مفهوم شناسي اوقات فراغت
فراغت در لغت به معناي آسايش، آسودگي، آسوده شدن از کار روزانه و غير آن معنا شده است.
اصولاً اوقات فراغت فرصت هايي است که انسان مسئوليت پذير هيچ گونه تکليف يا کار موظفي را عهده دار نبوده، زمان در اختيار اوست تا با ميل و انگيزه شخصي به امر خاصي بپردازد.[1]
در تعريف اوقات فراغت مفهوم رضايت، انگيزه و عامل انتخاب نقش اساسي دارد. در حقيقت بارزترين ويژگي اوقات فراغت اين است که انسان از روي رضايت باطني و انگيزه شخصي، از ميان مجموعه متنوع و گسترده اي از فعاليت ها به اختيار خويش يکي را بر مي گزيند.[2]
ناگفته نماند که اوقات فراغت به معني بيکاري، وقت آزاد يا وقت مرده نيست، بلکه اوقات فراغت را مي توان فرصت هايي دانست که انسان رها از الزامات و وظايف شغلي، مدرسه اي و اجتماعي، آزادانه و از سر رضايت دروني عهده دار نحوه گذران عمر خويش مي شود.

 
اهميت اوقات فراغت و نقش آن در تکامل انسان
اوقات فراغت در زندگي انسان حساسيت فوق العاده اي دارد و اندکي بي تفاوتي و بي توجهي به آن مي تواند آسيب ها و انحرافات فراوان به بار آورد، امام صادق ـ عليه السلام ـ در هشداري مي فرمايند: انسان اگر به کاري مشغول نباشد از فرط خوشي و بيکاري و بيهودگي به کارهايي دست مي زند که ضررش بر او و نزديکانش بسيار است.[3]
بنابر آن چه گذشت در مي يابيم که اوقات فراغت بستر مناسبي براي شکل گيري و ظهور رضايت و انتخابگري هر فرد است، امري که لازمه احساس استقلال و خود شکوفايي و تعالي انسان است و اين امر به نوبه خود در پيشرفت و کاکرد هر چه بيشتر اجتماع نيز مؤثر است. اگر برنامه هاي اوقات فراغت با جهت گيري صحيح و سالم انتخاب شود، بسياري از نابساماني هاي روحي و جسمي و اجتماعي درمان يافته و خلاقيت هاي فردي و اجتماعي را به بار خواهد آورد.

کارکردهاي مثبت اوقات فراغت
1ـ فهم مسئوليت پذيري و نقش فرد در سازندگي و اعتلاي خويش و نيز شناخت نقاط ضعف و محدوديت هاي خود دانست. افراد خلاق، علاوه بر اين که از هوش سرشار، صداقت، صراحت و انعطاف پذيري برخوردار هستند از اوقات فراغت خود حداکثر استفاده را کرده اند و با آزاد انديشي و تفکر مسائل مختلف را ارزيابي مي کنند.

2ـ سلامت رواني فشارها و خستگي هاي جسمي و روحي ناشي از اشتغال مستمر و بدون وقفه به کارهاي الزامي و اجباري به تدريج زمينه نشاط و شادابي و سرزندگي و تعادل حياتي فرد را سلب کرده و چه بسا باعث اختلالات رواني همچون افسردگي، اضطراب و بيماري هاي روان تني مي گردد. در اين ميان تفريحات سالم عامل مهم مقابله با اين اختلالات است.

3ـ شکل دهي شخصيت سالم: ساعات فراغت فرصتي است که انسان مي تواند به ارزيابي عملکرد گذشته خويش بپردازد. عادت هاي ناپسند و زشت گذشته خويش را با رضايت و انگيزه باطني ترک کند و فارغ از فشارهاي رواني و خستگي هاي روحي و جسمي که در غير اوقات فراغت هميشه با آن مواجه بوده، و با نشاط و سروري باطني و روحيه اي عالي با کسب عادات خوب و شخصيت سالم بپردازد.
اساساً مي توان در پرتو برنامه ريزي و با توصيه هاي ديني، به فراغت گوارايي که امام سجاد ـ عليه السلام ـ آن را درخواست مي کنند، دست يافت، فراغتي که از ويژگي هاي زير برخوردار است:
خداوندا! اگر براي ما فراغتي از کارهاي دنيا مقدّر فرموده اي، پس آن را فرصتي همراه با سلامتي قرار ده که در آن رنجي حاصل نشود و ملامتي به وجود نيايد. تا اين که فرشتگاني که به ثبت گناهان ما مأمورند با صحيفه اي خالي از گناه از پيش ما بروند و فرشتگان مأمور به نيکي ها، خوشحال از اعمالي که از ما نوشته اند، از نزد ما برگردند.[4]

عوارض اوقات فراغت
اوقات فراغت به سان شمشير دو لبه برّاني مي ماند که غفلت و بي توجهي يا کم توجهي نسبت به آن مي تواند موجب انحراف وسقوط يک فرد يا اجتماع شود. اصولا ً هنگامي که انسان بيکار است زمينه مساعدي براي او فراهم است که دچار انحرافات اخلاقي و رفتاري گردد به همين علت در روايات ما وارد شده است که انسان نبايد فراغت محض داشته باشد، چنانچه حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
سزاوار نيست که انسان زماني داشته باشد که به هيچ کاري مشغول نباشد.[5]
همچنين اگر برنامه ريزي درستي نسبت به اوقات فراغت انجام نگيرد و سرگرمي ها و تفريحات غير سالمي براي فرد تدارک ديده شود، و نسبت به گروه هايي که افراد در آن شرکت مي جويند، مطالعه اي صورت نگيرد در حقيقت زمينه انحراف فرد را فراهم مي آورد.[6]

بايسته هاي اوقات فراغت
1ـ برنامه هاي اوقات فراغت بايد هم شادي آفرين، سرگرم کننده و لذت بخش باشد و هم متضمن رشد و کمال انسان.

2ـ اين برنامه ها بايد سعادت فردي و سلامت اجتماعي را به همراه داشته باشد.

3ـ برنامه هاي اوقات فراغت بايد به گونه اي باشد که در جهت تقويت و تلطيف همه ارزش هاي اخلاقي و عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، هنري و سياسي زندگي انسان مؤثر باشد.

4ـ اين برنامه ها بايد از نوعي تعادل برخوردار باشد و افراط و تفريط در آن مشاهده نشود، براي مثال نبايد وقت زيادي را به تماشاي تلويزيون اختصاص داد.

5ـ برنامه هاي اوقات فراغت نبايد خلاف شرع و موازين اخلاقي باشند. اين معياري است که اگر رعايت شود جلوي بسياري از انحرافات و کژروي ها گرفته مي شود.

راه هاي پر کردن اوقات فراغت
1ـ ورزش، در اسلام به ورزش خصوصاً ورزش هايي که علاوه بر تقويت بنيه فردي، به تقويت بنيه اجتماعي يک ملت بينجامد، تأکيد شده است. ورزش هايي همچون تير اندازي، اسب دواني، شکار و شنا مورد توصيه دين است. پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند به فرزندانتان شنا و تيراندازي ياد دهيد.[7] در حديثي ديگر آمده است که پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ برنامه اسب دواني را در مدينه و در مسافت بين حصبا و مسجد النبي و زيق اجرا نمودند و براي برنده اوّل ودوم و سوم يک درخت خرما جايزه قرار دادند.[8]
2ـ سير و سفر و گشت و گذار در مناظر زيبا و ديدني، سفر برون کرد از طبع ها خامي ها کباب پخته نگردد مگر به گرديدن
(صائب تبريزي)
قرآن مجيد ما را به سير و سفر در زمين و عبرت گيري از عاقبت پيشينيان و نيز تدبر در آيات الهي و آثار خداي سبحان فرا مي خواند و مي فرمايد:
«اي پيامبر به آنان بگو که در روي زمين سفر کنيد و سپس بيانديشيد که نهايت کار گناهکاران و مجرمين چه شد»(انعام / 11)
در سوره عنکبوت هم آمده است: در روي زمين سير کنيد تا از آفرينش خدا پي به قدرت او در معاد و حيات آخرت ببريد (عنکبوت/ 20).
پيامبر گرامي اسلام هم سفر را عاملي مهم در تأمين تندرستي مي شمارند و مي فرمايند: سفر کنيد تا صحت و سلامت داشته باشيد.

3ـ برنامه هاي مفيد تلويزيوني و رايانه اي، البته والدين بايد بر اين گونه برنامه ها نظارت داشته باشند.

4ـ بازي با همسالان، البته با نظارت و محدوديت زماني و با همسالان با تربيت درست و مناسب.

5ـ کارهاي دستي، فني و هنري، اين فعاليت ها از قبيل کيت هاي الکترونيکي، صحافي، سبد بافي، قالب سازي، سفالگري و نقاشي علاوه بر تقويت مهارت هاي حسي و حرکتي و نيز پرورش قواي تخيلي فرد، زمينه ورود او را به صحنه اجتماع فراهم آورد.

6ـ مطالعه کتاب و نشريات مهم، در اين ميان وجود کتابخانه ها عامل مؤثري در جذب جوانان به مطالعه و کتاب است. آمار کتابخانه ها و کتابخوان ها در هر جامعه با ميزان فرهنگ و رشد و توسعه آن جامعه رابطه مستقيم دارد. بدين منظور علاوه بر کاهش قيمت کتاب و جذابيت چاپ و جلد آن و نيز عنوان هاي کتاب، ارايه کتاب ها منطبق با نيازهاي افراد، و تأسيس، تجهيز و بهينه سازي فضاي کتابخانه ها نيز تا حد زيادي مي تواند مؤثر باشد.

7ـ پر کردن اوقات فراغت با فعاليت هاي مذهبي
يکي از اشکال گذراندن اوقافت فراغت، استفاده از آن در جهت رشد و تربيت مذهبي است، در اين زمينه بايد بر رشد تفکر مذهبي و نيز رشد مهارت هاي ديني تأکيد بيشتري داشته باشيم. دين اسلام براي تفکر و انديشه ارزش بسيار والايي قائل است. چه خوبست فرزندانمان در جلساتي شرکت کنند که قدرت استدلال ديني آن ها را افزايش دهد و به آنان در مورد نحوه دريافت باورهاي ديني کمک کند اوقات فراغت فرصتي است براي رشد مهارت هاي مذهبي از قبيل قرائت قرآن و ادعيه، درک معناي عبارات ديني، شرکت در مجامع مذهبي و انجام فرايض؛ اگر فرزندان نتوانند آداب مذهبي را با مهارت نسبي انجام دهند موجب دوري تدريجي آن ها از مذهب خواهد شد يکي از توصيه ها در زمينه فعاليت هاي مذهبي برگزاري جلسات مذهبي خانوادگي است. بهتر است، ساعاتي از هفته صرف برگزاري جلسات ديني از جمله قرائت قرآن در خانواده شود تا با تلاوت آياتي چند، ضمن بهره گيري از ثواب اخروي، موجبات همدلي بيش تر اعضاي خانواده فراهم آيد.
شرکت در فعاليت هاي اجتماعي ديني از قبيل کمک به مستمندان، ملاقات بيماران و افراد سالخورده و از کار افتاده، گردآوري کمک براي افراد نيازمند و غير آن مي تواند فرصت خوبي براي بهره گيري از وقت و نيز رشد فکري و اجتماعي باشد. اگر انسان بدون انگيزه هاي مادي و سودجويانه و تنها براي رضاي خداوند و تأمين خير و رفاه ديگران کار کند بسيار ارشمند است.

8ـ ارتباط با دوستان و آشنايان و صله رحم
اوقات فراغت فرصت بيشتري را در اختيار مي گذارد تا دوستان و آشنايان بيشتر يکديگر را ببينند و به خصوص دوستان صميمي مدت زيادتري را در کنار هم بگذرانند. دوستان صميمي در چنين ايامي چنان غرق در يکديگر مي شوند که هر قدر هم کنار هم باشند باز زمان را کوتاه مي يابند و از سپري شدن سريع زمان گله مي کنند. نقش دوست در شکل گيري شخصيت و اهداف انساني و راهي که او در رسيدن به اهداف خويش بر مي گزيند، آنقدر مهم است که به يقين مي توان آن را از اصلي ترين و مهم ترين عوامل به حساب آورد به همين سبب امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: بهترين برادرانت کسي است که تو را به هدايتي رهنمون شود، تقوايي نصيبت کند و از پيروي هواي نفس بازت دارد.[9]
توجه: هر چند در اين صورت بايد بر آسيب زايي اين گونه ارتباطات نيز توجه داشت چه اين که «دوستي و معاشرت با دوستان هم سازندگي است و هم تخريب و ويرانه سازي، هم مايه لذت و شادي است و هم عامل درد و رنج! هم کليد خوشبختي و سعادت است هم بدبختي و شقاوت، هم عامل دينداري و عشق به خداست و هم گريز از دين و روي گرداني از معبود.[10]
انحرافات اخلاقي و آسيب پذيري هاي اجتماعي، با اوقات فراغت همبستگي مثبت دارد.
به همين سبب لازم است که والدين، مربيان و رسانه ها، معيارهاي صحيح دوست يابي و آداب معاشرت پسنديده و درست را به افراد آموزش دهند. ضمناً بايد به گونه اي رفتار کرد که فرزندان حضور بزرگتر ها را پيوسته احساس کنند و آن ها را به طور کلي آزاد و رها نگذاشت.

9ـ گفتگوهاي صميمانه
اوقات فراغت فرصتي است، براي جبران خلأهاي ارتباطي بين اولياء و فرزندان، فرصتي براي گفت و گو کردن با آنان، به ويژه گفت و گو بين پدر و فرزندان، پدري که اغلب بهانه ها و دلايل گوناگوني او را وا مي دارد تا زمان زيادي را خارج از خانه سپري کند و بچه ها به تدريج با او بيگانه شوند. پدري که آرام آرام تکاليف را برعهده همسرش مي گذارد و حتي براي تقاضاي فرزندانش نيز مادر را واسطه نقل و انتقال خواست و جواب آن قرار مي دهد. اوقات فراغت زمان خوبي است براي با بچه ها گفتن و از بچه شنيدن.

منابع كمكي:
افروز، غلامعلي، مباحثي در روان شناختي و تربيت کودکان و نوجوانان
احمد احمدي، روان شناسي نوجوانان و جوانان

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . افروز، غلامعلي، مباحثي در روان شناختي و تربيت کودکان و نوجوانان، ص 123.
[2] . همان، ص 124.
[3] . بحار الانوار، ج3، ص 87.
[4] . صحيفه سجاديه، دعاي 11.
[5] . غرر الحکم، 2684.
[6] . احمد احمدي، روان شناسي نوجوانان و جوانان، ص 135.
[7] . هندي، کنزل العمال، ح 45342.
[8] . مصطفي حسيني دشتي، معارف و معاريف، ص 1196.
[9] . غرر الحکم، ح 9485.
[10]. بحار الانوار، ج74، روايت 12.
شكيباسادات جوهري - ماهنامه شميم ياس، ش 39، ص 48