سخن را با حكايتى از گلستان سعدى آغاز مى‏ كنيم:
از صحبت‏ ياران دمشقم ملالتى پديد آمده بود. سر در بيابان قدس نهادم و باحيوانات انس گرفتم؛ تا وقتى كه اسير فرنگ شدم. در خندق طرابلس باجهودانم به كارگل بداشتند. يكى از روساى «حلب‏» كه سابقه ‏اى ميان بود، گذر كرد و بشناخت و گفت:اى فلان، اين چه حالت است؟ گفتم: چه گويم؟!
همى گريختم از مردمان به كوه و به دشت كه از خداى نبودم به آدمى پرداخت قياس كن كه چه حالم بود در اين ساعت كه در طويله نامردمم ببايد ساخت
پاى در زنجير پيش دوستان به كه با بيگانگان در بوستان
بر حالت من رحمت آورد و به ده دينار از قيد خلاصم كرد و با خود به حلب برد ودخترى كه داشت‏به نكاح من درآورد به كابين صد دينار.مدتى بر آمد بد خوى ستيزه ‏روى نافرمان بود. زبان درازى كردن گرفت و عيش مرا منغص ‏داشتن.
زن بد در سراى مرد نكو هم در اين عالم است دوزخ او زينهار از قرين بد زنهار (و قنا ربنا عذاب النار)
بارى زبان تعنت دراز كرده،همى گفت: تو آن نيستى كه پدر م تو را از فرنگ بازخريد؟ گفتم: بلى، من آنم كه‏به ده دينار از قيد فرنگم بازخريد و به صددينار به دست تو گرفتار كرد.
شنيدم گوسپندى را بزرگى رهانيد از دهان و دست گرگى شبانگه كارد برحلقش بماليد روان گوسپند از وى بناليد كه از چنگال گرگم در ربودى چو ديدم، عاقبت گرگم تو بودى (1)
و سخن را با اشعارى از اين شاعر نغزگوى -كه زبان دلنشين شعر را در خدمت ‏بيان‏ حكمتها و حقائق و واقعيتهاى زندگى پرتلاطم انسانها قرار داده و به همين جهت‏ است كه از زندگى خانوادگى و روابط همسرى آنها نيز غفلت نكرده- ادامه مى‏دهيم:
زن خوب فرمانبر پارسا كند مر درويش را پادشا برو پنچ نوبت‏بزن بردرت چو يارى موافق بود در برت همه روز اگر غم خورى غم مدار چو شب غمگسارت بود در كنار كه را خانه آباد و همخوابه دوست خدا را به رحمت نظر سوى اوست چو مستور باشد زن و خوبروى به ديدار او در بهشت است‏ شوى كسى برگرفت از جهان كام دل كه يكدل بود با وى آرام دل اگر پارسا باشد و خوش سخن نگه در نكوئى و زشتى مكن زن خوش منش دل ستانتر كه خوب كه آميزگارى بپوشد عيوب ببرد از پري چهره زشت خوى زن ديو سيماى خوش طبع گوى دل آرام باشد زن نيكخواه وليكن زن بد خدايا پناه زنى را كه جهل است و ناراستى بلا بر سر خود نه زن خواستى چو در روى بيگانه خنديد زن دگر مرد گو لاف مردى مزن (2)
زنى جنگ پيوست‏ با شوى خويش شبانگه چو رفتش تهيدست پيش كه كس چون تو بدبخت و درويش نيست چو زنبور سرخت‏به جز نيش نيست بياموز مردى ز همسايگان كه آخر نيم قحبه رايگان كسان را از رو سيم و ملك است و رخت چرا همچو ايشان نه‏اى نيكبخت؟ بر آورد صافى دلى صوف پوش چو طبل از تهيگاه خالى خروش كه من دست قدرت ندارم به هيچ به سر پنچه دست قضا بر مپيچ نكردند در دست من اختيار كه مر خويشتن را كنم بختيار (3)

مسائل و مشكلات‏ خانوادگى همواره گريبانگير خانواده‏ ها بوده و اديب گرانمايه‏اى چون سعدى كه درلا به‏ لاى حكايات منثور و منظومش ضعف هاى اخلاقى مردم را به بيان آورده، بى‏تفاوت ازكنار آنها نگذشته و حقائقى را مجسم كرده و مخصوصا دعواها و گله‏ مندي هاى زنها و شوهرها را نكته به نكته مطرح كرده، تا اشخاص، از خواندن آنها ميان طرفين به ‏داورى پردازند و بنگرند كه اگر به جاى يكى از آنها بودند، آيا به روش طرف محكوم‏ عمل مى‏ كردند و باآشفته كردن محيط خانواده، آسايش و آرامش را از خويشتن و همسر،باز مى‏گرفتند يا به روشى صحيح، سخن طرف مقابل را مى‏شنيدند و با احساس مسووليت،به گره كشايى مى‏پرداختند؟! اگر زنان و مردانى كه با يكديگر پيمان همسرى مى‏بندندو تصميم مى‏گيرند كه عمرى را در كنار يكديگر سپرى كنند و فرزندانى -به عنوان‏ پاره تن و ادامه هستى خود- به يادگار گذارند، از همان آغاز زندگى قدرى فكر مى ‏كردند كه در مقابل يكديگر چه وظائف و مسووليت هائى دارند و با كه جهاد زنان است و«حسن تزوج‏» (5) كه جهاد مردان است، مى‏ نهادند. مشكلى براى آنها و فرزندان ياپاره‏ هاى تن و جگرگوشه‏ هايشان پيش نمى‏ آمد.
در حقيقت، زن و شوهر بايد با امضاى سند ازدواج، با يكديگر، پيمان حسن تبعل وحسن تزوج ببندند.
مرد بايد بداند كه با شروع زندگى مشترك خانوادگى، يكى از مخاطبان آيه شريفه :
(و عاشروهن بالمعروف) (6) است و زن نيز بايد آگاه باشد كه انتظار قرآن از وى اين‏است كه مصداق آيه كريمه (فالصالحات قانتات حافظات بما حفظ الله) (7) باشد.
آرى وظيفه مرد، حسن معاشرت و حسن رفتار و حسن اخلاق است و همين هاست معناى‏«حسن تزوج‏» كه ما با الهام از تعبير زيباى «حسن تبعل‏» -كه در كلمات دلنشين‏ معصومين عليهم السلام آمده- انتخاب كرده ‏ايم.

حسن تزوج از سوى مرد، نمك سفره زيباى خانواده است.
حسن معاشرت و حسن رفتار و حسن اخلاق، به زندگى خانوادگى صفا و طراوت مى‏ بخشد ومحيط زندگى را به محيط انس و مودت، مبدل مى ‏سازد و اين، علاوه بر حقوق واجبى است‏كه مرد در برابر زن بر عهده دارد كه مى‏توان حق نفقه و حق مضاجعت و آميزش را ازآنها شمرد. حال اگر مرد اداى حقوق را با حسن تزوج، همراه كند، سفره زندگى‏ خانوادگى چرب و شيرين و لذت‏بخش خواهد شد و طرفين مى‏توانند با حفظ تعادل و پرهيزاز افراط و تفريط به زندگى مطلوب و ايده ‏آلى دست‏ يابند.
مشروط بر اين كه زن نيز بناى كار را بر «حسن تبعل‏» بگذارد و در حضور شوهردر امورى كه به وظائف او مربوط مى‏شوند، رام و تسليم و منقاد باشد و در غياب‏ شوهر، حافظ مال و ناموس باشد، نه به بيگانه ‏اى اجازه دهد كه در حريم خانواده،حقوق زناشوئى شوهر را كه مخصوص اوست، زيرپا نهد و از او تمتع نامشروع گيرد و نه‏به حريص طماعى اجازه دهد كه به مال شوهر دست‏ درازى كند. چرا كه خداوند با آيه(الرجال قوامون على النساء بما فضل الله على بعض و بما انفقوا) (8) . به مردحقوقى بخشيده كه زن به رعايت آن مكلف و موظف است. چنان كه به زن نيز حقوقى عطافرموده كه مرد را هم مكلف و موظف به انجام آنها كرده است.

شش صفت نيكو براى زنان
پيامبر گرامى اسلام(ص) -كه برترين همه انسانهاى روى‏زمين است- با مشكلات خانوادگى روبه رو بود و برخى از زنان، او را آزرده خاطر واذيت مى‏كردند.
«حفصه‏» و «عايشه‏» شنيده بودند كه «زينب‏» دختر «جحش‏» -يكى ديگر ازهمسران پيامبر- با عسل از او پذيرايى مى‏كند. با هم قرار گذاشتند كه پيامبراكرم(ص) را به خوردن صمغ درخت مغافير -كه بوى بدى داشت- متهم كنند.
هنگامى كه پيامبر خدا(ص) نزد حفصه آمد، مساله خوردن صمغ مغافير را مطرح كرد.
ولى پيامبر فرمود: من مغافير نخورده ‏ام. بلكه در خانه زينب، عسل نوشيده‏ ام. سوگندياد مى‏كنم كه ديگر عسل ننوشم. ممكن است زنبور آن عسل روى گياهى بدبو و احيانا مغافير نشسته باشد. (البته مراعات چنين سوگندى واجب نبوده و نيست، به آيه‏ هاى‏اول و دوم سوره مباركه تحريم توجه شود).
در عين حال به حفصه دستور داد كه اين مطلب را به كسى نگويد. چرا كه ممكن است‏از آن، برداشت نادرستى بشود. (يعنى ديگران نيز عسل را بر خود حرام كنند يابگويند: چرا پيامبر خدا حلالى را بر خود حرام كرده است).
«حفصه‏» رازدارى نكرد و خداوند پيامبرش را از توطئه‏ هاى آنها مطلع ساخت دربعضى از روايات آمده است كه پيامبر اكرم(ص) يك ماه از زنان خود كناره‏ گيرى كرد.
بلكه شايع شد كه تصميم به طلاق آنها دارد (9) .
خداوند حفصه و عايشه را مخاطب ساخت و فرمود:
(ان تتوبا الى الله فقد صغت قلوبكما و ان تظاهرا عليه فان الله هو مولاه وجبريل و صالح المومنين والملائكه بعد ذلك ظهير) (10) .
«اگر به درگاه خدا توبه كنيد، (جادارد) چرا كه دلهايتان از حق منحرف گشته واگر بر ضد او به پشتيبانى يكديگر برخيزيد، (به جايى نمى‏رسيد) زيرا خداوند ياوراوست و نيز جبرئيل و صالح مومنان و فرشتگان، بعد از آن، پشتيبان اويند» آنگاه ‏همه زنهاى پيامبر را مخاطب ساخته فرمود:
(عسى ربه ان طلقكن ان يبدله ازواجا خيرا منكن مسلمات مومنات قانتات تائبات‏عابدات سائحات ثيبات و ابكارا) (11) .
«اميد مى‏رود كه اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتراز شما برايش قرار دهد، مسلمان، داراى ايمان، متواضع، توبه‏ كار، اهل عبادت و سياحت كننده، زنانى بيوه و دوشيزه‏».
در اين آيه، بدون اين كه روى بيوگى با دوشيزگى زن تكيه شود، شش صفت مهم براى‏ زنان در محيط خانواده و در ارتباط با حسن تبعل ذكر شده است:

1 - مسلمان
بديهى است كه نخستين شرط سعادت يك خانواده مسلمان، اين است كه همه ‏اعضاى آن مسلمان باشند. قطعا زن و مرد مسلمان، كفو يكديگرند. نه زن كافر، كفومرد مسلمان است و نه مرد كافر، كفو زن مسلمان

2 - ايمان
بدون شك، درجه مومن برتر از درجه مسلمان است. هر مومنى مسلمان است.
ولى هر مسلمانى مومن نيست. زنى كه اهل ايمان نباشد، چگونه مى‏توان از اوانتظار داشت كه پاى‏بند وظائف و تكاليف زنانگى و خانوادگى باشد؟!

3 - قنوت
مسلمانى و ايمان، مشترك ميان زن و شوهر است. كمال هر انسانى در اسلام و ايمان‏ است. ولى هركدام از زن و مرد -مخصوصا در محيط خانواده- داراى كمالات مخصوصى‏ هستند كه در مجموع، مى‏توانند پديد آورنده يك خانواده كامل و سالم و ايده ‏آل‏ باشند.سهم زن دركانون خانواده، قنوت است. او بايد در برابر حقوق ويژه شوهر، رام‏ و تسليم و مطيع و متواضع باشد و راه و رسم ناز و سركشى را از خلق و خوى خود دورگرداند.

4 - توبه
درست است كه توبه از اوصاف ويژه زن نيست. بلكه هر گنه كارى بايد اهل توبه باشد. ولى بعيد نيست كه منظور توبه ويژه ‏اى باشد كه به زنانگى زنان در محيط خانواده و براى جلوگيرى از متلاشى شدن آن و گرمى و رونق بخشيدن به آن، ضرورت دارد.
سماجت و لجاجت و يك دندگى زن در برابر كجروي ها نتيجه ‏اى جز سردى روابط زناشويى و تلخى زندگى ندارد.
بهانه‏ گيري هاى دور از منطق و توقعات بيجا و بر توسن آز نشستن و راندن، جز تلخ كامى و ناكامى چيزى به بار نمى ‏آورد.
اگر زن در برابر اينگونه تندروي ها اهل توبه و بازگشت‏ باشد، نه تنها بار گناه ‏خود را سبك مى‏كند، بلكه زمينه را براى همدلى و دل‏آرامى فراهم مى‏كند و چه راهى‏براى ادامه زندگى خانوادگى از اين، هموارتر؟! بارى چنين توبه‏ اى كمال ويژه زن‏است. هرچند توبه مطلق، كمال مطلق براى هر انسانى است.

5 - عبادت و عبوديت
عبوديت هم كمال هر انسانى است. آن كه اهل عبوديت نيست،ناقص است، مرد يا زن.
گويى عبوديت زن در برابر حق به خلق و خوى شوهردارى او پيوند خورده است.
او بايد در عبادات واجب، مطيع بى‏قيد و شرط معبود حقيقى باشد. ولى در عبادات‏ مستحب، نمى‏تواند كارى كند كه به حق شوهر لطمه بخورد. جهاد هم كه يكى از عبادات‏ مردان است، براى او در حسن تبعل خلاصه شده است.

6 - سياحت و هجرت
ممكن است منظور از سياحت و هجرت زن، سير و سياحت او در راه ‏اطاعت‏ خدا و هجرت از هواهاى نفسانى و هوس هاى زنانه باشد. چنان كه هجرت ظاهرى هم‏در حقيقت، گريز از تعلقات و وابستگي ها و پشت‏ پا زدن به هواهاى نفسانى است.
برخى سياحت زن را به معناى روزه ‏دارى او گرفته ‏اند. ممكن است اين روزه‏ دارى هم‏به معناى روزه ‏دارى حكمى -يعنى روزه ‏دارى چشم از نگاه به نامحرم و زبان از بدگوئى‏ و شماتت و دل از هواهاى نفسانى- باشد. ارزش واقعى روزه ماه رمضان هم به‏ روزه‏ دارى چشم و گوش و دل و زبان است.

پي نوشت :
1- سعدى شيرازى، شيخ مصلح‏الدين، كليات سعدى، از روى نسخه تصحيح شده مرحوم‏محمد على فروغى، تهران، ققنوس، 1376، ص 80 - 79.
2- همان مدرك، ص 377 و 378.
3- همان مدرك، ص 347.
4- اشاره به حديثى از امام هفتم(ع) كه «جهاد المراه حسن التبعل‏» يعنى: جهاد زن، شوهردارى نيكوست. (ر.ك. تفسير الميزان، ج‏4، ص 373)
5- اگر اسلام از زن انتظار حسن تبعل دارد، طبيعى است كه از مرد هم انتظار حسن‏تزوج و همسردارى نيكو داشته باشد.
6- النساء: آيه 19.
7- النساء: 34.
8- النساء: 34: مردان را به سبب برترى‏ى كه خداوند به برخى بر برخى داده و به ‏واسطه اين كه مالشان را انفاق كرده ‏اند، بر زنان قيموميت است.
9- با استفاده از تفاسير و روايات مختلف. رجوع شود به تفسير نمونه، ج‏24، ص‏271 و 272 و تفسير الميزان(ترجه فارسى) .
10- التحريم: 4.
11- التحريم:5.
نويسنده: احمد بهشتي