‏
يك. نَفَقه (مخارج زن)
أ. تعريف نفقه‏
1. زنی كه عقد دائمی شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، و بايد خود را برای هر لذتی كه او می‏خواهد تسليم نمايد، و بدون عذر شرعی از نزديكی كردن او جلوگيری نكند. و اگر در اينها از شوهر اطاعت كند، تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگری كه در كُتُب ذكر شده بر شوهر واجب است، و اگر تهيه نكند چه توانايی داشته باشد يا نداشته باشد، مديون زن است.371

2. اگر زن در كارهايی‏كه در مسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نكند گناهكار است، و حق غذا و لباس و منزل و همخوابی ندارد، ولی مَهر او از بين نمی‏رود.372

3. مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.373

4. مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست، ولی اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد بايد خرج سفر او را بدهد.374

5. زنی كه از شوهر اطاعت می‏كند اگر مطالبه خرجی كند و شوهر ندهد می‏تواند جهت الزام شوهر بر پرداخت نفقه به‏حاكم شرع و اگر ممكن‏نباشد به‏عُدول مؤمنين،375 و اگر آن هم ممكن نباشد به فُسّاق مؤمنين مراجعه نمايد. و چنانچه الزام شوهر بر دادن نفقه ممكن نباشد می‏تواند در هر روز به اندازه خرجی آن روز بدون اجازه از مال او بردارد، و اگر ممكن نيست چنانچه ناچار باشد كه معاش خود را تهيه كند، در موقعی كه مشغول تهيه معاش است اطاعت شوهر بر او واجب نيست.376

6. اگر زن به جهت عذر شرعی يا عقلی مانند حيض يا احرام يا اعتكافِ واجب يا بيماری و يا غير اينها نتواند خود را تمكين شوهر كند، نفقه‏اش از بين نمی‏رود. و همچنين اگر زن با اجازه شوهر مسافرت كند - چه سفر واجب باشد يا مستحب و يا مباح - و يا در كار واجبِ مُضَيَّقی‏377 مانند حج واجب، بدون اجازه شوهر و يا حتی با منع و نهی او نيز مسافرت كند، نفقه‏اش از بين نمی‏رود، بر خلاف مواردی كه زن بدون اجازه شوهر به مسافرت مستحب يا مباح می‏رود. پس در اين‏گونه موارد نفقه زن از بين می‏رود، بلكه چنانچه زن بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود - حتی اگر برای غير مسافرت باشد، تا چه رسد به اينكه برای مسافرت باشد - نفقه‏اش از بين می‏رود، زيرا سرپيچی و نشوزی كه از بين برنده نفقه زن است تحقق پيدا كرده است.378

ب. مقدار نفقه‏
7. نفقه زن مقدار معيّنی ندارد، بلكه قانون اين است كه شوهر آنچه را زن نياز دارد تهيه كند، مانند غذا، خورش، پوشاك، فرش، روانداز، مسكن، خدمتكار379 و وسايلی كه برای آشاميدن، پختن، نظافت و غير اينها لازم دارد ... .380

ج. شرط پرداخت نفقه‏
8. شرط استحقاق زن برای دريافت نفقه و خرجی، فقر و نياز زن نيست. از اين رو زن بر شوهر حق نفقه دارد اگر چه زن، بی‏نيازترين مردم باشد.381

د. چگونگی پرداخت نفقه‏
9. چگونگی پرداخت نفقه به صورت غذا و خورش يا بدين‏گونه است كه زن مانند ساير اعضای خانواده طبق معمول با شوهرش در خانه هم‏خوراك می‏شود، و يا بدين صورت است كه شوهر، خودِ نفقه را به زن می‏دهد ... .382

پرداخت نفقه به صورت پول نقد
10. اگر زن و شوهر بر پرداخت نفقه به صورت پول نقد و قيمت غذا و خورش توافق كنند و زن آن را بگيرد مالكش می‏شود. و آنچه به‏عنوان نفقه بر مرد واجب بوده است ساقط می‏شود، ولی هيچ كدام حق ندارند ديگری را به پرداخت نفقه به صورت پول نقد وادار كنند.383

ه' . صرفه‏جويی در نفقه‏
11. اگر شوهر مخارج چند روز مثلاً يك هفته يا يك ماه را به زن بپردازد و اين مدت بگذرد و زن آن را برای خود مصرف نكند، به اين صورت كه از جای ديگری - غير از نفقه - مصرف كند يا كسی مخارج او را بدهد و يا زن با صرفه‏جويی، مقداری از نفقه را پس‏انداز كند، آنچه از نفقه زياد می‏آيد متعلق به زن و مِلك اوست و شوهر حق پس گرفتن آن را ندارد ... .384

يادسپاری‏
كسی كه مال ندارد و مخارجی بر او واجب است مثل خرج زن و بچه، بايد كسب كند و برای كارهای مستحب مانند وسعت دادن به عيالات و دستگيری از فقرا كسب كردن مستحب است.385

استفتائات‏
پرداخت نفقه و درآمد داشتن زن‏
در صورتی كه زن درآمد مُكفی داشته باشد، آيا شوهر می‏تواند از پرداختن نفقه به همسر خود امتناع ورزد؟

باسمه تعالی؛ نفقه زن بر شوهر واجب است گرچه زن درآمد كافی داشته باشد.386

كسب حرام همسر
فرزند يا همسری كه پدر يا همسرشان كسب حرام دارند يا خمس مالشان را نمی‏پردازند، چه تكليفی دارند؟ چه از نظر خوردن و آشاميدن و چه از نظر نماز و روزه؟

باسمه تعالی؛ اگر چيزی كه مورد استفاده فرزند يا همسر می‏باشد علم به حرام بودن آن ندارند تصرف جايز است، و اگر علم به حرام بودن دارند تصرف جايز نيست.387

دو. نفقه نزديكان و خويشان‏
1. طبق تفصيلی كه خواهد آمد بر مرد واجب است نفقه و مخارج پدر و مادر خود را و پدران و مادران آنان اگر چه بالاتر نيز روند، و فرزندان و نوه‏های خود را اگر چه پايين‏تر نيز روند[ مانند نبيره و نتيجه‏] بپردازد (مرد باشند يا زن، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر). و پرداخت مخارج به غير اينها از نزديكان بر انسان واجب نيست، اگر چه مستحب است بويژه به آنان كه از وی ارث می‏برند.388

2. شرط وجوب پرداخت مخارج به نزديكان فقر و نياز آنان است، به اين معنی كه فعلاً رزق و روزی خود را نداشته باشند. پس پرداخت نفقه به كسی كه فعلاً توانايی تأمين مخارج خود را دارد واجب نيست، اگر چه فقيری باشد كه رزق و روزی تمام سالش را نداشته باشد و گرفتن زكات و مانند آن برايش جايز باشد ... البته اگر كسی از نزديكان توانايی پيدا كردن كسب و كار مناسب با شأن خود را داشته و برای راحتی آن را رها كرده باشد، ظاهر اين است كه دادن نفقه به او واجب نيست.389

3. در وجوب پرداخت نفقه و مخارج به نزديكان، شرط است كه انسان پس از تأمين مخارج خود و همسر دائمی‏اش، توانايی پرداخت آن را داشته باشد ... .390

4. مخارج نزديكان مقدار معيّنی ندارد، بلكه واجب است مخارج آنان را به مقدار كافی از خوراك، خورش، پوشاك و مسكن با ملاحظه حال، شأن، زمان و مكان - به همان‏گونه‏ای كه در مخارج همسر گذشت - بپردازد.391

5. نفقه و مخارج پدر بر فرزندش واجب است و نفقه فرزندانِ پدرش بر وی واجب نيست، زيرا آنان برادرانش هستند. و همچنين مخارج همسر پدرش بر او واجب نيست. و بر پدر نفقه فرزندش و فرزندان فرزندش - نه همسر فرزندش - واجب است.392

استفتا
تأمين معاش پدر و مادر
در چه صورت تأمين معاش پدر و مادر بر فرزند واجب است و اطاعت از آنها تا چه حدی لازم است؟

باسمه تعالی؛ اگر پدر و مادر نتوانند معاش خود را تأمين كنند بر فرزند واجب است نفقه آنها را بدهد. و لازم است اولاد كاری كه موجب اذيت والدين باشد انجام ندهند و بهتر است به صلاح انديشيهای آنان احترام بگذارند.

سه. هديه دادن به خويشاوندان‏
1. هديه دادن به خويشاوندان مستحب است. آنان كسانی هستند كه خداوند بزرگ دستور اكيد به رابطه با آنان را داده و نهی شديد از قطع رابطه با آنان را كرده است ... و شايسته‏تر به اين كار پدر و مادر هستند كه خداوند بزرگ دستور نيكی به آنان را داده است ... و از همه سزاوارتر مادر است كه نيكی به او و رابطه با وی بيشتر از پدر تأكيد شده است ... .393

2. برتری دادن برخی فرزندان بر برخی ديگر در هديه دادن جايز است، ولی كراهت دارد. و چه بسا اگر موجب فتنه انگيزی و دشمنی و كينه مفسده آور باشد حرام شود، همان‏گونه كه ممكن است اگر مفسده‏ای نداشته و برای برخی فرزندان خصوصيتی باشد كه رعايت آن اولويت دارد، اين برتری دادن چه بسا ترجيح داشته باشد.394

پاورقي :
.371 توضيح المسائل، م 2412.
.372 توضيح المسائل، م 2413.
.373 توضيح المسائل، م 2414.
.374 توضيح المسائل، م 2415.
.375 افراد مؤمن و با عدالت.
.376 توضيح المسائل، م 2416.
.377 كار واجبی كه وقت انجام آن محدود و تنگ است.
.378 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 314، م 5.
.379 خدمتكار در صورتی واجب می‏شود كه زن دارای حشمت و جلال و خودش از خادمداران بوده باشد. (تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 316، م 8.)
.380 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 315، م 8.
.381 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 19.
.382 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 12.
.383 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 318، م 14.
.384 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 11.
.385 توضيح المسائل، م 2053.
.386 استفتا.
.387 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.
.388 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 1.
.389 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 2.
.390 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 4.
.391 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 8.
.392 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 10.
.393 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 60، م 21.
.394 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 61، م 22.
چهار. احكام خُمس‏
أ. تعريف خمس‏
پرداخت5/ 1 دارايی را پس از يك سال خمسی و با توجه به موارد و شرايطی كه در شرع مقدس اسلام مشخص شده است، خمس می‏نامند.

ب. زمان وجوب خمس‏
1O . خمس از چه موقعی بر انسان واجب می‏شود؟

باسمه تعالی؛ مكلّف از موقعی كه شروع به پيدا كردن درآمد می‏كند تا سر سال اگر از درآمد چيزی باقی ماند، خمس دارد.395

2O . سن دختران و پسرانی كه خمس و زكات به آنها واجب می‏شود چند سال بايد باشد؟

باسمه تعالی؛ همان سن بلوغ ايشان است.396

3O . كسی‏كه تاكنون اصلاً خمس‏نداده، برای دادن خمس چگونه‏بايد عمل كند؟ آيا خمس تمام وسايل ولوازم ضروری (مثل موتور، ماشين، يخچال، خانه و غيره) را نيز بايد بدهد؟ و اگر بدهد همان قيمت خريد را بدهد يا خمس قيمت فعلی را؟

باسمه تعالی؛ به قيمت فعلی بايد خمس بدهد، و برای تصفيه حساب، مصالحه لازم است كه بايد به يكی از وكلای مسلّم الوكاله اينجانب مراجعه نمايد.397

يادسپاری‏
اگر بچه صغير سرمايه‏ای داشته باشد و از آن منافعی به دست آيد، بنا بر احتياط واجب بعد از آنكه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد.398

ج. موارد وجوب خمس‏
در هفت چيز خمس واجب می‏شود:

اول: منفعت كسب.

دوم: معدن.

سوم: گنج.

چهارم: مال حلال مخلوط به حرام.

پنجم: جواهری كه به واسطه غواصی يعنی فرورفتن در دريا به دست می‏آيد.

ششم: غنيمت جنگ.

هفتم: زمينی كه كافر ذمّی از مسلمان بخرد ... .399

خمس درآمد و منفعت كسب‏
1. هرگاه انسان از تجارت يا صنعت يا كسبهای ديگر مالی به دست آورد، اگر چه مثلاً نماز و روزه ميّتی را به جا آورد و از اجرت آن، مالی تهيه كند، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس يعنی پنج يك آن را به دستوری كه بعداً گفته می‏شود بدهد.400

2. كسی كه ديگری مخارج او را می‏دهد، بايد خمس تمام مالی را كه به دست می‏آورد بدهد. ولی اگر مقداری از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقيمانده را بدهد.401

3. اگر از منفعت كسب آذوقه‏ای كه برای مصرف سالش خريده در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتی كه قيمتش از وقتی كه خريده زياد شده باشد، بايد قيمت آخر سال را حساب كند.402

4. اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس اثاثيه‏ای برای منزل بخرد، چنانچه در بين سال احتياجش از آن برطرف شود، واجب است كه خمس آن را بدهد. و همچنين است زيورآلات زنانه اگر در بين سال وقت زينت كردن زنها به آنها بگذرد.403

5O . اگر شخصی برای رفت و آمد خود وسيله نقليه‏ای بخرد، آيا لازم است خمس آن را بدهد، يا از مخارج ساليانه محسوب می‏شود؟

باسمه تعالی؛ اگر در زندگی احتياج به آن دارد و فقط برای كار و كسبش نيست خمس ندارد.404

6O . آيا كسی كه از درآمد كارش از قبيل ماشين سواری، يخچال، تلويزيون يا لوازم زندگی ديگر كه در اين زمان مورد استفاده قرار می‏گيرد تهيه كند، خمس اينها چگونه می‏باشد؟

باسمه تعالی؛ اگر از درآمد بين سال تهيه كرده خمس ندارد، مگر آنكه در زندگی احتياج به آن نداشته باشد و از شؤون او نباشد.405

7O . به مواد غذايی روزانه كه به صورت عادی و اندك در منزل وجود دارد مانند برنج و روغن و حبوبات و امثالهم نيز خمس تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر سر سال زياد بيايد بايد خمس آن را بدهند.406

8O . كسی برای مصارف عروسی پسرش «پول» تهيه كرده و قبل از تكميل مراسم، سال به سر رسيده است، آيا خمس به اين «پول» تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ در فرض مرقوم مبلغ پس‏انداز شده از درآمد كسب خمس‏407 دارد.408

9O . به پولی كه انسان برای ازدواج يا تحصيل كنار می‏گذارد، آيا خمس تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر از درآمد كسب باشد و سال بر آن بگذرد خمس دارد.409

10. زنی كه در خانه شوهرش به كسب و كاری مشغول است و شوهرش توانايی پرداخت هزينه‏های زندگی او را دارد، بر زن واجب است كه بدون كم كردن هزينه‏ها خمس درآمد خود را بپردازد، زيرا هزينه‏های زندگی بر عهده شوهر است، مگر اينكه شوهر توانايی پرداخت هزينه‏های زندگی را نداشته باشد.410

11O . خانمی كه نان و خوراك و وسايل زندگی‏اش را شوهرش تأمين می‏كند و خود نيز كار كند و پولش را فرش و وسايل مورد نياز زندگی تهيه كند، آيا خمس به او تعلق می‏گيرد يا نه؟

باسمه تعالی؛ اگر بين سال صرف در مؤونه نموده خمس ندارد.411

12O . زن و شوهری هر دو كار می‏كنند و در آمد دارند، آيا به پول زن هم خمس تعلق می‏گيرد؟

باسمه تعالی؛ در زايد بر آنچه در بين سال خرج زندگی كرده خمس واجب است.412

13O . زنی كه همه حقوق خود يا مقداری از آن را برای خرج زندگی در اختيار شوهر قرار می‏دهد، آيا بايد خمس همه حقوق را بدهد يا خمس باقيمانده را؟

باسمه تعالی؛ هر مقدار از حقوق هر يك از زن و شوهر از مخارج سال زياد بيايد صاحب حقوق مالك آن است و بايد خمس آن را بپردازد، و چنانچه زن به شوهر بخشيده است و چيزی از آنچه بخشيده شده زياد بيايد خمس ندارد.413

خمس مال حلال مخلوط به حرام‏
1O . اينجانب معتقد و مقيّد به اجرای دستورات اسلام هستم، متأسفانه پدر و مادرم تقيّد كامل به مسائل اسلامی ندارند و از چيزهای حرام پرهيز نمی‏كنند، به همين جهت خمس نمی‏دهند. و از طرفی من به منزل آنها رفت و آمد دارم و احياناً چيزی می‏گيرم يا می‏خورم يا آنها هديه‏ای خوراكی يا غيره به من می‏دهند. با توجه به اينكه خمس نمی‏دهند، غذا خوردن در خانه آنها يا قبول هديه برای من صحيح است و می‏توانم تصرف نمايم يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين نداريد كه آنچه مورد تصرف شماست در خانه آنها يا به شما می‏دهند مال حرام باشد، می‏توانيد تصرف كنيد.414

2O . از آنجا كه در خانواده‏ای زندگی می‏كنم كه از مال حلال مخلوط به حرام زندگيمان می‏چرخد و سرپرست خانواده هم نمی‏خواهد مال حلال مخلوط به حرام را جدا كند و خمس هم نمی‏دهد و من هم هيچ كاری نمی‏توانم بكنم، تكليف پولی كه می‏گيرم و لباسهای مورد استفاده و اشيا و غذاهايی كه می‏خورم و مكان نمازم چيست؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين داريد اموالی كه تحت تصرف شما قرار می‏گيرد از مال حرام است يا با مال حرام تهيه شده تصرف جايز نيست، مگر آنكه با اجازه حاكم شرع مال حرام يا مقدار خمس مال را جدا كنيد.415

3O . خانمی با دو فرزند خود زندگی می‏كند و خرج معاش خود را از راه سرمايه‏ای كه دارد به دست می‏آورد، اگر اين سرمايه را به كسی كه خمس مالش را نمی‏دهد داده باشد تا برای‏او كار كند، وضع پولی‏كه ازاين‏راه به‏دست می‏آيد چيست؟

باسمه تعالی؛ اگر با پول غير مُخَمَّس مخلوط نشده باشد مانع ندارد و الاّ بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد.416

4O . شخصی با اطّلاع به اينكه پدرش خمس مال خود را نمی‏پردازد و تا به حال نپرداخته است، آيا با وجود اينكه دارای ثروت و درآمد كافی است می‏تواند از آن پول جهت تأمين مايحتاج خود بگيرد؟ مثلاً خريد خانه، ازدواج، خرج روزمره، خرج تحصيلی؟ حكم كسی كه تا به حال از اين پول استفاده می‏كرده و نمی‏داند كه چه مقدار استفاده كرده چيست؟ و در صورتی كه خودش هيچ درآمدی نداشته باشد چطور؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين دارد كه در آنچه تصرف كرده يا می‏كند خمس هست، بايد به حاكم شرع مراجعه و استجازه كند.417

د. موارد واجب نبودن خمس‏
در مواردی پرداخت خمس واجب نيست. برخی از آنها عبارتند از:

1. بخشش و هديه‏
1. اگر از غير كسب مالی به دست آورد مثلاً چيزی به او ببخشند واجب نيست خمس آن را بدهد.418

2. اگر چيزی را كه خمس آن داده نشده‏419 به كسی ببخشند، پنج يك آن چيز مال او نمی‏شود.420

3O . طلايی كه زن به صورت بخشش دريافت كرده، البته نه از شوهر بلكه از مادر يا خواهرش، آيا اين طلا خمس دارد؟

باسمه تعالی؛ بخشش خمس ندارد.421

4O . پسری كه هنوز ازدواج نكرده است، پدر پولی يا زمينی يا اشيايی به پسر می‏بخشد كه ازدواج كند، اين اشيا كه بخشيده شده است خمس دارد يا خير؟

باسمه تعالی؛ بخشش خمس ندارد.422

5O . پدرم مبلغ 200 هزار تومان و يك مغازه به من بخشيد و چون قبل از رسيدن آخر سالش بود بايد من خمس مبلغ مذكور و خمس سرقفلی مغازه را بدهم يا نه؟ ضمناً 27 هزار تومان از طرف همسرم به اين‏جانب به‏عنوان چشم‏روشنی و عيدی داده‏اند آيا خمس دارد؟

باسمه تعالی؛ بخشش و چشم‏روشنی و عيدی خمس ندارد.423

6O . آيا عيدی و پاداشی كه دولت به كارمندان می‏دهد و به صورت پول نقد يا سكه آزادی است خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد.424

7O . پولی كه انسان به نام فرزندش پس‏انداز می‏كند و در صورت احتياج، از آن پول برداشته و دوباره به حساب فرزند می‏گذارد، آيا بايد خمس آن را بپردازد؟

باسمه تعالی؛ اگر مناسب شأن خود به فرزند بخشيده خمس ندارد.425

8O . مبلغی‏بنيادشهيد وارتش به‏خانواده شهدا می‏پردازند آيا خمس‏دارد ياخير؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد.426

9. قطعه زمينی است كه برای تأمين منزل خريداری شده و فعلاً تصميم گرفته‏ايم اين زمين را بفروشيم جهت خريد منزل، ولی اين پول به مقدار خريد منزل نيست. آيا می‏توانيم تا هنوز سال مالی ما نرسيده پول زمين يا خود زمين را به همسر يا فرزندمان هبه كنيم يا نه؟

باسمه تعالی؛ هبه مانع ندارد، ولی اگر زمين از درآمد و حقوق بدون دادن خمس تهيه شده با فروش، خمس پول آن را بايد بپردازيد، و همچنين اگر هبه خود زمين، زايد بر شأن يا برای فرار از خمس باشد، بايد خمس زمين داده شود.427

10O . كسی كه از پول خمس نداده اشيايی را بخرد و به خانواده خود ببخشد، چه حكمی دارد؟

باسمه تعالی؛ با علم به وجود خمس در آن، جايز نيست.428

.395 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 223.
.396 استفتاآت، ج 1، ص 420، س 225.
.397 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 219.
.398 توضيح المسائل، م 1794.
.399 توضيح المسائل، م 1751.
.400 توضيح المسائل، م 1752.
.401 توضيح المسائل، م 1757.
.402 توضيح المسائل، م 1780.
.403 توضيح المسائل، م 1781.
.404 استفتاآت، ج 1، ص 397، س 154.
.405 استفتاآت، ج 1، ص 349، س 14.
.406 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 120.
.407 حكم خمس وسايل ازدواج پسر و جهيزيه يا پول جهيزيه دختر خواهد آمد.
.408 استفتاآت، ج 1، ص 350، س 18.
.409 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 24.
.410 العروْ الوثقی، ج 2، ص 402، م 83.
.411 استفتاآت، ج 1، ص 385، س 126.
.412 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 128.
.413 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 127.
.414 استفتاآت، ج 1، ص 413، س 208.
.415 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 209.
.416 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 221.
.417 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 210.
.418 توضيح المسائل، م 1753.
.419 بايد يقين داشت كه خمس آن چيز داده نشده است. و چون اين‏گونه يقين‏ها كمتر به دست می‏آيد، بنابراين معمولاً حكم مسأله پيش جاری می‏شود.
.420 توضيح المسائل، م 1763.
.421 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 194.
.422 استفتاآت، ج 1، ص 406، س 181.
.423 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 184.
.424 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 191.
.425 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 193.
.426 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 197.
.427 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 177.
.428 استفتاآت، ج 1، ص 408، س 188.
2. مهريه و ارثيه‏
1. مَهری را كه زن می‏گيرد خمس ندارد. و همچنين است ارثی كه به انسان می‏رسد ... .429

2. اگر مالی به ارث به او برسد و بداند كسی كه اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده، بايد خمس آن را بدهد. و نيز اگر در خود آن مال، خمس نباشد، ولی انسان بداند كسی كه آن مال از او به ارث رسيده، خمس بدهكار است، بايد خمس را از مال او بدهد.430

3O . چه می‏فرماييد درباره كسی كه خانه خود را فروخته و نصف خانه را قبلاً به عيال خود بابت مهريه واگذار كرده، و اكنون نمی‏تواند با قيمت نصف خانه كه مال خود اوست خانه ديگری مانند خانه اول تهيه نمايد، آيا اين شخص بايد خمس سهم خود را پس از فروختن بپردازد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر خانه را از در آمد كسب و حقوق، قبل از ادای خمس تهيه كرده، نسبت به نصف خودش بايد خمس بدهد.431

4O . اخيراً مقداری طلا از قبيل النگو و غيره كه مربوط به همسر و دخترم بوده به مبلغ 261000 ريال به منظور خريد آپارتمانی فروخته‏ام كه مبلغ هجده هزار تومان از ارزش مبلغ طلای فروخته شده دائماً و به طور مستمر مورد استفاده خانواده‏ام بود، و بقيه آن بيش از يك سال است كه مورد استفاده قرار نگرفته است. با توجه به اينكه كل طلاهای خريداری شده قبل از زمان داشتن حساب سال (خمس) در طول مدت خدمت 18 ساله خريداری شده لطفاً بفرماييد:

1. آيا بايد خمس كل مبلغ طلاهای فروخته شده را پرداخت نمود؟

2. آيا بايد خمس آن مقدار از پول طلاهای فروخته شده كه بيش از يك سال مورد استفاده قرار نگرفته داده شود؟

3. يا با توجه به موارد اشاره شده به منظور خريد خانه اصلاً تعلق نمی‏گيرد؟

باسمه تعالی؛ اگر طلاها به همسر و دخترتان بخشيده شده يا از مهريه ايشان بوده، پول فروش آن خمس ندارد، مگر اينكه با پول غير مُخمّس تهيه شده باشد.432

5O . پدری فوت كرده و مقداری پول نقد به ارث می‏گذارد. چند بچه صغير دارد كه مادرشان قَيِّم آنهاست. آيا پرداخت خمسِ آن پول بر آنها لازم است؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين ندارند كه خمس پول مزبور را در حيات خود نداده است، لازم نيست خمس بدهند.433

3. هزينه‏های سالانه‏
1. خرجهايی را كه انسان برای به دست آوردن فايده می‏كند، از فايده كسر می‏شود و خمس ندارد.434

2. آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه و خريد منزل و عروسی و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها می‏رساند، در صورتی كه از شأن او زياد نباشد و زياده روی هم نكرده باشد، خمس ندارد.435

3O . جوانی‏كه می‏داند پنج‏سال ديگر عيال می‏گيرد ومحتاج به‏خانه می‏شود، اگر در مدت اين پنج‏سال از درآمد خود خانه تهيه كند، خمس آن واجب است يا نه؟

باسمه تعالی؛ اگر در موقع حاجت نتواند خانه را تهيه كند و بايد بتدريج مايحتاج آن را تهيه كند خمس ندارد، و اگر پولی را جمع كند خمس سالهای گذشته را بايد بدهد.436

4O . شخصی برای فرزندش بعد از ازدواج خانه‏ای خريده برای سكونت، آيا خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خانه خمس ندارد، ولی اگر با پولی كه سال بر آن گذشته بدون دادن خمس خريده، بايد خمس بدهد.437

5O . آيا بر تمام اثاث منزل خمس واجب است يا فقط چيزهای نقدی و اشيای خوردنی هستند كه خمس دارند؟

باسمه تعالی؛ تمام آنچه كه از درآمد كسب تهيه شده و سال بر آن گذشته خمس دارد، مگر در مؤونه.438

6O . كسانی كه ازدواج نكرده‏اند و مبلغی پول دارند و به خاطر اينكه اين مبلغ پولی كه دارند در راههای بيهوده مصرف نشود لوازم خانگی می‏خرند كنار می‏گذارند كه وقتی ازدواج كردند از آنها استفاده كنند، بفرماييد كه خمس دارد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر آنچه تهيه كرده‏اند مورد حاجت آنهاست و در وقت لزوم نمی‏توانند تهيه كنند و از درآمد سال تهيه شده خمس ندارد.439

7O . پولی كه به‏عنوان وام از بانك يا جايی ديگر جهت انجام معامله و يا راه‏اندازی كارگاه گرفته شده باشد، به آن خمس تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ وام خمس ندارد.440

8O . شخصی مبلغی قرض نموده برای خريد ماشين سواری يا درست نمودن منزل مسكونی. قبل از خريد، سال خمس وی می‏رسد و نَفْس پول باقی است، آيا به چنين پولی خمس تعلق می‏گيرد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد.441

9O . اگر مقداری پول قرض كرده باشم برای مخارج ازدواج يا خريد بعضی از وسايل مورد نياز زندگی و مقداری از حقوقم را در هر ماه بابت اين قرض بدهم، باز هم در اين مورد خمس به اموال بنده تعلق می‏گيرد يا نه؟

باسمه تعالی؛ هر چه كار در بين سال بابت بدهی مزبور پرداخت شده خمس ندارد.442

10O . طلايی كه مرد برای زن خود می‏خرد، آيا بايد خمسش را بدهد؟

باسمه تعالی؛ اگر به مقدار شؤون باشد خمس ندارد.443

11O . اگر زنی طلای زينتی خود را كه بدان نيز احتياج دارد برای رفع نيازمندی‏ها و مؤونه زندگی بفروشد و در سال مصرف كند: 1. آيا متعلق خمس است يا نه؟ 2. چنانچه پولش تا تمام سال به مصرف نرسيد و ماند برای سال ديگر، آيا خمس دارد يا خير؟ 3. و در هر صورت اگر سالهای بعد چون نياز به زينت دارد اگر بخواهد دو مرتبه از درآمد كار طلايی بخرد، بايد خمس آن را بدهد يا نه؟

باسمه تعالی؛ طلا اگر از درآمد كسب پيش از پرداخت خمس تهيه شده و در سال بعد به فروش رسيده، پول فروش آن خمس دارد، و بعد اگر خواست از درآمد كسب به مقدار شؤون خود زينت آلات تهيه كند از مؤونه محسوب است و خمس ندارد.444

12O . خرج عروسی پسر خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد.445

13O . پيراهنی را گلدوزی كردم و مدت يك سال و اندی اتمام آن طول كشيد آيا به اين لباس خمس تعلق می‏گيرد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد.446

خمس جهيزيه‏
1. اگر انسان نتواند يكجا جهيزيه دختر را تهيه كند ومجبور باشد كه هر سال مقداری از آن را تهيه نمايد يا در شهری باشد كه معمولاً هر سال مقداری از جهيزيه دختر را تهيه می‏كنند، به طوری كه تهيه نكردن آن عيب است، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد خمس ندارد.447

2O . جهيزيه‏ای كه برای دختر كنار گذاشته می‏شود و يا پولی كه برای خريد جهيزيه كنار گذاشته می‏شود خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ اگر پول كنار بگذارد خمس دارد.448

3O . آيا به جهيزيه زنی كه به خانه شوهر آمده و پدرش خمس مالش را نپرداخته، خمس تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين نداشته باشد كه در جهيزيه خمس است لازم نيست خمس بدهد. و اگر يقين دارد بايد به حاكم شرع مراجعه كند و در صورت پرداخت خمس يا اجازه می‏تواند در جهيزيه تصرف نمايد.449

4O . اگر كسی جهيزيه و يا قباله را فروخت، مازاد بر قيمت اول را سر سال خود چه كند؟ ترقی جهيزيه و قباله كه زمانی صد تومان بوده و اكنون يكصد هزار تومان گرديده، خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ خمس ندارد، مگر آنكه از پولی تهيه شده باشد كه بايد خمس آن را بدهد.450

5O . طبق‏فتوای شما: «جهيزيه‏ای كه پدر برای دخترش در طول سال و از مخارج سالانه‏اش تهيه می‏كند، خمس ندارد». پدری است كه در ضمن تهيه جهيزيه برای دختر خود، برای پسرش نيز وسايلی می‏خرد تا موقع شروع زندگی خود در آينده سختی نكشد، آيا بايد خمس اين وسايل را بدهد؟

باسمه تعالی؛ اگر مرسوم و متعارف نيست خمس آن را بدهد.451

6O . پسر عموی من كه او را در حسب ظاهر عادلِ راستگو می‏دانم، ايشان می‏گويند كه پدر زن تو خمس نمی‏دهد و بنا بر شناختی كه به پدر زنم و نحوه زندگی ايشان دارم احتمالاً ايشان خمس مالش را نمی‏دهد. در رابطه عروسی با دخترش (كه دختر عموی بنده هست) پدر زنم به من و همسرم جهيزيه داده است. حال تكليف بنده در رابطه با استفاده از آن چيست؟

باسمه‏تعالی؛ اگر يقين به‏بودن خمس در جهيزيه نداريد برشما چيزی نيست.452

7O . بعضی از دختر خانمهای آموزگار حقوق دريافتی‏شان را كلاً پس‏انداز می‏كنند و چون فعلاً در خانه پدر و مادر هستند احتياج به خرج كردن پول ندارند. از طرفی قصد تهيه خانه هم ندارند و فقط مقداری از اين پول را جهيزيه تهيه می‏كنند، آيا اينها بايد سال مالی داشته باشند يا خير؟ آيا به پس‏انداز آنها يا جهيزيه‏شان خمس و سهم امام تعلق می‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر در بين سال جهيزيه تهيه كرده باشند خمس ندارد، ولی اگر پول پس‏انداز نموده بايد خمس آن را بدهد.453

8O . هنگام ازدواج، پدرم مقداری جهيزيه به من دادند، اگر چه پول آنها از درآمد ماهيانه‏اش بوده، ولی با نهايت تأسف ايشان خمس و زكات نمی‏پردازند و در بعضی از زمينه‏ها گرانفروشی نيز كرده‏اند، با اين صورت آيا من بايد خمس جهيزيه هايم را بپردازم؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين نداريد كه جهيزيه از پولی كه بايد خمس آن داده شود، تهيه شده باشد چيزی بر شما نيست.454

4. سرمايه‏ای كه اگر خمس آن داده شود مانع امرار معاش می‏گردد

كسی كه با سختی سرمايه‏ای را تهيه كرده است كه اگر خمس آن را بدهد با بقيه آن نمی‏تواند كاری كه با آن می‏خواهد امرار معاش كند شروع نمايد. چه وقت بايد خمس اين سرمايه را بدهد؟

باسمه تعالی؛ اگر با دادن خمس نمی‏تواند امرار معاش نمايد خمس ندارد.455

.429 توضيح المسائل، م 1754.
.430 توضيح المسائل، م 1755.
.431 استفتاآت، ج 1، ص 367، س 70.
.432 استفتاآت، ج 1، ص 375، س 94.
.433 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 183.
.434 توضيح المسائل، م 1774.
.435 توضيح المسائل، م 1775.
.436 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 428، س 60.
.437 استفتاآت، ج 1، ص 363، س 60.
.438 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 121.
.439 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 23.
.440 استفتاآت، ج 1، ص 411، س 198.
.441 استفتاآت، ج 1، ص 356، س 39.
.442 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 178.
.443 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 34.
.444 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 33.
.445 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 29.
.446 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 32.
.447 توضيح المسائل، م 1777.
.448 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 28.
.449 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 26.
.450 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 27.
.451 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 31.
.452 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 149.
.453 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 25.
.454 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 148.
.455 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 35.
5. مال گرفته شده از كافر يا كسی كه به دادن خمس عقيده ندارد
اگر از كافر يا كسی كه به دادن خمس عقيده ندارد مالی به دست انسان آيد، واجب نيست خمس آن را بدهد.456

يادسپاری‏
بنابر احتياط واجب بايد خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عين همان مال بدهد، ولی خمس‏های ديگر را می‏تواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است پول بدهد.457

اگر بچه‏ای معدنی را بيرون آورد يا مال حلال مخلوط به مال حرام داشته باشد يا گنجی پيدا كند يا به واسطه فرو رفتن در دريا جواهری بيرون آورد، ولی او بايد خمس آنها را بدهد.458

ه' . آغاز سال خمسی و زمان پرداخت خمس‏
آغاز سال خمسی همان نخستين روز به دست آوردن «درآمد» است و پايان سال خمسی يعنی زمان پرداخت خمس، يك سال پس از آن تاريخ است. بنابراين، آغاز سال خمسی برای كارمندان نخستين روزی است كه حقوق دريافت می‏كنند، و برای كارگران نخستين روزی است كه دستمزد می‏گيرند، و برای كشاورزان نخستين روزی است كه محصول برداشت می‏كنند، و برای باغداران نخستين روزی است كه ميوه می‏چينند، و برای مغازه داران نخستين روزی است كه معامله انجام می‏دهند. بنابراين بايد توجه داشت اگر پايان سال خمسی كسی مثلاً اول فروردين 1378 باشد، و درآمدی در روز بيست و هشتم اسفند 1377 به دست آورَد و تا اول فروردين سال 1378 باقی مانده و اضافه باشد، بايد خمس آن را در دو روز ديگر بدهد، نه اينكه فكر كند بايد خمس اين درآمد را در صورت اضافه بودن در بيست و هشتم اسفند 1378 بدهد.459

استفتائات‏
سال خمسی برای قرض داران‏
1O . آيا كسی كه قرض دارد و می‏داند آخر سال چيزی زياد نمی‏آورد، بايد حساب سال داشته باشد و حساب كند يا خير؟

باسمه تعالی؛ در فرض سؤال، لازم نيست.460

تغيير سال خمسی‏
2O . آيا شخص می‏تواند رأس سال خمسش را تغيير دهد و كيفيت آن چگونه است؟

باسمه تعالی؛ سال را نمی‏تواند تغيير دهد مگر با اجازه ولی امر.461

3O . آيا سال خمس بايد سال شمسی باشد يا سال قمری؟

باسمه تعالی؛ سال را شمسی قرار دهيد، اگر چه قمری هم مانعی ندارد.462

و . مصرف خمس‏
1. خمس را بايد دو قسمت كنند: يك قسمت آن سهم سادات است كه امر آن با حاكم است، و بايد آن را به مجتهد جامع الشرايط تسليم كنند و يا با اذن او به سيد فقير يا سيد يتيم يا به سيدی كه در سفر درمانده شده بدهند. و نصف ديگر آن سهم امام(ع) است كه در اين زمان بايد به مجتهد جامع الشرايط بدهند يا به مصرفی كه او اجازه می‏دهد برسانند. ولی اگر انسان بخواهد سهم امام را به مجتهدی كه از او تقليد نمی‏كند بدهد، در صورتی به او اذن داده می‏شود كه بداند آن مجتهد و مجتهدی كه از او تقليد می‏كند سهم امام را به يك طور مصرف می‏كنند.463

2. كسی كه زنش سيده است بنابر احتياط واجب نبايد به او خمس بدهد كه به مصرف مخارج خودش برساند، ولی اگر مخارج ديگری دارد كه به آن محتاج است و بر شوهرش واجب نيست، جايز است شوهر از بابت خمس به زن بدهد كه به مصرف آن مخارج برساند.464

استفتائات‏
مردی كه زوجه‏اش سيده است می‏تواند خمس به او بدهد كه مطابق شأن خودش دست بند و غيره تهيه كند؟

باسمه تعالی؛ بدون اجازه خصوصی از حاكم شرع نمی‏تواند.465

پدر خانم من زن سيده‏ای دارد. نامبرده به علت كهولت سن و بالا بودن مخارج زندگی نمی‏تواند به خرج آن برسد، البته چند نفر عائله دارد، آيا می‏شود مقداری از سهم سادات را به زن سيده او داد و آيا می‏توان رد مظالم و كفاره روزه را به ايشان داد؟

باسمه تعالی؛ اگر فقير است از كفارات و مظالم می‏توانند به او بدهند. و چنانچه زن سيده، فقير باشد و شوهر او نتواند نفقه او را بدهد، به مقدار مخارج خودش می‏تواند سهم سادات بگيرد، ولی بايد با اجازه باشد.466

پسر اينجانب از دنيا رفته و دو فرزند دختر و پسر از او به جا مانده، مبلغی هم پس از ادای قرضش از او باقی مانده، آيا اين پول خمس دارد؟ ضمناً بعداً متوجه شدم كه مقداری نيز در حساب بانكی‏اش موجود است، آيا اين مبلغ دوم هم خمس دارد؟

باسمه تعالی؛ اگر احتمال بدهند كه پول مزبور از درآمد كسب و حقوق نبوده يا خمس آن را خود مُتَوَفی‏ داده است، خمس ندارد و حكم در هر دو مورد يكی است.467

ز. وظيفه كسانی كه نمی‏توانند خمس بدهند
افرادی هستند كه خمس بدهكار بوده و تاكنون نداده‏اند و حالا نمی‏توانند بدهند يا خيلی برايشان مشكل است، تكليف چيست؟

باسمه تعالی؛ بدهی را بايد ولو بتدريج ادا كند و اگر تمكُّن ندارد منتظر تمكّن شود، و بدون پرداخت بدهی برائت حاصل نمی‏شود.468

اگر به واسطه گرفتاری نتوانم به حساب سال خود رسيدگی نمايم، آيا می‏توانم آن را به سال آينده موكول كنم؟

باسمه تعالی؛ شما حساب كنيد و چنانچه نتوانيد بپردازيد، با دستگردان به شما مهلت می‏دهند.469

3O . بعضی از مؤمنين می‏پرسند جاهايی دعوت می‏شويم كه يقين داريم حساب سال ندارند. آيا غذا خوردن و يا تصرف ديگر ما در منزل آنان چه صورت دارد؟

باسمه تعالی؛ اگر وجود خمس در غذا و چيزهای ديگری كه مورد استفاده است معلوم نباشد جايز است.470

ح. آثار نپرداختن خمس‏
1. تا خمس مال را ندهد نمی‏تواند در آن مال تصرف كند، اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.471

2. كسی كه خمس بدهكار است نمی‏تواند آن را به ذمّه بگيرد، يعنی خود را بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف كند و چنانچه تصرف كند و آن مال تلف شود، بايد خمس آن را بدهد.472

3. انسان نمی‏تواند در مالی كه يقين دارد خمسش را نداده‏اند تصرف كند، ولی در مالی كه شك دارد خمس آن را داده‏اند يا نه، می‏تواند تصرف نمايد.473

استفتائات‏
1O . آيا تصرف در مالی كه خمس آن پرداخت نشده است جايز است؟

باسمه تعالی؛ جايز نيست، مگر آنكه با اجازه مرجع تقليد يا وكيل او باشد.474

2O . اگر شخصی در پايان سال، حساب خمس خود را بنمايد ولی هنوز آن را پرداخت نكرده است، می‏تواند در بقيه آن تصرف كند؟

باسمه تعالی؛ تا خمس را ادا نكرده، نمی‏تواند در بقيه تصرف كند.475

پنج. احكام زكات فِطره‏
1. كسی كه موقع غروب شب عيد فطر بالغ و عاقل و هوشيار است و فقير و بنده كس ديگر نيست،

بايد برای خودش و كسانی كه نان خور او هستند، هر نفری يك صاع كه تقريباً 3 كيلوست گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها به مستحق بدهد، و اگر پول يكی از اينها را هم بدهد كافی است.476

2. انسان بايد فطره كسانی را كه در غروب شب عيد فطر نان خور او حساب می‏شوند بدهد، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر.477

3. اگر فطره انسان بر كسی واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمی‏شود.478

4. كسی كه نماز عيد فطر می‏خواند، بنابر احتياط واجب بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد، ولی اگر نماز عيد نمی‏خواند، می‏تواند دادن فطره را تا ظهر تأخير بيندازد.479

5. اگر موقعی كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار هم نگذارد، احتياط واجب آن است كه بعداً بدون اينكه نيت ادا و قضا كند فطره را بدهد.480

6. اگر فطره را كنار بگذارد، نمی‏تواند آن را برای خودش بردارد و مالی ديگر را برای فطره بگذارد.481

استفتائات‏
O پرداخت فطريه برای فرزندانی كه دارای عيال و اولاد بوده و جدا از پدر زندگی می‏كنند، در صورتی كه شب عيد فطر در منزل پدر باشند، باز غير از پرداخت فطريه به وسيله پدر برای اولاد و عيالش واجب است يا خير؟

باسمه تعالی؛ در صورتی كه پيش از غروب روز آخر ماه رمضان بر منزل پدر وارد شوند و جز عائله نان خور او محسوب شوند، فطريه‏شان بر عهده پدر است.482

O كسی كه در شب عيد فطر زكات فطره‏اش را كنار گذاشته است، آيا پرداخت فطريه به هنگام جمع آوری زكات فطره در نماز عيد فطر غير از پولی كه كنار گذاشته بود كفايت می‏كند؟ يا بايد همان پول كنار گذاشته شده در شب عيد فطر را بپردازد؟

باسمه تعالی؛ همان را بدهد.483
.456 توضيح المسائل، م 1764.
.457 توضيح المسائل، م 1789.
.458 توضيح المسائل، م 1827.
.459 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 135.
.460 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 222.
.461 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 424، س 40.
.462 استفتاآت، ج 1، ص 392، س 139.
.463 توضيح المسائل، م 1834.
.464 توضيح المسائل، م 1841.
.465 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 257.
.466 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 258.
.467 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 220.
.468 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 427، س 58.
.469 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 136.
.470 استفتاآت، ج 1، ص 424، س 239.
.471 توضيح المسائل، م 1790.
.472 توضيح المسائل، م 1791.
.473 توضيح المسائل، م 1795.
.474 استفتاآت، ج 1، ص 430، س 262.
.475 استفتا.
.476 توضيح المسائل، م 1991.
.477 توضيح المسائل، م 1993.
.478 توضيح المسائل، م 2006.
.479 توضيح المسائل، م 2029.
.480 توضيح المسائل، م 2031.
.481 توضيح المسائل، م 2032.
.482 استفتاآت، ج 1، ص 338، س 106.
.483 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.