روابط خانوادگي حضرت فاطمه (س) براي همه كساني كه خواهان يك زندگي متعالي هستند ، درس هاي ارزشمندي را ارايه مي‏ دهد. هر چند تاريخ نتوانسته است و يا نخواسته است به خوبي اين روابط را ترسيم كند ، اما آنچه بر جاي مانده است نيز قابل توجه است.
تقسيم كار :
يكي از عواملي كه در حفظ اساس خانواده ، نقش سازنده‏اي دارد ، برنامه ‏ريزي دقيق و منطبق با واقعيت هاي زندگي است. اداره خانه، علي‏رغم اينكه ساده و عاري از پيچيدگي جلوه مي ‏كند ، ظرافت هاي خاص خود را مي ‏طلبد كه بي ‏ترديد ، به كاربستن آنها سبب موفقيت و آرامش رواني زن و مرد خواهد بود. عدم تعادل در تقسيم كار ، باعث مي ‏شود كه در نهايت ، يكي از دو ركن خانه ـ يعني زن يا مرد ـ از پاي در آيد.
يكي از جلوه هاي زندگي مشترك اميرالمؤمنين علي (ع) و فاطمه زهرا (س) تقسيم مطلوب وظايف ناشي از زندگي مشترك بود.
مدت زيادي از ازدواج آنها نگذشته بود كه خدمت پيامبر (ص) رسيدند و از او تقاضا كردند تا كارها را ميان آن دو تقسيم كند. رسول خدا (ص) كارهاي خانه را به فاطمه (س) سپرد و مسؤوليت هاي خارج از منزل را به علي (ع) واگذار كرد.
بعد از اين تقسيم بود كه زهرا (س) بارها اظهار خشنودي مي‏ كرد و رضايت خود را از اين تقسيم‏ بندي ابراز مي ‏داشت. (1(
بي ‏ترديد ، تقسيم ‏بندي پيامبر (ص) بر مبناي ساختار روحي و جسمي و مصلحت اجتماعي آنها بود.
به همسرت محبت كن :
اين روايت در بسياري از كتابهاي روايي شيعه آمده است كه علي (ع) فرمود :
روزي من و زهرا (س) در خانه نشسته بوديم كه ناگهان صداي پيامبر (ص) را شنيديم ؛ به احترام آن حضرت برخاستيم.
پيامبر(ص) فرمود : بر جاي خود بايستيد تا من هم به شما ملحق شوم. سپس فرمود : براي چند لحظه ما را تنها بگذار.
آن گاه در خلوت از فاطمه (س) سؤال كرد : رفتار شوهرت ـ علي(ع) ـ با تو چگونه است ؟
فاطمه گفت : خوب است، اما زنان قريش مرا سرزنش مي‏كنند كه پدرت تو را به ازدواج كسي در آورد كه دستش از مال دنيا خالي است.
پيامبر(ص) فرمود : دخترم!
پدر و شوهر تو فقير نيستند ؛ خداوند ، خزاين زمين را از طلا و نقره بر من عرضه كرد ولي من به آنچه نزد اوست ، رضايت دادم. خداي سبحان به جهانيان نگريست و از ميان همه ، دو نفر را انتخاب كرد ؛ من كه پدر تو هستم و علي كه شوهر توست.
دخترم ! شوهر تو بهترين همسرهاست ، تو را از نافرماني او برحذر مي ‏دارم.
سپس بيرون آمد و مرا صدا زد و فرمود :
به همسرت مهرباني كن ، زيرا فاطمه ، پاره تن من است ، رنج او ، رنج من و شادي او خشنودي من است. (2(
رازداري :
ادب و احترام زن به همسر خود ، اقتضا مي ‏كند كه نه تنها از طرح و بزرگ جلوه دادن كمبود هاي خانه ، خودداري كند بلكه در حد امكان كاستي ها را ناديده گرفته ، آنها را كوچك شمارد. هنگامي كه اظهار ناراحتي ، نتيجه ‏اي جز رنجش شوهر ندارد ، زن نبايد كلامي در اين رابطه با او بگويد. ايثار و محبت، اقتضا مي ‏كند كه او خود به ترتيبي كه مي‏ داند آنها را جبران كرده و زحمت مضاعف را بر شوهر خود ، تحميل نكند.
روزي فاطمه (س) به حضور پدرش رسيد ، در حالي كه آثار ضعف و گرسنگي از چهره زهرا (س) نمايان بود. رسول خدا (ص) وقتي اين حالت را مشاهده كرد ، دست هايش را به سوي آسمان ، بلند نموده و گفت :
خدايا گرسنگي فرزندم را به سيري تبديل كن و وضع او را سامان بده.(3 )
پيامبر اكرم (ص) بدون اينكه زهرا (س) سخني به او بگويد ، از ضعف و گرسنگي او باخبر مي ‏شود كه اين خود ، يكي ديگر از نمونه‏ هاي پاي‏بندي به اساس و اسرار خانواده است.
فداكاري :
اصولاً شالوده هيچ خانواده‏اي بدون گذشت و ايثار ، استوار نمي‏ ماند. در خانه اي كه تمام افراد آن در انديشه منافع شخصي خود باشند و خبري از فداكاري نباشد ، مهر و صفايي در ميان نخواهد بود. در زندگي خانوادگي زهرا (س) شاهد نمونه‏ هاي برجسته ايثار و فداكاري هستيم كه به نمونه ‏اي از آن اشاره مي ‏كنيم :
صبح يكي از روزهايي كه علي (ع) و فاطمه (س) در كنار هم بودند ، علي (ع) براي رفع گرسنگي شديد خود غذايي را از همسرش طلب كرد. زهرا (س) گفت : خود دو روز است كه چيزي نخورده ‏ام و هر چه در خانه بود براي تو و فرزندان آوردم.
علي (ع) فرمود : چرا مرا از اين امر آگاه نساختي تا براي تهيه غذا انديشه ‏اي كنم ؟
زهرا پاسخ داد : از خداي خود شرم كردم كه چيزي از تو بخواهم كه انجام آن برايت دشوار باشد.
علي (ع) از خانه بيرون آمد و يك دينار قرض كرد. خواست با آن غذايي تهيه كند كه بين راه مقداد را ديد. مقداد در هواي گرم مدينه ، در كوچه نشسته بود. حضرت از او پرسيد : چرا در اين هواي گرم اين چنين پريشان در كوچه نشسته ‏اي ؟
مقداد عرض كرد : جواب اين سؤال را از من نخواه و بگذار نگويم كه بر من و خانواده ‏ام چه مي گذرد.
علي (ع) فرمود : من از اينجا نمي ‏روم تا اينكه علت پريشاني تو را بدانم. مقداد كه چاره ‏اي جز بيان وضعيت خود نديد ، گفت :
همسر و فرزندانم از شدت گرسنگي ، دندان هاي خود را به هم مي‏ فشارند و چون اين وضع رقت‏ بار برايم قابل تحمل نبود ، از خانه بيرون آمدم تا شاهد چنين وضعيتي نباشم.
ديدگان علي(ع) از اشك پر شد و دانه‏ هاي اشك بر محاسن مباركش جاري گشت و رو به مقداد كرد و فرمود:
احتياج تو به اين دينار بيش از من است. پول را به او داد و براي اقامه نماز ، راهي مسجد شد. نماز را با پيامبر (ص) به جا آورد.
پيامبر (ص) بعد از نماز رو به علي (ع) كرد و فرمود : آيا دوست داري من مهمان شما باشم ؟ علي (ع) از شرم ، پاسخي نداد.
پيامبر (ص) فرمود : چرا پاسخ نمي‏ دهي ؟
علي (ع) گفت : بله تشريف بياوريد. پس از آن به اتفاق يكديگر وارد خانه شدند. فاطمه ، مشغول عبادت بود پيامبر (ص) پس از سلام و احوالپرسي فرمود : دخترم! زندگي را چگونه مي ‏گذراني ؟
فاطمه (س) از زندگي خود اظهار رضايت كرد. در همين حال ، علي (ع) متوجه ظرف غذايي شد كه بوي معطر آن ، فضاي اتاق را پر كرده بود ، ظرفي مملوّ از طعامي مطبوع و معطر.
علي(ع) پرسيد : اين غذا از كجا آمده است ؟ من تا به حال ، غذايي به اين مطبوعي و خوش ‏رنگي نديده ‏ام.
پيامبر (ص) دست خود را بر دوش علي گذاشت و فرمود :
اين ، در مقابل آن ايثاري است كه براي رضاي خدا كردي و ديناري را كه خود بدان نيازمند بودي ، در راه خدا انفاق نمودي و در همان حال گريست. (4)
شاهد سخن ، اوج اظهار رضايتي است كه حضرت فاطمه (س) از وضعيت زندگي خويش دارد.
نگاه روح ‏بخش :
وجود زن ، در خانه مي‏تواند محيط را به دريايي از مهر و عطوفت تبديل كند به گونه‏ اي كه مرد با حضور در اين فضا ، آرامش پيدا كرده و مرهمي بر زخم هاي دل او باشد. در غير اين صورت زندگي براي او فرسايش روح و مرگ تدريجي خواهد بود.
مرد، همسر خود را مايه آرامش و تسلي خاطر مي‏ داند و به تعبير ديگر ، نگاه مرد به خانه و زندگي ‏اش نگاه كسي است كه از ميان موج هاي سهمگين دريا به ساحل نجات مي‏ نگرد.
مشكلات بيروني :
هر مردي براي حل مشكلات گوناگون خارج از منزل ، به يك روحيه قوي و زنده ، نيازمند است. او سعي مي‏ كند كه از لحظاتي كه در بستر آرام‏ بخش خانه اش سكونت مي ‏يابد ، براي تقليل كاستي ها و زدودن نگراني ها استفاده كند.
مردي كه از نعمت چنين خانه و خانواده اي برخوردار است ، در مسير زندگي و انجام وظايف سياسي ، اجتماعي خود ، فردي پيروز و موفق خواهد بود.
فاطمه (س) جايگاه حساس و بلند شوهرش را مي‏ داند ؛ همچنين مي‏ داند كه علي (ع) در محيط بيرون با چه مشكلاتي رو به ‏روست. كوشش او ايجاد يك محيط آرام و باصفا در درون خانه بود و نه تنها سخني كه موجب پريشاني او بشود بر زبان نمي ‏آورد ، بلكه آنچه مي‏ گفت در جهت اهداف همسر فداكار و دلاورش بود.
اميرالمؤمنين علي (ع) موضوع را اين گونه بيان مي‏ كند :
هيچ گاه ، فاطمه از من نرنجيد و او نيز هرگز مرا نرنجاند ؛ او را به هيچ كاري مجبور نكردم و او نيز مرا آزرده نساخت ؛ در هيچ امري ، قدمي برخلاف ميل باطني من برنداشت و هر گاه كه به رخسارش نظاره مي ‏كردم ، تمام غصه‏ هايم برطرف مي‏ شد و دردهايم را فراموش مي ‏كردم. (5)
در جايي ديگر مي ‏فرمايد : به خدا قسم ! هرگز كاري نكردم كه فاطمه خشمگين شود ، او نيز هيچ گاه مرا خشمگين نكرد. (6)
سپاس مجاهدت ها :
فاطمه (س) در تمام مبارزات همسرش اعم از مبارزات سياسي و جنگهاي نظامي ، مايه اميد و دلگرمي او بود ؛ در غياب شوهر ، خانه و فرزندان او را به خوبي اداره مي‏ كرد ؛ با اشتياق به انتظار بازگشت شوهر از جنگ مي‏ نشست و تمام سعي و كوشش خود را در راه آسايش او به كار مي ‏برد به طوري كه وقتي علي (ع) برمي ‏گشت و ساعاتي را در ميان خانواده‏ اش مي‏ گذراند ، تمام خستگي هاي حاصل از جنگ هاي طاقت‏ فرسا ، از تن او مي ‏رفت و با خيال آسوده ، خود را آماده نبرد هاي آينده مي ‏نمود.
وقتي علي (ع) از جبهه بازمي ‏گردد ، فاطمه (س) به استقبال او مي ‏رود و با روي گشاده و لبخند حاكي از رضايت و افتخار به او مي ‏نگرد ، لباس و شمشير خون ‏آلود او را مي‏ شويد و از حوادث ميدان جنگ از او مي‏ پرسد و بدين وسيله نقش خود در جهاد سرنوشت ‏ساز اسلام و در تقويت رواني شوي مجاهدش ، ايفا مي‏كند.
دردهاي علي (ع) ، دردهاي فاطمه (س) نيز هست ، از اين ‏رو ، گفتار و كردار زهرا (س) در راستاي خواست علي (ع) بود. حمايت و پشتيباني فاطمه (س) از همسرش به اندازه ‏اي مهم و مؤثر بود كه علي (ع) مادامي كه همسرش زنده بود ، تن به بيعت نداد.
خليفه اول و دوم چندين بار تقاضاي ملاقات او را كرده بودند و فاطمه (س) نپذيرفته بود ؛ اما تاريخ مي‏ نويسد:
علي (ع) در واپسين روزهاي حيات زهرا (س) نزد او آمد و تقاضاي آنها را براي ملاقات فاطمه (س) بازگو كرد و از او اجازه خواست.
زهرا (س) چنين گفت : خانه از آن تو و من نيز در اختيار تو هستم ، آنچه خود صلاح مي ‏داني عمل كن.
اين را گفت و چادر بر سر كشيد و صورت خود را به آن سوي اتاق متوجه ساخت.(7)
اشك ها ، بدرقه راهش :
پيمان وفاداري و پيوند زناشويي ، در خانه علي (ع) آن چنان محكم و استوار بود كه تنها مرگ مي‏ توانست در ظاهر ، آنها را از هم جدا كند. فاطمه (س) با شهادت خود ، قلب علي (ع) را كه هنگام ورودش به خانه او قوت و اطمينان بخشيده بود ، چنان بي ‏تاب و تحمل كرد كه در باور هيچ ناظري نمي‏ گنجيد.
روزي فاطمه (س) به علي(ع) گفت : هنگام فراق ، نزديك شده است ؛ سخناني دارم كه مي‏ خواهم با تو بگويم.
علي(ع) فرمود : آنچه دلت مي‏ خواهد بگو ، علي(ع) بر بالين فاطمه (س) نشست و دستور داد كسي داخل اتاق نباشد.
دخت پيامبر(ص) ، اين گونه آغاز كرد :
اي پسرعم ! از شروع زندگي ‏ام با تو در هيچ امري مخالفت تو را نكردم و هرگز از من دروغ و خيانت، سر نزد.
علي (ع) در حالي كه او را تصديق مي ‏كرد گفت : تو با تقوا تر و متواضع ‏تر از آن هستي كه من تو را بر چنين امري سرزنش كنم.
آه چقدر جدايي و دوري از تو بر من دشوار خواهد بود ! مصيبت پيامبر (ص) برايم زنده مي‏ شود. از دست دادن تو براي من بسيار سخت و ناگوار است. از اين مصيبت به خداي خود پناه مي ‏برم و دل به او مي ‏سپارم. مصيبت فراق تو آن قدر تلخ و سنگين است كه تحمل آن براي علي (ع) مشكل و طاقت‏ فرساست. مصيبتي كه هيچ چيز نمي ‏تواند آن را جبران كند ؛ اين دردي است كه درماني براي او نمي ‏بينم.
سپس علي (ع) سر فاطمه (س) را به سينه چسباند و با هم گريستند. (8)
گريه فاطمه (س) براي تنهايي علي (ع) و اشك علي (ع) براي از دست دادن يار و حامي وفادار خود بود.
..........................................................................
پاورقي ها:
1ـ بحارالانوار ، ج43 ، ص153
2ـ كشف ‏الغّمه ، ج1، ص363 ، مناقب خوارزمي ، ص256 ، بحارالانوار ، ج43 ، ص133 ، ناسخ ‏التواريخ ، ص43
3ـ بحارالانوار، ج43، ص77
4ـ بحارالانوار، ج43، ص60، فاطمه من المهد الي اللحد، ص254
5ـ بحارالانوار، ج43، ص123، كشف ‏الغّمه، ج1، ص363
6ـ كشف ‏الغّمه، ج1، ص363
7ـ كشف‏ الغّمه، ج1، ص199
8ـ كشف‏ الغّمه، ج1، ص191