقت او دريافت دارد. مهر، با حيا و عفاف زن يك ريشه دارد و زن به الهام فطري دريافته است كه عزت و احترام او به اين است كه خود را در امر ازدواج، رايگان در اختيار مرد قرار ندهد و به اصطلاح شيرين بفروشد. مهر، ماده‏اي است از يك آيين نامه كلي كه طرح آن در متن خلقت ريخته شده و با دست فطرت تهيه شده است. قرآن كريم در آيه 4 سوره نساء از مهر به «صَدُقه» ياد كرده است و صدقه از ماده صدق است، و بدان جهت به مهر، صداق يا صدقه گفته مي‏شود كه نشانه راستين بودن علاقه مرد است. همچنين در آيه، از كلمه مهر با عنوان «نحله» ياد شده است؛ يعني آنكه مهر، هيچ عنواني جز عنوان تقديمي و پيشكشي و عطيه و هديه ندارد.[5]

استجاب كم بودن مهريه
گر چه براي مهريه اندازه ‏اي معين نمي‏توان مطرح كرد و ميزان درآمدها و چگونگي زندگي افراد، در تعيين اندازه مهر مي‏تواند اثرگذار باشد. اسلام به كم بودن مهريه سفارش كرده و آن را امري مستحب دانسته كه پاداشي الهي دارد توصيه اسلام اين است كه مقدار مهر زنان به گونه ‏اي باشد كه مرد بتواند با آسودگي خاطر و رضايت قلبي آن را بپذيرد؛ چرا كه بي‏گمان كراهت قلبي در پذيرش اندازه مهريه، به شكل پنهاني و ناخودآگاه، روزنه‏هايي از بي‏ مهري و دلسردي را به روي مرد مي‏گشايد و در قلب او خراش نازكي پديد مي‏آورد و در نتيجه، در دل او در مورد همسر آينده ‏اش علامت سؤالي ايجاد كند كه مي‏تواند به سردي روابط بينجامد. رسول خدا(ص) در اين باره مي‏فرمايد: «بهترين زنان امت من، زيباترين آنها از نظر چهره، و كم مهرترين آنها هستند».[6]
امام صادق(عليه السّلام) نيز فرموده است: «همانان از بركت زن، كم بودن مهريه‏ اش و از بديُمني او، زيادي مهرش است».[7]
بي‏گمان برخي از آنها كه مهريه سنگين را پيشنهاد مي‏دهند، گويا نوعي وثيقه مالي مي‏ستانند تا به گمان خود، زن در برابر مشكلات احتمالي بيمه شود و خاطرش آسوده گردد؛ در حالي كه تجربه وشان داده است هرگز اين گونه وثيقه ‏هاي مالى، به تنهايي بر پايداري و استواري روابط زناشويى توانا نبوده است و هيچ وثيقه‏اى، به پاي وثيقه اخلاقي نمي‏رسد؛ وثيقه‏ اي كه اگر در مرد وجود داشته باشد، خوشبختي زن در آينده تأمين است گر چه مهريه ‏اش اندك باشد.
شهيد مطهري در اين باره مي‏فرمايد:
آيا علت اينكه پيامبر براي زنان خود مهر قرار مي‏داد، اين بود كه مي‏خواست به آنها در مقثابل خودش وثيقه مالي بدهد؟ و علت اينكه در ازدواج علي(عليه السّلام) و فاطمه(سلام الله عليها) مهر قرار داد، اين بود كه مي‏خواست براي فاطمه(سلام الله عليها) در مقابل علي(عليه السّلام) يك وثيقه مالي و وثيقه اطمينان فكري بگيرد؟ اگر چنين است، پس چرا پيغمبر اكرم(ص) زنان را توصيه كرد كه متقابلاً مهر خود را به شوهر ببخشند و براي اين كار پاداش‏ها ذكر كرده است. به علاوه، چرا توصيه كرد حتي الامكان مهر زنان زياد نباشد؟ آيا جز اين است كه از نظر پيغمبر اسلام(ص)، هديه زناشويي مرد به نام مهر، و بخشش مهر از طرف زن به مرد، موجب استحكام الفت و علقه زناشويي مي‏شود؟ با اين وجود اين، به هيچ وجه نمي‏توان گفت نظر اسلام از مهر اين بود كه وثيقه‏ اي در اختيار زن قرار دهد.[8]

نكوهش مهر زياد
همان گونه كه كم بودن مهريه در احاديث اسلامي نشانه بركت و خوش يمني زن به خانه مرد شناخته شده و موجب بالا رفتن ارزش معنوي او مي‏شود، سنگيني مهر نكوهش گرديده و از آن با عنوان بديمني و شومي زن نام برده شده است. رسول گرامي اسلام(ص) مي‏فرمايد: «شومي و بدقدمي زن، به سنگين بودن مهر اوست».[9] همچنين امام علي(عليه السّلام) در اين باره مي‏فرمايد: «مهريه زنان را گران و سنگين نكنيد كه دشمني در پي خواهد داشت».[10] سخنان مقام معظم رهبرى در اين باره شنيدني است:
هر چه مهريه كمتر باشد، به طبيعت ازدواج نزديك‏تر است؛ چون طبيعت ازدواج، معامله نيست، خريد و فروش كه نيست، اجاره دادن كه نيست؛ زندگي دو انسان است. اين ارتباطي به مسائل مالي ندارد. ولي شارع مقدس، يك مهريه ‏اي را معين كرده كه بايد يك چيزي در اين ميان باشد، اما نبايد سنگين باشد. بايستي عادي باشد. به گونه ‏اي باشد كه همه بتوانند انجام دهند. اينكه مي‏بينيد ما گفتيم 14 سكه بيشتر را عقد نمي‏كنيم، نه براي اين است كه چهارده سكه بيشتر، اشكال در ازدواج ايجاد مي‏كند، خير؛ اين براي اين است كه آن جنبه معنوي ازدواج غلبه پيدا كند بر جنبه مادى.
مثل يك تجارت و معامله نباشد. اگر كسي براي دختر خود اهميت قائل است، يا دختري براي خود ارزش قائل است، راهش اين نيست كه بگويد بايد مهريه ما را زياد كنيد. مهريه هر چقدر كمتر باشد، جنبه انساني اين پيوند بيشتر است. كساني كه مهريه دخترشان را براي احترام به دخترشان بالا مي‏برند، اشتباه مي‏كنند. اين احترام نيست؛ اين بي‏احترامي است. بعضي خيال مي‏كنند مهريه سنگين، به حفظ پيوند زناشويي كمك مي‏كند. اين خطاست اشتباه است. اگر خداي ناكرده اين زن و شوهر نااهل باشند، مهريه سنگين هيچ معجزه‏ اي نمي‏تواند بكند.[11]

پي نوشت ها:
[1]. ملامحسن فيض كاشانى، تفسير صافى، قم، نويد اسلام، 1386، چ 2، ج 2، ص 166.
[2]. علي قائمى، تشكيل خانواده در اسلام، تهران، اميرى، 1378، چ 10، ص 111.
[3]. حسين نجاتى، روان شناسي زناشويى، تهران، بيكران، 1380، چ 5، ص 95.
[4]. تشكيل خانواده در اسلام، ص 111.
[5]. شهيد مطهرى، نظام حقوقي زن در اسلام، تهران، اسراء، 1375، چ 22، صص 231، 232 و 235.
[6]. وسائل الشيعه، ج 21، ص 252.
[7]. همان، ص 254.
[8]. حقوق زن در اسلام، صص 448 و 449.
[9]. وسائل الشيعه، ج 20، ص 255.
[10]. وسائل الشيعه، ج 20، ص 256.
[11]. مطلع عشق، صص 126 و 127109