شهادت عيساى مسيح

قرآن كريم، پيامبران الهى را عموماً و حضرت مسيح را خصوصاً به عنوان شاهد بر اعمال امتهايشان، و رسول اكرم (صلي الله عليه واله) را شهيد شاهدان معرفى مى‏كند: (فكيف إذا جئنا من كل امةٍ بشهيد وجئنا بك على هؤلاء شهيداً) (1) .
در سوره نساء اصل شهادت حضرت مسيح چنين بيان شده است: (وان من اهل الكتاب الّا ليؤمنّن به قبل موته و يوم القيمة يكون عليهم شهيد) (2) . عيسى(عليه‏السلام) نه تنها به اعمال ظاهرى آگاه است، بلكه بر اخلاق و عقايد امتش هم احاطه وجودى و علمى دارد.
براى اثبات شهادت دنيايى انبيا و به خصوص شهادت عيساى مسيح راههايى وجود دارد: يكى از راهها تلازم است؛ يعنى وقتى خداى سبحان انبيا را شاهدان محكمه عدل الهى مى‏داند و جزو گواهان راستين مى‏شمارد، صدق شهادت ملازم با حضور شاهد در صحنه حادثه و مسبوق به تحمّل شهادت در دنياست، پس انبيا هنگام انجام اعمال امت حضور علمى دارند. يعنى در هنگام عمل مى‏بينند امت چه مى‏كند تا در محكمه عدل شهادت دهند.
راه ديگر بر اساس استنتاج قياس است. بدين معنا كه قرآن كريم بعضى از پيامبران، مانند مسيح(عليه‏السلام) را از مقرّبان مى‏داند و در سوره مطفّفين مى‏فرمايد: مقرّبان شاهد اعمال ابرارند. بر اين اساس قهراً شاهد اعمال ديگران هم خواهند بود. خلاصه آن كه انبيا از مقربانند و مقربان شاهد اعمال ابرارند، پس انبيا شاهد اعمال ابرارند و چون ابرار فوق فجّارند، كسى كه بر ابرار و اعمال آنان احاطه وجودى داشت بر فجار و اعمال آنان نيز احاطه وجودى خواهد داشت. زيرا انسان تبهكار از نظر درجه وجودى نازلتر از انسان پارسا و متقّى است.
توضيح استنتاج مزبور اين است كه، بشارتى كه فرشتگان به مريم(عليهاالسلام) داده‏اند اين بود كه خداى سبحان به تو فرزندى به نام مسيح مى‏دهد كه از مقربان است: (إذ قالت الملائكة يا مريم إنّ اللّه يبشّرك بكلمةٍ منه اسمه المسيح عيسى‏ ابن مريم وجيهاً فى الدنيا و الاخرة من المقرّبين) (3)
مقرّب در فرهنگ قرآن كريم از برجسته‏ترين اوصافى است كه نصيب مؤمنان پيشگام مى‏شود. مقربان از ابرار و اصحاب يمين برترند. قرآن كريم گاهى مردم را به فجّار، ابرار و مقربان تقسيم مى‏كند و گاه به اصحاب شمال، اصحاب يمين و مقربان. در هر دو تقسيم، عيساى مسيح از گروه مقرّبان است كه قرآن كريم از آنان به عظمت ياد مى‏كند: (فامّا ان كان من المقرّبين* فروحٌ و ريحانٌ و جنّت نعيمٍ) (4) . ظاهر اين آيه آن است كه اينها خود روح و ريحان و بهشتند.
قرآن كريم درباره صحيفه اعمال ابرار كه برابر آيه177 سوره مباركه بقره به اصول سه گانه مبدأ، معاد و وحى معتقد، و به انجام اعمال عبادى نيز مقيد مى‏باشند، مى‏فرمايد: كتاب ابرار در عليين است، چه چيز تو را آگاه كرد كه عليين چيست؟ (اين تبيين، تبيينى است همراه با تكريم). عليين كتاب مهّمى است كه محيط بر كتاب ابرار است. عليون كتاب است مرقوم كه نگارنده‏اش يا كاتبان كريم الهى‏اند، يا ابرار آن را نگاشته‏اند و مقربان شاهد اين كتابند: (كلّا إنّ كتاب الأبرار لفى علّيين* و ما ادريك ما علّيون* كتابٌ مرقوم* يشهده المقرّبون) (5) .
اگر نگارنده آن صحيفه نفوس ابرار باشد، مربان به آن نفوس مستحضرند و اگر مراد از كاتبان كريم الهى، فرشتگان باشند كه به اذن خدا قلم و رقم مى‏زنند، باز مقربان به آن مستحضرند، زيرا اگر كسى برتر از عليّين نباشد، نمى‏تواند صحيفه عليين را مشاهده كند. پس كسى كه به مقام قرب رسيده است بايد در اعلى عليين باشد تا بر عليين احاطه وجودى داشته باشد. حاصل آن كه بر اساس قياس مزبور، عيساى مسيح شاهد علّيين و شاهد اعمال و كتاب ابرار است.همچنين مقربان، احاطه وجودى بر كتاب فجّار خواهند داشت، زيرا كتاب فجار در سجّين است و سجّين در برابر عليين مرحله نازل است: (كلاّ انّ كتاب الفجار لفى سجّين* وما ادريك ما سجّين* كتابٌ مرقوم* ويلٌ يومئذٍ للمكذّبين) (6) . انسانهاى كامل كه بر عليين احاطه دارند يقيناً بر سجّين نيز احاطه خواهند داشت، مگر اسرارى كه خداى سبحان براى حفظ حرمت انسانى اجازه اطلاع از آنها را به كسى ندهد، چنانكه اميرالمؤمنين(عليه‏السلام) در دعاى كميل مى‏فرمايد: خدايا تو همه اعمال مرا مى‏دانى اما به سبب رحمت خويش اجازه نمى‏دهى كه بعضى از حقايق را ديگران بفهمند: «وكنت انت الرّقيب علىّ والشّاهد لما خفى عنهم و برحمتك اخفيته و بفضلك سترته» (7) ، زيرا خداوند بر هر چيزى شاهد است و شهادتهاى ديگران زير پوشش شهادت حق است. بنابراين شهادت مقربان بر علّيين و سجّين و نيز بر اعمال ابرار و فجّار* بالعرض است و شهادت خداى سبحان بالذات.
عيساى مسيح درباره شهادت خويش بر امتش، به خداى سبحان عرض كرد: من مادامى كه در بين آنها بودم رقيبانه ، و نه به عنوان ناظر و تماشاچى، شاهد اعمالشان بودم ؛ اگر صراط مستقيم را طى مى‏كردند تشويقشان مى‏كردم و در صورت انحراف از آن، آنان را تعديل و به راه راست هدايتشان مى‏كردم. وقتى مرا متوفّا كردى و به سوى خود بردى اين رقابت از آن توست: (وكنت عليهم شهيداً ما دمت فيهم فلمّا توّفيتنى كنت انت الرقيب عليهم و انت على كل شى‏ءٍ شهيد) (8) .گرچه انبيا (عليهم السلام) بعد از وفات نيز شاهد اعمال ديگران هستند، امّا شهادت آنها آميخته با رقابت نيست. يعنى حضور آنها حضور تكليفىِ آميخته با رسالت نيست، كه اگر ديدند كسى بيراهه مى‏رود او را نهى كنند. شهادت آميخته با رقابت مخصوص زمان حيات است.
بايد توجه داشت اين كه حضرت مسيح عرض كرد: «تو رقيب بودى»، بدين معنا نيست كه بعد از من، تنها رقيب تو خواهى بود، و نه به اين معنا كه رقابت تو بعد از من بود، زيرا وى خود به آمدن پيامبر ديگرى پس از خود بشارت داد: (ومبشّراً برسولٍ يأتى من بعدى اسمه احمد) (9) ، و هر پيامبرى هم شاهد اعمال امّت است. وى همچنين تأكيد مى‏كند: (و أنت على كلّ شى‏ء شهيد). شهادت و مراقبت خدا مطلق است و او قبل از حيات مسيح، در زمان حيات او و بعد از توفّى آن حضرت شهيد است. خداى سبحان نه تنها بر امّتها، كه بر انبيا هم شهيد است. پس بر شاهد و مشهود شهيد است، اگر چه خداوند شهادت را به ديگران هم نسبت مى‏دهد اما شهادت راستين، مطلقه و بالاستقلال از آن خداى سبحان است. بنابراين شهادت مقربان و از جمله حضرت مسيح ، شأنى از شئون شهادت خداى سبحان است: (وقل اعملوا فسيرى اللّه عملكم و رسوله والمؤمنون و ستردوّن الى عالم الغيب و الشهادة) (10) ؛ هر عملى كنيد (نيك يا بد)، خدا شاهد كار شماست، و پيامبر و مؤمنان شاهد كار شمايند.
پس شهادت بر اعمال، مخصوص انبيا و مرسلين(عليهم‏السلام) نيست، بلكه از شئون اولياى الهى است و آنان از عقايد، اخلاق و اعمال انسانها آگاهند. البته راه ولايت همواره باز است و انسان به مقدار تقرّب، از ولايت سهمى دارد و به مقدار ولايت، بر اعمال ديگران هم شاهد است. آنگاه كسى كه بر اعمال ديگران شاهد است، از خويشتن خويش غافل نيست، زيرا كسى كه مصداق (نسوا اللّه فأنسيهم انفسهم) (11) است و شاهد خويشتن خويش نيست و در صحنه قلبش تباهى و غفلت راه پيدا كرده است، هرگز توان مشاهده دلهاى ديگران را ندارد.بنابراين اصل شهادت براى انسان ميسور است و قرآن هم راه شهادت را تقرّب معرفى كرده است و اين راه براى همگان باز است، چون كلمه مؤمنون در آيه ياد شده اختصاص به اهل بيت عصمت و طهارت(عليهم السلام) ندارد، گرچه آنان نمونه كامل مؤمنان هستند و درجه شهود ديگران به پايه شهود آنان نمى‏رسد، امّا ممتنع نيست كه وليّى از اولياى الهى به مقام شهادت اعمال برسد.
 

شفاعت حضرت مسيح

عيساى مسيح(عليه‏السلام) هم در دنيا شهيد مردم بود، يعنى به آنچه رخ مى‏داد آگاه بود و هم در قيامت در محكمه عدل الهى به عنوان گواه امين و صادق گواهى مى‏دهد، پس شاهد بالحق است و قرآن كريم شفاعت را از آنِ شاهدان به حق دانسته است: (ولا يملك الذين يدعون من دونه الشّفاعة الّا من شهد بالحقّ) (12) . شفاعت به معناى فدا شدن نيست، چنانكه گروهى پنداشتند كه عيساى مسيح فدا شده است تا خداى سبحان گناهان امتش را ببخشد.شفاعت در روز قيامت به اذن خداست و تا خداى سبحان اذن ندهد كسى حق شفاعت ندارد: (من ذا الّذى يشفع عنده الّا باذنه) (13) . خداوند، هم به شافع بايد اذن بدهد، هم درباره كسى كه براى او شفاعت مى‏شود و او كسى است كه دينش مرضىّ خداى سبحان باشد: (ولا يشفعون الّا لمن ارتضى) (14) . بنابراين كافران و منافقان از قلمرو شفاعت بيرونند، نه تنها حق شفاعت ندارند بلكه شفاعت هم نخواهند شد، زيرا خطوط كلى شفاعت مشخص شده است: كسى مى‏تواند شفاعت كند كه مأذون و شاهد بالحق باشد و كسى مى‏تواند شفاعت شود كه دينش مرضى باشد و كفر و نفاق مرضىّ حق نيست: (ولا يرضى لعباده الكفر وان تشكروا يرضه لكم) (15) . بنابراين شفاعت در اختيار خداى سبحان است و اگر مسيح(عليه‏السلام) بخواهد شفاعت كند، خداوند بايد اذن بدهد.
 

آگهى مسيح از نبوّت پيامبر اسلام

عيساى مسيح همان گونه كه از انبياى گذشته آگاهى داشت و نيز به چيزهايى كه در حجابِ جدار و حصار محجوب بود، عالم بود و گزارش مى‏داد: (و انبئكم بما تأكلون و ما تدخرون فى بيوتكم) (16) ، از وقايع تاريخى آينده نيز آگاه بود كه جريان رسالت پيامبر اكرم(صلي الله عليه واله) از اين قبيل است: (واذ قال عيسى ابن مريم يا بنى اسرائيل انّى رسول اللّه اليكم مصدّقاً لما بين يدىّ من التّورية و مبشّراً برسول يأتى من بعدى اسمه احمد) (17) ؛ من شما را به آمدن پيامبرى كه پس از من خواهد آمد و نام مباركش احمد(صلي الله عليه واله) است بشارت مى‏دهم. اين علم غيب است.
نكته شايان توجه اين است كه اگر قرار بود غير از خاتم انبيا، انبياى ديگرى هم بيايند، بشارت دادن به خصوص آمدن وى وجهى نداشت. همچنين كلمه تبشير گذشته از آن كه علم غيب به آينده را در بر دارد، تفّوق آينده نسبت به حال را هم تبيين مى‏كند، زيرا اگر آينده مادون، يا هم سطح حال باشد ديگر بشارت نيست، زيرا بشارت مژده دادن به امر مسرّت بخشى است كه انسان فاقد آن است، پس بايد كمالى در دين پيامبر خاتم باشد كه دين مسيح فاقد آن است. البته اگر كسى از وقوع حادثه‏اى در آينده خبر دهد آن حادثه هرچه باشد، پيش بينى آن، علم غيب محسوب مى‏شود.
غرض آن كه آيه مزبور دو مطلب را دربر دارد: يكى علم قطعى عيساى مسيح به غيب، و ديگرى تفّوق قطعى دين اسلام بر مسيحيّت وگرنه بشارت صادق نبود. بر اين اساس قرآن كريم گذشته از اين كه ره آورد انبياى پيشين(عليهم السلام) را تصديق مى‏كند، بر كتب آنان هيمنه و سلطه و نظارت دارد. بنابراين ديگر كتابها را با اين كتاب مهيمن بايد سنجيد. چنانكه ديگر انبيا را نيز با ميزان اعمال خاتم انبيا(صلي الله عليه واله) بايد سنجيد. چنانكه خود آن حضرت فرمود: «آدم و من دونه تحت لوائى يوم القيامة» (18) .
به استناد آيه (الّذين يتّبعون الرّسول النّبى الامىّ الّذى يجدونه مكتوباً عندهم فى التّورية والانجيل يأمرهم بالمعروف و ينهيهم عن المنكر و يحلّ لهم الطّيبات و يحرّم عليهم الخبائث و يضع عنهم اصرهم والاغلال الّتى كانت عليهم فالّذين امنوا به و عزّروه و نصروه واتّبعوا النّور الذّى انزل معه أولئك هم المفلحون) (19) ، موساى كليم (عليه‏السلام) نيز مانند عيساى مسيح ظهور دين خاتم انبيا را از باب علم غيب به مردم گوشزد كرد.
بنابراين رئوس برنامه‏هاى پيامبر گرامى اسلام(صلي الله عليه واله) و ابعاد گوناگون عبادى، فرهنگى و سياسى اسلام، و نيز حرّيت و برخى ديگر از اوصاف مسلمانان را، هم موساى كليم و هم عيساى مسيح(عليهما السلام) به طور گسترده در تورات و انجيل بيان كرده‏اند: (ذلك مثلهم فى التّورية و مثلهم فى الانجيل كزرعٍ اخرج شطئه) (20) . اين نشانه آن است كه هم موساى كليم و هم عيساى مسيح(عليهما السلام) به وجود مبارك خاتم (صلي الله عليه واله) و خصوصيات دين او علم غيب داشتند و عيساى مسيح بر اثر قرب عهدى كه داشت بشارت بيشترى داد.
 

طهارت روح ، عامل پيروزى

قرآن مجيد بيش از بيست صفت از اوصاف برجسته ولايت و اوصاف اولياى خدا را براى عيسى (عليه‏السلام) برشمرده است كه راه نيل به آنها طهارت روح است كسى كه راه طهارت را طى كرده است مى‏تواند از اين اوصاف برخوردار باشد. همان طور كه درباره تطهير مريم(عليها السلام) مى‏فرمايد: (انّ اللّه اصطفيك وطهرك و اصطفيك على‏ نساء العالمين) (21) ، درباره تطهير حضرت مسيح از كفّار هم مى‏فرمايد: (اذ قال اللّه يا عيسى‏ انّى متوفّيك ورافعك الىّ و مطهّرك من الّذين كفروا و جاعل الّذين اتّبعوك فوق الّذين كفروا الى يوم القيمة ثمّ إلىّ مرجعكم فأحكم بينكم فيما كنتم فيه تختلفون) (22) .
از اين كه به عنوان بشارت فرمود: «پيروان عيساى مسيح همواره بر كفار پيروزند»، استفاده مى‏شود كه پيروان او نيز صاحبان كمال طهارت خواهند بود. هر كس طاهر بود، راه عيسوى را طى كرده است و بر ديگران پيروز است. اين وعده خداست، كه قبل از ظهور اسلام حواريين و ديگران مشمول آن بودند و بعد از ظهور اسلام مسلمانان واقعى راه حضرت عيسى را طى كرده‏اند، زيرا آن‏چه را كه عيساى مسيح آورده بود اسلام آورد و مسلمين هم همان راه را طى كرده‏اند. از آيه (الّذين اتّبعوك فوق الذّين كفروا الى يوم القيمة) (23) مى‏توان استفاده كرد كه همواره نظام جهان بر اين است كه پيمودن راه طهارت عامل پيروزى بر كفار است و اين وعده خداست.
بايد توجه داشت كه منظور از اين ظفر پيروزى سياسى و غلبه حكومت است نه پيروزى علمى و استدلال، زيرا اگر مقصود، پيروزى حجت مسيح و پيروان او بر دليل كفّار بود ديگر نمى‏فرمود: من تو را متوّفى‏ مى‏كنم و تو را به سمت خودم بالا مى‏برم و آنگاه دليل پيروانت را بر دليل كفار پيروز مى‏كنم، چون دليل پيروان عيسى غير از دليل خود عيسى نبود و دليل پيروان كه همان دليل مسيح است همواره بر دليل كفر پيروز است. معلوم مى‏شود مراد از پيروزى، پيروزىِ حكومت و نظام سياسى است.
 

توفّى حضرت مسيح

يكى از جمله‏هاى آيه تطهير عيساى مسيح، درباره توفى آن حضرت است: (إذ قال اللّه يا عيسى إنّى متوفيك) (24) . توّفى هم درباره مرگ استعمال شده است و هم درباره خواب؛ خداى سبحان در پاسخ كفّار كه مرگ را گم شدن در زمين مى‏دانستند: (ءاذا ضللنا فى‏الارض ءانّا لفى خلق جديد) (25) ، مى‏فرمايد: مرگ توّفى است نه گم شدن در زمين: (قل يتوفيكم ملك الموت الذى و كلّ بكم) (26) ؛ مرگ وفات است، نه فوت و هنگام مرگ مأموران الهى ايشان را توّفى مى‏كنند و او وفات مى‏كند، نه فوت.
قرآن كريم درباره خواب نيز مى‏فرمايد: (يتوفيكم بالّيل و يعلم ما جرحتم بالنّهار) (27) ؛ خدا هر شب شما را توفى مى‏كند و آنچه را در روز كسب كرديد مى‏داند. همچنين مى‏فرمايد: (اللّه يتوفّى الانفس حين موتها والتّى لم تمت فى منامها) (28) ؛ خداى سبحان آنها را كه مى‏ميرند، در هنگام مرگ توفى مى‏كند و ديگران را در هنگام خواب توفّى مى‏كند. توّفى همان اخذ تام است كه اختصاص به موت ندارد. پس چون توفّى در غير مرگ نيز استعمال مى‏شود، از اين آيه نمى‏توان موت عيساى مسيح را استنباط كرد گرچه اصل موت براى آن حضرت نيز امرى است قطعى. درباره اين كه حضرت عيسى داراى مرگ است مجموعاً چهار دليل وجود دارد؛ بعضى از ادّله عام است، مانند: (كلّ نفسٍ ذائقة الموت) (29) ، يا (وما جعلنا لبشرٍ من قبلك الخلد) (30) كه عيساى مسيح(عليه السلام) را مانند ديگران شامل مى‏شود. بعضى از ادله نيز خاص است، مانند آنچه خود عيساى مسيح فرمود: (والسّلام علىّ يوم ولدت و يوم اموت) (31) ، يا قرآن كريم مى‏فرمايد: (وان من اهل الكتاب الّا ليؤمننّ به قبل موته ويوم القيمة يكون عليهم شهيداً) (32) .
اما سؤال اين است كه آيا عيساى مسيح اكنون زنده است و هنگام رجعت ظهور مى‏كند و به شهادت مى‏رسيد يا ارتحال مى‏كند، يا هم اكنون رحلت كرده است؟ رأى استاد علامه طباطبايى(رضوان اللّه عليه) اين است كه چون توفّى هم در خواب استعمال شده است و هم در موت، بنابراين ظهورى در موت ندارد (33) .
بايد توجه داشت كه كلمه «متوفّى» مشتق است و مشتقْ ظهور در متلبّس دارد و نسبت به كسى كه قبلاً داراى وصف بود و هم اكنون متلبس به آن نيست محل اختلاف است كه استعمال مشتق در آن مجاز است و بدون قرينه به كار نمى‏رود يا حقيقت است و نيازى به قرينه ندارد. ظاهر آيه نسبت به گذشته نيست، براى اين كه با عيساى زنده سخن مى‏گويد، ولى گويا زمان حال است. يعنى در اين زمانِ متّصلِ به حالِ سخن، من تو را تَوّفى مى‏كنم. بنابراين شايد ظهورش در موت به اندازه استدلال و استظهار كافى باشد. (إنّى متوفّيك)، يعنى روحت را قبض مى‏كنم، همانند قبض ارواح ديگر انسانها: (اللّه يتوفّىّ الانفس حين موتها) (34) .
با شواهدى كه پيش از اين بيان شد، به يقين حضرت مسيح همانند ديگر انسانها داراى مرگ است، اما درباره اين كه كانون مرده است يا نه، شايد بتوان از آيه (إنّى متوفّيك) مرگ آن حضرت را استظهار كرد، زيرا نمى‏توان گفت: چون توفّى درباره خواب هم استعمال شده، محتمل است در اين جا مراد خواب باشد نه مرگ، چون توفّى در هنگام خواب، اختصاص به حضرت عيسى ندارد. همچنين توفّى عيساى مسيح (عليه‏السلام) به معناى عروج نيست، زيرا توفى در چنين معنايى به كار نرفته است.
 

رفع حضرت مسيح

در آيه تطهير عيساى مسيح كه پيش از اين گذشت، رفع آن حضرت نيز مطرح است: (إذ قال اللّه يا عيسى‏ إنّى متوفّيك و رافعك إلىّ) (35) .
از آن جا كه ذات أقدس إله، زمان و مكان ندارد، رفع به سوى او هم رفع مكانى نخواهد بود، چنانكه درباره ادريس(عليه‏السلام) هم كه آمده است (ورفعناه مكاناً عليّاً) (36) ، مراد مكانت عاليه است نه مكان عالى، همان گونه كه قرب به خداوند قرب معنوى است نه مكانى. گرچه خداوند با همه است: (هو معكم اين ما كنتم) (37) ، ولى عدّه‏اى از خدا دورند: (ينادون من مكان بعيد) (38) و عدّه‏اى از طريق اعمال قربى خود، همچون نماز، به خدا نزديكند: «الصّلوة قربان كلّ تقي» (39) . و اين رفع به سوى خدا رفع مكانت است كه از درجات شامخه ولايت است در نتيجه آن حضرت رفيع عنداللّه خواهد بود.خداى سبحان كه (رفيع الدرجات ذوالعرش) (40) است گاه به طور عام به مؤمنان و عالمان وعده رفعت داده است: (يرفع اللّه الذين امنوا منكم والذّين اوتوا العلم درجات) (41) ، و گاهى از ترفيع خاص بعضى از اولياى خود سخن گفته است، مانند ادريس: (ورفعناه مكاناً علّياً) (42) و عيساى مسيح:(رافعك إلىّ) (43) . تفاوت اين دو ترفيع آن است كه درباره گروه نخست فقط رفعت درجه است، گرچه رفع درجه به سوى خداست، اما كلمه «إلىّ» در جمله (رافعك الىّ)، بدين معناست كه تو را از همه درجات بالا برده، به خودم نزديك مى‏كنم، كه اين نشانه قرب كامل است و از خصايص حضرت مسيح بشمار مى‏رود. البته اگر كسى راه تطهير و ولايت را طى كند مشمول رفعت درجه و مكانت عاليه خواهد بود.
 

مسيح مظهر جمال و جلال حق

خداى سبحان عيساى مسيح را انسانى پر بركت معرفى كرده، مى‏فرمايد: نقصى در حرم امن زندگى اين انسان كامل نيست و وى در همه ادوار از سلامت برخوردار است. او مظهر جمال و جلال حق است، از اين رو نه مى‏توان به او آسيبى رساند تا از سعادتش محروم گردد و نه او به كسى آسيبى مى‏رساند تا ديگران را از سعادت محروم كند. بلكه آنچه از او به ديگران مى‏رسد خير، رحمت و بركت است و آنچه او برداشت مى‏كند نيز خير و رحمت و بركت است.انسان كامل از گزند حوادث چنان مصون است كه حادثه‏اى نمى‏تواند به سعادت او آسيب برساند و چنان نسبت به ديگران خيرخواه است كه از او آسيبى به كسى نمى‏رسد. قرآن كريم اين دو صفت ممتاز و برجسته را از زبان عيساى مسيح درباره خود او بيان كرده و مى‏فرمايد: وى بنده خداست كه از كتاب الهى و نبوت برخوردار است. و موجود پربركتى است كه دائم با نماز و زكات در ارتباط است. نسبت به مادرش رئوف و مهربان است. نسبت به كسى جبّار و شقىّ نيست. درود بر عيساى مسيح، روزى كه وارد عالم طبيعت شد و روزى كه به عالم برزخ مى‏رود و روزى كه از برزخ وارد قيامت كبرا مى‏شود: (... وجعلنى مباركاً أينما كنت... و برّاً بوالدتى و لم يجعلنى جبّاراً شقيّاً...) (44) . آنگاه خداى سبحان در تأييد و تثبيت اين سخنان و حالات، و در تكذيب پندار كفر آلود ديگران درباره حضرت مسيح، مى‏فرمايد: (ذلك عيسى ابن مريم) (45) ؛ اين است عيسى.
 

تكلّم و كلام مسيح در گهواره

وقتى حضرت مسيح به دنيا آمد، اهل تفريط به مريم گفتند: تو خواهرِ برادرى وارسته و فرزند پدرى شايسته‏اى. مادرت نيز خوشنام و داراى سابقه طهارت بود، پس اين فرزند را چگونه به بار آوردى؟ (يا اخت هرون ما كان ابوك امرء سوءٍ و ما كانت امّك بغياً) (46) . حضرت مريم به اذن خداى سبحان ملهم شد تا به كودك اشاره كند و كودك پاسخ بدهد، زيرا پيش از اين خداوند به وسيله فرشتگان به مريم بشارت داد كه ما به تو فرزندى خواهيم داد كه در گهواره سخن مى‏گويد، پس مريم يقين داشت كه كودك او در گهواره سخن مى‏گويد. از اين رو به كودك اشاره كرد تا او پاسخ دهد. كسانى كه تهمت زده بودند گفتند: چگونه كودك در گهواره سخن مى‏گويد؟ (قالوا كيف نكم من كان فى المهد صبياً) (47) .در اين حال حضرت مسيح چند جمله سخن گفت كه هم جلو تفريط مفتريان را گرفت و هم راه را بر غلوّ افراطيها بست. چون جاهل يا اهل افراط است و يا اهل تفريط. گروهى از بنى اسرائيل بر اثر جهل، تفريطى بودند و مريم عذراء را به ناپاكى متهم كردند و عده‏اى ديگر بر اثر جهل، افراطى شده، عيسى (عليه‏السلام) را فرزند خدا دانستند. امّا عيسى در گهواره با اصل تكلم جلوى تهمت تفريطيان را گرفته، تهمت موجود را رفع كرد و با محتواى كلام جلوى غلوّ افراطيها را گرفت. توضيح اين كه تكلمش در گهواره معجزه بود، و انسان ناپاك هرگز معجزه و آيت خدا را ندارد. پس آن حضرت با اصل تكلم ثابت كردن كه من طاهرم و از مادرى پاك به دنيا آمده‏ام و در محتواى كلام جلو هرگونه غلو اهل افراط را بست و براى اين كه كسى نگويد: عيسى فرزند خداست، گفت: من بنده خدايم و به عبوديّت كه ريشه هر كمالى است، افتخار كرد: (قال انى عبداللّه اتانى الكتاب و جعلنى نبيّاً* وجعلنى مباركاً اين ما كنت) (48) .
عبوديت پيوندى است بين انسان و خداى او و انسان به هر كمالى برسد بر اثر اين پيوند است. زيرا بر اثر پيوند با كمال نامحدود، انسان، كامل مى‏شود. قرآن كريم كه علوم و معارفى را نصيب حضرت مسيح مى‏داند، طليعه اين تكامل را عبوديت او مى‏شمارد.آنگاه فرمود: خداى سبحان به من كتاب مجموعه قوانين و مشتمل بر احكام و حِكَم است. نظير آنچه جبرئيل امين(عليه‏السلام) بر قلب مطّهر رسول خدا(صلي الله عليه واله) نازل كرد. در ادامه فرمود: خداوند مرا به مقام شامخ نبوت رساند. من گزارشگر و گزارشياب خداى سبحانم و مى‏دانيم در جهان غيب چه مى‏گذرد و سرنوشت جهان طبيعت چه خواهد شد. حضرت مسيح در گهواره گرچه رسول نبود، يعنى مأمور نبود پيام خدا را به ديگران برساند، ولى نبوت را يافت يعنى گزارش به او رسيد و اين خبر را دريافت كرد.آنگاه فرمود: من موجودى پربركتم؛ من در هر شرايطى كه باشم، هر بركتهاى ظاهرى دارم هم بركتهاى باطنى، هم شما را به حيات ظاهرى احيا مى‏كنم، چون مرده را به اذن خدا زنده مى‏كنم، هم به حيات معنوى احيا مى‏كنم. چون با تعليم حكمت و كتاب، مردگانِ بر اثر جهل را عالم مى‏كنم. هم بيمارانى كه جسمشان رنجور است و هم آنها كه دلهايشان بيمار است: (فى قلوبهم مرض) (49) را درمان مى‏كنم. هم آنها كه چشم ظاهرشان نابيناست بينا مى‏كنم، هم آنها را كه چشم دلشان بر اثر جهل و تعصب بسته است با تعليم حكمت، باز و بصير مى‏كنم. بينايى دل، بركت معنوى و بينايى بصر، بركت ظاهرى است. پس بركت ظاهرى و باطنى از من به شما مى‏رسد. همچنين بعضى از چيزها كه بر شما حرام بود حلال مى‏كنم نيز اختلافات علمى شما را حل مى‏كنم و اينها همه از بركات الهى است.
بعضى انسانها به قدرى كاملند كه در همه شئون زندگى بركت آنها به ديگران مى‏رسد، ولى برخى ديگر به قدرى ناقصند كه به هر جا و در پى هر مأموريتى اعزام شوند بى‏بركت بر مى‏گردند: (اينما يوجّهه لا يأت بخير) (50) و سودمند به حال خود يا ديگران نيستند. خلاصه آن كه عيساى مسيح يكى از مجارى اِسباغ نعمت ظاهر و باطنه بود: (أسبغ عليكم نعمه ظاهرةً و باطنةً) (51) .
سپس فرمود: تا زنده‏ام و در عالَمِ تكليف به سر مى‏برم مكلّف به نماز و زكاتم: (واوصانى بالصلوة والزكوة ما دمت حيّاً) (52) . نماز و زكات پيوندى است بين انسان و خدا. تنها پيوندى كه انسانها را به م مرتبط مى‏كند امتثال فرمان الهى است. زكات، خواه مستحب و خواه واجب، براى تحكيم ارتباط خلق با خداست و اگر مايه پيوند خلق با يكديگر نيز مى‏شود، در پناه ارتباط با خداست. در ادامه فرمود: خداوند مرا نسبت به مادرم رئوف و مهربان قرار داد: (وبراّ بوالدتى) (53) ، چنانكه يحياى شهيد را نسبت به پدر و مادر خويش نيكوكار قرار داد: (وبرّاً بوالديه). سپس فرمود: من نسبت به احدى جبّار نيستم تا با شقاوت رفتار كنم: (ولم يجعلنى جباراً شقياً) (54) ، زيرا اين گونه از امور جزو صفات سليبه و آن اوصاف كمالى ياد شده جزو صفات ثبوتيه يك ولى خداست. بر اين اساس كسانى كه عليه دين حضرت مسيح به مبارزه پرداختند و خداى سبحان مسيح و حواريين را بر آنها پيروز كرد، آنها با دست خود بر خود ستم كرده‏اند و مسيح هرگز ستمى را بر كسى تحميل نكرد.
 

سلامت مسيح در دنيا، برزخ و قيامت

حضرت مسيح تببين سيره خود را با تأكيد بر سلامت در حيات دنيوى، برزخى و اخروى، اين چنين به پايان برد، سلام بر من روزى كه به دنيا آمدم و روزى كه مى‏ميرم و روزى كه زنده مبعوث مى‏شوم: (والسلام علىّ يوم ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حيّاً) (55) . اين سخن كه به اعجاز و اذن خداوند بر زبان عيساى مسيح جارى شد، پاسخى است در برابر تهمت تفريطيان، زيرا جمله (والسلام علىّ يوم ولدت) بدين معناست كه من با سلامت و از راه صحيح و طاهر به عالم طبيعت وارد شدم. مسيح (عليه‏السلام) مى‏فرمايد: من در هر سه نشئه عالم سالمم. انسان تا به سلامت به برزخ و قيامت برسد سخت است.
در قيامت كبرا هم كه عده‏اى گرفتار فزع اكبرند، آنان كه مراحل قبل را به طهارت و سلامت گذرانده‏اند از فزع مصونند. در بيانات اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) هم آمده است كه خداى سبحان گوش برخى انسانها را مكرّم قرار داد تا صداى رعب آور جهنم را نشنود: «وأكرم أسماعهم أن تسمع حسيس نار ابداً» (56) .حضرت امام رضا(عليه‏السلام) مى‏فرمايد: انسان سه مقطع حساس دارد: روز ميلاد، روز مرگ و روز ورود به قيامت كبرا: «إنّ أوحش ما يكون هذا الخلق في ثلاثة مواطن يوم يُولَد و يخرج من بطن امّه فيرى الدنيا و يوم يموت فيعاين الآخرة و أهلها و يوم يُبعث فيرى أحكاماً لم يَرَها في الدنيا» (57) . انسان آنگاه كه از عالم بسته زهدان به اين جهان وسيع قدم مى‏گذارد، با سرنوشت مجهولى وارد مى‏شود و اگر به سلامت و طيب مولد در جهان طبيعتِ پا بنهد، راحت است. ورود به عالم برزخ هم اولين لحظه وحشت اوست كه اگر با سلامت وارد شود در امان است. هنگام ورود به قيامت كبرا هم اگر با سلامت باشد از فزع قيامت كبرا براى هميشه محفوظ است. اين سه مقطع بسيار مهم است و عيساى مسيح در اين سه مقطع در كمال سلامت بود.
نكته‏اى كه بايد بدان توجه داشت اين كه سلامت غير از رفاه و آسايش است. گرچه در نشئه طبيعت رنجها و دشواريهاى توانفرسا براى حضرت مسيح پيش آمد، چنانكه بخشى از مبارزات و درگيريهاى آن حضرت با كفران از آيه (فلمّا احسّ عيسى منهم الكفر قال من انصارى الى اللّه قال الحواريّون نحن انصار اللّه) (58) به خوبى قابل استفاده است، امّا از همه اين بلايا به سلامت به مقصد رسيد. يعنى هيچ حادثه‏اى نتوانست قلب مطهر عيسى را به خود مشغول كند و به ديانت او آسيب برساند. پس سلامت روح غير از رفاه و سلامت تن است.شاهد بر نكته اخير، سخن خدا درباره يحياى شهيد است: (وسلام عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث حيّاً) (59) . معناى سلام بر يحيى اين است كه او در دنيا به سلامت به سر مى‏برد، با اين كه آن حضرت به شهادت رسيده و سر مطهر او را يك ناپاك اسرائيلى از بدن جدا كرده و به عنوان هديه براى يك ناپاك اسرائيلى ديگر برده است. اما يحياى شهيد در عين شهادت، به سلامت به مقصد رسيده است.درباره نوح نيز خداى سبحان، با تعبيرى ويژه كه در سراسر قرآن، تنها آن حضرت به آن ممتاز است، مى‏فرمايد: (سلامٌ على نوحٍ فى العالمين) (60) ؛ در همه عوالم آفرينش درود بر نوح؛ با اين كه نوح رنجهاى فراوان برده است. بنابراين سالم ماندن يعنى با قلب سليم از اين جهان رخت بربستن و با ايمان و جان سالم از دنيا وارد عالم برزخ شدن. منظور از سلام در اين گونه موارد، سلامت دل است، نه سلامت جسم و بدن يا سلامت به معناى آسايش. همان طور كه درباره حضرت ابراهيم(عليه‏السلام) آمده است(اذ جاء ربّه بقلبٍ سليم) (61) . كسى كه با قلب سالم با خداى خود در ارتباط است، با قلب سالم هم به پيشگاه خداى سبحان مى‏رود و سلام خدا بر او رواست، گرچه در دنيا آسيبها ببيند و تهمتها بشنود و او را به سوختن تهديد كنند. سلام خدا بر كسى است كه دين و قلب او به سلامت به مقصد مى‏رسد. حضرت مسيح چنين انسانى است و سيره او نيز آموزنده سلامت روح در همه ادوار سه گانه حسّاس سير بشرى است.
 

مسيح مظهر خداى خالق و محيى

صفات فعليه خداى سبحان مظاهر فعلى مى‏طلبد و عيساى مسيح نيز جزو مظاهر فعلى خداى سبحان است. عالم الغيب، خالق، محيى و شافى، از اسماى حسناى خداى سبحان است و عيساى مسيح در محدوده خاصّى مظهر اين اسماء است.
امّا وقتى مى‏گويد: (أخلق لكم من الطين كهيئة الطّير فانفخ فيه فيكون طيراً بإذن اللّه) (62) ، چنين نيست كه خداى سبحان برخى از امور را خلق كند و عيساى مسيح برخى ديگر را، بدين معنا كه خداى سبحان اين بخش از كار را به مسيح تفويض كرده باشد، زيرا تفويض در نظام آفرينش محال است. بلكه حضرت مسيح در خالقيت مظهر اسمى از اسماى حق بود. در عين حال كه مسيح مجاز بود به اذن اللّه پرنده‏اى را بيافريند، تنها خدا بود كه خالق هر چيز بود. همان طور كه درباره رسول خدا آمده است: (وما رميت اذ رميت ولكن اللّه رمى) (63) ، درباره ديگر انبيا و مظاهر اسماى حسناى حق نيز چنين است و به عيساى مسيح نيز مى‏توان گفت: «وما خلقتَ اِذ خلقتَ ولكن اللّه خَلَق، و ما أحييتَ الموتى اِذا اَحْيَيتَ ولكن اللّه اَحيى الموتى، و ما أبرئتَ الاكمه و الاَبرص اذ أبرئْتَ ولكن اللّه اَبْرء، و ما اَنبَأتهم بما يدّخرونَ فى بيوتِهِم ولكنّ اللّه اَنْبأهم». چنين نيست كه آن حضرت در بخشى از اين امور، مستقل باشد و بقيه كارها را خدا انجام دهد، زيرا همه امور به دست خداست: «وللّه جنود السّموات والارض) (64) .حال اگر كسى بخواهد كارى مسيحايى كرده، لااقل امراض روحى خود را تشخيص داده، درمان كند و خود را اِحيا كرده، با سلامت به مقصد برساند بايد راهى را كه او رفت بپيمايد و آن راه را خداى سبحان در پيدايش و پرورش حضرت مسيح براى ما بازگو كرده است.
به يقين، رابطه عبادى مريم(عليهاالسلام) با خداى سبحان سهم اساسى در پيدايش و پرورش عيساى مسيح داشته است. خداوند در اين باره مى‏فرمايد: ما به مريم در حال عبادت بشارت داديم كه مادرخواهى شد، چنانكه به زكريا در محراب بشارت داديم كه فرزند صالحى به نام يحيى نصيب تو خواهد شد. بر اين اساس آنچه انسان را به خدا نزديك مى‏كند تا بر اثر قرب، تحت ولايت خدا قرار گرفته، علوم و معارف و مواهب الهى نصيب او شود، عبادت است.
قرآن كريم بشارت فرشتگان را چنين نقل مى‏كند: «واذ قالت الملائكه يا مريم ان اللّه اصطفيك و طهّرك و اصطفيك على نساء العالمين) (65) . و چون مصطفا و مطهره و صفوةاللّه شدن اين بانو را در پرتو نماز و اطاعت و عبادت خدا مى‏داند، مى‏فرمايد: اى مريم! اهل قنوت، تواضع، عبادت و خشوع در پيشگاه حق باش: (يا مريم اقنتى لربك واسجدى واركعى مع الرّاكعين) (66) . راه طهارت، عبادت است و تو از اين راه صفوةاللّه خواهى شد. نظير (واعبد ربك حتّى يأتيك اليقين) (67) ؛ اگر خواستى به مرز يقين برسى عبادت كن، كه اين منفعت و بهره است. بنابراين اگر كسى خواست مطهّر و مصطفى شود، راهش ركوع و سجود و قنوت و خضوع در پيشگاه خداى سبحان است.
 

نزول فرشته بر انسانهاى پاك

درباره تنزّل ملائكه، توجه به چند نكته سودمند است؛ اولاً: نزول آنان اختصاص به انبيا و مرسلين ندارد بلكه بر مؤمنان با استقامت نيز تنزل مى‏كنند: (انّ الذين قالوا ربّنا اللّه ثم استقاموا تتنزّل عليهم الملائكة الا تخافوا ولا تحرنوا) (68) ، چنانكه تنزل شياطين بر انسان خبيث است: (هل انبّئكم على من تنزّل الشّياطين* تنزل على كل افّاك اثيم) (69) . انسانى كه تحت ولايت شيطان است ، شيطان بر وهم و خيال او مسلّط است و كسى كه تحت ولايت اللّه است، فرشتگان الهى، هم عقل او را تأمين و هم وَهْم و خيال او را تعديل مى‏كنند.
ثانياً: نزول ملائكه، اختصاص به مردان ندارد، زيرا كمال انسانى به جان اوست و روح و جان آدمى نه مذكر است و نه مؤنث. آن پيكر است كه يا مذكر است يا مؤنث، و فرشتگان بر روح نازل مى‏شوند نه بر بدن. روح انسان اگر طاهر باشد توان تحمل نزول فرشتگان را دارد. زن و مرد و پيغمبر و غير پيغمبر از اين جهت يكسانند. مريى نه مرد بود و نه پيغمبر، امّا فرشته همان طور كه بر زكرياى پيغمبر نازل شد، بر مريم نيز نازل شد.
ثالثاً: محل نزول ملائكه، ضمير صاف و راه نزول فرشته عبادت است. قلب انسان تا گرفتار وسوسه است مهبط فرشته نيست. اگر ديو وسوسه و شيطان از صحنه ضمير بيرون رفت، آنگاه ملائكه نازل مى‏شوند و مادامى كه اين اهرمنان هستند، نازل نمى‏شوند. از اين رو گناهكار دلش همواره در اضطراب است. او از بامداد تا شامگاه و از شامگاه تا بامداد سرگردان است و هرگز نمى‏آرمد و طعم آرامش و اطمينان را نمى‏چشد، و اين بر اثر تنزل شياطين است كه بر وهم و خيال وى ولايت دارند او مصداق (فهم فى ريبهم يتردّدون) (70) است. همواره سرگرم تردد در ميان ريبهاى خويش و دچار سرگردانى و اضطراب است، اما ضمير مصفّا جايگاه نزول فرشته‏هاست و بهترين راه براى تطهير، تحكيم پيوند عبد و مولاست.
رابعاً: فرشتگان، پيك حقّند. از اين رو، نزول و عروج آنها بدون ره آورد نخواهد بود. اصولاً آنان سِمَتى جز رسالت ندارند: (الحمدللّه فاطر السموات والارض جاعل الملائكه رسلاً) (71) ؛ فرشتگان، رسول خدا و مأموران الهى هستند. هنگام نزول، حامل پيام و رسالتى هستند و آنگاه كه مى‏روند خبرى مى‏برند. الهامهايى كه در جان انسان ظهور مى‏كند و نيز آرامشى كه انسان در خود احساس مى‏كند ره آورد فرشته و اثر رسالت اوست. همچنين طهارت و صفاى ضميرى كه انسان در خود مشاهده مى‏كند از بركت نزول ملائكه است.خامساً: نزول فرشتگان و مژده دادن آنها تنها در حال احتضار و ورود به عالم برزخ نيست، بلكه در همه نشئه‏ها، فرشته بر انسان طيّب نازل مى‏شود.
 

بشارت پيدايش عيسى به مريم

درباره نحوه پيدايش حضرت مسيح آمده است كه مريم(عليها السلام) بين خود و ديگران حجابى قرار داد. وى بخش شرقى همان مسجدى را كه خدمتگزارى آن را بر عهده داشت، انتخاب كرد تا از ساير عبادت كنندگان جدا بوده، گرفتار كثرت نشود: (واذكر فى الكتاب مريم اذ انتبذت من اهلها مكاناً شرقياً* فاتخذت من دونهم حجاباً) (72) . اين فاصله گرفتن از جمع‏و رابطه دايم با خدا داشتن، زمينه صفاى ضمير است.اگرچه كسى كه به ولايت مطلقه رسيده و به آن حضور تام نايل آمده، جلوت و خلوت براى او يكسان است. چنانكه از حضرت امام كاظم(عليه‏السلام) سؤال كردند: چگونه در مكان ازدحام انبوه مردم نماز خوانديد؟ آن حضرت در جواب فرمود: من كسى را عبادت مى‏كردم كه او از ديگران كه در كنار منند نزديكتر است. البته براى همگان و در همه حالات چنين توجه و حضورى ميسور نيست، از اين رو قرآن كريم درباره نماز شب مى‏فرمايد: (ان ناشئة الّيل هى اشد وطأ واقوم قيلا انّ لك فى النهار سبحاً طويلاً) (73) . در روز، انسان گرفتار مشاغل و سرگرم رفت و آمدهاى فراوان است. اشتغالات گوناگون قلبى و بدنى مانع تجمع حواس است اما در شب اين موانع و صوارف يا وجود ندارد يا كم است.
پيدايش عيسى و مادر شدن مريم از رهگذر غيب، جمعاً يك آيت است: (وجعلنا ابن مريم وامه اية) (74) . گرچه در جهان كثرت اين دو از هم جدايند، ولى در حقيقت يك آيت است كه به صورت عيسى و مريم ظهور كرده است.
خداى سبحان مسيح را موهبت الهى و رحمت خاصّ حق شمرده، مى‏فرمايد: در آن حال كه آن حضرت بدور از مزاحمت ديگران به عبادت حق مشغول بوده، ما روح خود را فرستاديم و او براى مريم به صورت بشرى مستوى الخلقة متمثل شده، بشارت پيدايش عيسى را به او داد. اين بشارت همان و مادر شدنش همان: (فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشراً سوياً) (75) .
اوّلين نكته در باره آيه مزبور اين است كه قرآن كريم از جبرئيل(عليه‏السلام) با تعبير «روح»، يعنى موجود مجرد عقلى ياد كرده است. بنابراين مستفاد از جمله «ما روح خود را به سوى او فرستاديم» آن است كه روح خدا در ديد تمثلى مريم به صورت بشر تجلى كرده است. تمثل، انقلاب حقيقت نيست، آن گونه كه فرشته انسان شود و دوباره آن انسان فرشته گردد، بلكه تمثل آن است كه روح، در مثال و در حيطه ادراكى مريم، به صورت انسانى مشاهده شد. باطنش جبرئيل بود و ظاهر و صورتش انسان.
نكته ديگر آن كه در سوره آل عمران آمده است كه فرشتگان به مريم بشارت دادند، و آن‏چه در سوره مريم آمده، اين است كه خود روح امين متمثل شد.
سومين نكته آن كه نسبت دادن كار يك فرد به جمع: (فأرسلنا إليها روحنا)، از آن روست كه جبرئيل از ملائكه است. وقتى جبرئيل اين بشارت را به مريم مى‏دهد، مى‏توان اين سخن را به همه ملائكه نسبت داد، و يا بدان جهت است كه چون فرشتگان، تحت وليت جبرئيل هستند پس با اطاعت از او بشارت داده‏اند. آن فرشتگان، مأموران جزئند. پس آن جا كه سخن از بشارت ملائكه است مرحله نازله جبرئيل است و آن جا كه تمثل است وجود مثالى خود جبرئيل است، منتها در مثال متصل نه مثال منفصل.
حضرت مريم(عليهاالسلام) كه صفوة اللّه و مطهره و برگزيده خدا بود و بخش شرقى مشجد را براى اعتكاف و عبادت خود برگزيده بود، آنگاه كه ناگهان انسانى را در برابر خود ديد، احساس خطر كرده همانند همه موحدان در چنين مواقعى، به خدا پناه برد: (قالت انى اعوذ بالرحمن منك ان كنت تقياً) (76) . سرّ هراس وى آن بود كه اين مشاهده بى‏سابقه و طليعه امر بود. طليعه امر براى اولياى الهى شفاف نيست، ولى در ادامه سلوك، آنگاه كه به وادى ايمن رسيدند، ديگر سخن از استعاذه نيست، چون مى‏دانند كه مشهودشان پيك وحى و رسول اللّه است.
آن فرشته متمثل به حضرت مريم گفت: من پيك خداى تو هستم آمده‏ام تا به تو فرزندى طاهر عطا كنم: (قال انما انا رسول ربك لأهب لك غلاماً زكيّا)، مريم فرمود: چگونه من داراى فرزند خواهم شد در حالى كه بشرى با من تماس نداشته و من نيز فردى بزهكار نبوده و نيستم: (قالت أنّى يكون لى غلام ولم يمسسنى بشر ولم اك بغيّاً). جبرئيل فرمود: آرى چنين است تو با بشرى برخورد نداشتى، نه حلال، نه حرام:(قال كذلك). اما سخن خدا اين است: (قال ربك هو علىّ هيّن) (77) . تحليل سخن جبرئيل(عليه‏السلام) اين است كه تو به لحاظ قابليتِ قابل سخن مى‏گويى، ولى من پيك فاعليتِ فاعلم. تو مى‏گويى: زن اگر بخواهد مادر شود، تماس حلال يا حرام لازم دارد. دامن عفت تو مطهرتر از آن است كه برخورد حرام داشته باشى، و حلال هم كه واقع نشد. اما من از قدرت خدا سخن مى‏گويم. او بدون تماس بشرى، زن را مادر مى‏كند. خداى سبحان كه اشياء را از كتم عدم و بى‏سابقه وجود مى‏آفريند به شئ موجود هم فيض پيش بينى نشده مى‏بخشد.
بنابراين همان جوابى كه به زكريا داده شد به مريم هم داده مى‏شود. آنگاه كه زكريا عرض كرد: خدايا! من كهنسالم و همسرم در جوانى عقيم بود، هم اكنون كه او هم فرتوت و سالمند است چگونه براى من فرزند به دنيا مى‏آيد: (قال ربّ أنّى يكون لى غلام و كانت امرأتى عاقراً بلغتُ من الكبر عتيّاً). جبرئيل امين در آن جا نيز فرمود: قابليت قابل تنها در امور عادى مطرح است، اما در امور خارق عادت كاربا (كن فيكون) انجام مى‏پذيرد و فقط به فاعليت فاعل استناد دارد و آن كاربر خداوند آسان است: (قال ربّك هو علىّ هيّن).
در قصه زكريا(عليه‏السلام) علاوه بر بيان اصل مطلب، براى آن استدلال نيز شده است: (وقد خلقتك من قبل ولم تك شيئاً) (78) ؛ تو را آنگاه كه چيزى نبودى موجود كردم (كان تامّه) و هم اكنون تنها وصفى بر اوصاف تو مى‏افزايم (كان ناقصه).
نكته: سوره مريم سوره هبه و بخشش است. در اين سوره خداى سبحان بخششهاى خود را يادآور شده، مى‏فرمايد ما به زكريا يحيى را، به مريم عيسى را و به ابراهيم اسحق را و به موساى كليم هارون را هبه كرديم.
 

حضرت مسيح و احياى مردگان

بر اساس نقل قرآن كريم، حضرت عيساى مسيح مظهر اسماى حسناى خداوند، از جمله «مُحيى الموتى‏» و «مُخرج الموتى‏» بود. مرده‏هايى كه عيساى مسيح زنده مى‏كرد، تنها افرادى نبودند كه تازه جان خود را از دست داده باشند، بلكه مردگانى را هم كه مدت مديدى از مرگشان گذشته بود، مى‏توانست احيا كند. كلام خداى سبحان درباره احياى عيسى‏(عليه‏السلام) اين است: (واذ تجرخ الموتى باذنى إذ ايّدتك بروح القدس) (79) ؛ تو مرده‏ها را به اذن من اخراج مى‏كنى. يعنى تو مظهر نام منى؛ همان گونه كه من مرده‏ها را از قبر خارج مى‏كنم، تو نيز همين كار را به اذن خدا و تأييد روح قدسى انجام مى‏دهى.
خداوند درباره خود مى‏فرمايد: ما افراد را از خاك خلق كرديم، دوباره آنان را به خاك مى‏بريم و بار ديگر آنها را از خاك خارج مى‏كنيم: (منها خلقناكم وفيها نعيدكم ومنها نخرجكم تارةً اخرى‏) (80) . خداوند با همين نام كه اثر او اخراج مقبورهاست، در عيساى مسيح تجلى كرده، مى‏فرمايد: (واذ تخرج الموتى باذنى) (81) ، سخن از اخراج مردگان است نه احياى آنان. چنانكه در بعضى از روايات هم آمده است كه مسيح (عليه السلام) مردگان قبور را زنده كرده است‏ (82) .
نظير آنچه درباره حضرت مسيح بيان شد در سيره ابراهيم خليل (عليه السلام) هم آمده است؛ ابراهيم خليل درباره مرده‏هايى را كه در قبر بودند عرض كرد: (ربّ ارنى كيف تحيى الموتى) (83) . خداى سبحان در اجابت آن فرمود: بعد از اين كه چهار مرغ را گرفتى و كُشتى و اجزاى آنها را پراكنده كردى آنها را بخوان آنها زنده مى‏شوند. در آن حال حضرت خليل مظهر نامى شد كه اثر آن نام، احياى مرده‏هاست.
 

مبارزه حضرت مسيح با طاغيان

مبارزه عيساى مسيح با طغيانگران بنى‏اسرائيل، بخشى از رسالت الهى آن حضرت بوده است و چنين نبوده كه مسيح فقط به موعظه بسنده كند. قرآن كريم در بيان اين قسمت از سيره نورانى حضرت عيسى مى‏فرمايد: برخى از افراد عصر مسيح (عليه السلام) كفر ورزيدند و كفر آنان آشكار و محسوس شد: (فلمّا احسّ عيسى منهم الكفر) (84) ؛ يعنى كفر آنها چنان روشن شد كه به مرحله حس رسيده، علنى شد. تنها در ضمير و نهانشان نبود كه عيساى مسيح ار درونشان باخبر شود، از اين رو آن حضرت به مبارزه با آنان برخاست و براى دعوت ديگران به همراهى، فرمود: كيست كه ما را در اين سير به سوى خدا نصرت كند: (من انصارى الى اللّه).
تعهدگيرى مسيح (عليه السلام) از حواريان، عهدى مجدد و ميثاقى اكيد است. سخن از اسلام ابتدايى آنها نيست، زيرا آنان از ديرزمان به رسالت مسيح ايمان آورده، آن را پذيرفته بودند و به عنوان شاگردان ممتاز به او تأسّى مى‏كردند. سخن حواريان اين بود: (ربّنا امنّا بما انزلت واتّبعنا الرّسول فاكتبنا مع الشّاهدين) (85) ؛ پروردگارا ما ايمان آورديم به آنچه كه بر پيامبرت نازل كردى و از رسولت هم پيروى كرديم، نام ما را با شاهدان ثبت كن (هنوز به آن مقام نرسيده‏اند كه بگويند: مِنَ الشّاهدين).
خداى سبحان مى‏فرمايد: ما با وحى به حواريين گفتيم از عيسى حمايت كنيد. حواريان، شاگردان مخصوص عيسى (عليه السلام) بودند و توفيق آنان در تبعيت از رسول خدا در وحى الهى بود: (واذ اوحيتُ الى الحواريّين ان امنوا بى وبرسولى قالوا امنّا واشهد بأنّنا مسلمون) (86) .
از آيه مزبور به خوبى استفاده مى‏شود كه وحى گرفتن و استمداد از روح القدس مخصوص پيامبران اوالواالعزم نيست، گرچه مرحله عاليه‏اش ويژه انبيا و مرسلين است اما مراحل وسطى و نازله‏اش، نصيب شاگردان آنها هم مى‏شود.
قرآن كريم، پاسخ مثبت حواريان به دعوت حضرت مسيح براى نبرد با كافران، و نيز برخوردارى آنان از امداد و تأييد الهى در مبارزه پيروزمندانه شان را چنين بازگو مى‏كند: (يا ايّها الّذين امنوا كونواانصار اللّه كمإ؛ّّ قال عيسى ابن مريم للحواريّين من انصارى الى اللّه قال الحواريّون نحن انصار اللّه فامنت طائفةٌ من بنى اسرائيل و كفرت طائفةٌ فأيّدنا الّذين امنوا على‏ عدوّهم فاصبحوا ظاهرين) (87) ، اين آيه بيانگر آن است كه اصل نبرد در دين مسيحيّت يك اصل مسلّم بود، زيرا خداى سبحان به مسلمانان مى‏گويد: اى مؤمنان! در يارى دين خدا و مبارزه با كفر، مانند حواريان عيسى باشيد. بنابراين مسيحيّت در رهبانيّت خلاصه نمى‏شد و آنان اگر به شرايط رهبانيت عمل مى‏كردند مَرضىّ خدا بود اما به شرايطش عمل نكردند. اساس دين مسيح، همانند دين كليم و خليل (عليهم السلام)، اسلام است كه در متن قوانين خود جهاد با طاغيان و ايثار و نثار در راه دين را دارد.
 

عيساى مسيح سالك صراط مستقيم

خداى سبحان حضرت مسيح را از سالكان صراط مستقيم و از واصلان اين حرم امن قرار داد و تفصيل اين اجمال آن است كه تنها راه بين مبدأ و منتهى كه سبب وصول به مقصد است صراط مستقيم است و اين صراط را خداوند صراط انبيا و مرسلين دانسته، آنها را اصحاب اين صراط مى‏شمارد.
استناد اين راه به سالك براى آن است كه در طريقهاى عادى و معمولى، راه، غير از رونده است، ولى در مسيرهاى متعالى راه همان رونده است. انسان در بيرون از خود سير نمى‏كند، تا سالك از مسلك جدا باشد، زيرا انسان در عقيده و خُلق و عمل سير مى‏كند كه هر كدام از اينها مربوط به مرحله‏اى از مراحل سه گانه هستى انسان است. كمال انسان به عقيده و خُلق و عمل است، و اين سه از او جدا نيست، زيرا (و ان ليس للانسان الاّ ما سعى‏) (88) . رابطه عمل و عامل چنان قوى است كه نه عمل عامل را رها مى‏كند و نه عامل از عمل مى‏تواند گريزان باشد: (ان احسنتم احسنتم لأنفسكم و ان اسأتم فلها) (89) . عمل مخصوص عامل است و عامل در رهن عمل است و اين اختصاص هم وجودى است؛ قهراً سير انسان سالك،در عقيده و خُلق و عمل از حيطه هستى او بيرون نيست، و راه عين رونده است.
از طرفى خداوند دين را صراط مستقيم معرّفى كرده است: (قل انّنى هدانى ربّى إلى‏ صراطٍ مستقيم ديناً قيّماً ملّة ابراهيم حنيفاً) (90) ، ولى پيمودن اين صراط مستقيم مستلزم اين است كه انسان به اصول اعتقادى آن معتقد و به فضايل اخلاقى آن متخّلق شود و به احكام آن عمل كند. پس صراط مستقيم چيزى جدا از حيطه نفس انسان نخواهد بود. قهراً انبيا كه حقايق اعتقادى و اخلاقى و عملى را به خوبى شناخته و به آن معتقد و متخلّق و به آنها عامل بودند، «اصحابُ الصّراط» هستند.
عيساى مسيح از برجسته‏ترين چهره‏هايى است كه اين راه را طى كرده و به مقام قرب نايل شده است و خداى سبحان قرب او را تأييد كرده است: (اسمه المسيح عيسى ابن مريم وجيهاً فى الدّنيا والاخرة من المقرّبين) (91) .
پيمودن اين راه محال نيست، از اين رو به همه مؤمنان تعليم داده شد كه در نماز از خداوند مسئلت كنند كه آنان را به راه راست كه راه نعمت داده شدگان است هدايت كند: (اهدنا الصراط الذين أنعمت عليهم)، و نعمت داده شدگان نيز در قرآن، پيامبران، صدّيقيان، شاهدان و صالحان معرفى شده‏اند: (الذين أنعم اللّه عليهم من النبيين والصدّيقين والشهداء والصالحين) (92) . بر اين اساس است كه هم يك زن عادى در سايه تهذيب و تربيت مى‏تواند «فضّه» شده، در برخى از فضايل اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) كه در سوره «هل أتى‏» آمده سهيم شود، و هم يك مرد عادى در سايه تهذيب و تزكيه مى‏تواند «سلمان» شده، به مقام «سلمان منّا أهل البيت» (93) نايل گردد. بنابراين خداى سبحان سيره انبيا را بازگو مى‏كند تا ديگران با تأسى به آنان، اصحاب صراط مستقيم و اصحاب الجنّة شوند.


پي نوشت:

(1) سوره نساء، آيه .41
(2) سوره نساء، آيه .159
(3) سوره آل عمران، آيه .45
(4) سوره واقعه، آيات .89-88
(5) سوره مطففين، آيات 21-18
(6) سوره مطففين، آيات 10-7
(7) مفاتيح الجنان، دعاى كميل.
(8) سوره مائده، آيه 117
(9) سوره صف، آيه 6
(10) سوره توبه، آيه 105
(11) سوره حشر، آيه 19
(12) سوره زخرف، آيه 86
(13) سوره بقره، آيه 255
(14) سوره انبياء، آيه 28
(15) سوره زمر، آيه 7
(16) سوره صف، آيه 6
(17) بحا، ج‏.39 ص‏ 213
(18) سوره اعراف، آيه 157
(19) سوره فتح، آيه 29
(20) سوره آل عمران، آيه 42
(21) سوره آل عمران، آيه 55
(22) سوره آل عمران، آيه 55
(23) همان.
(24) سوره سجده، آيه 10
(25) سوره سجده، آيه 11
(26) سوره انعام، آيه 60
(27) سوره زمر، آيه 42
(28) سوره انبياء، آيه 35
(29) سوره انبياء، آيه 34
(30) سوره مريم، آيه 33
(31) سوره نساء، آيه 159
(32) الميزان، ج‏3، ص‏ 239
(33) سوره زمر، آيه 42
(34) سوره آل عمران، آيه 55
(35) سوره مريم، آيه 57
(36) سوره حديد، آيه 4
(37) سوره فصلت، آيه 44
(38) من لا يحضر، ج‏1، ص‏ 206
(39) سوره غافر، آيه 15
(40) سوره مجادله، آيه 11
(41) سوره مريم، آيه 57
(42) سوره آل عمران، آيه 55
(43) سوره مريم، آيات 32-31
(44) سوره مريم، آيه 34
(45) سوره مريم، آيه 28
(46) سوره مريم، آيه 29
(47) سوره مريم، آيات 31-30
(48) سوره بقره، آيه 10
(49) سوره نحل، آيه 76
(50) سوره لقمان، آيه 20
(51) سوره مريم، آيه 31
(52) سوره مريم، آيه 32
(53) همان.
(54) سوره مريم، آيه 33
(55) نهج البلاغه، خطبه 183
(56) نورالثقلين، ج‏3، ص‏ 327
(57) سوره آل عمران، آيه 52
(58) سوره مريم، آيه 15
(59) سوره صافات، آيه 79
(60) سوره صافات، ايه 84
(61) سوره آل عمران، آيه 49
(62) سوره انفال، آيه 17
(63) سوره فتح، آيه 4
(64) سوره آل عمران، آيه 42
(65) سوره آل عمران، آيه 43
(66) سوره حجر، آيه 99
(67) سوره فصلت، آيه 30
(68) سوره شعراء، آيات 222-221
(69) سوره توبه، آيه 45
(70) سوره فاطر، آيه 1
(71) سوره مريم، آيات 17-16
(72) سوره مزمل، آيات 7-6
(73) سوره مؤمنون، آيه 50
(74) سوره مريم، آيه 17
(75) سوره مريم، آيه 18
(76) سوره مريم، آيات 21-19
(77) سوره مريم، آيات 9-8
(78) سوره مائده، آيه 110
(79) سوره طه، آيه 55
(80) سوره مائده، آيه 110
(81) تفسير برهان، ج.1 ص 510
(82) سوره بقره، آيه 260
(83) سوره آل عمران، آيه 52
(84) سوره آل عمران، آيه 54
(85) سوره مائده، آيه 111
(86) سوره صف، آيه 14
(87) سوره نجم، آيه 39
(88) سوره إسراء، آيه 7
(89) سوره انعام، آيه 161
(90) سوره آل عمران، آيه 45
(91) سوره نساء، آيه 69
(92) بحار، ج.22 ص 326
(93) سوره آل عمران، آيه 42

برخى از ويژگيهاى حضرت مريم

تنها بانويى كه در قرآن كريم به نام خاص او تصريح شده و با كمال تجليل از وى سخن به ميان آمده است، حضرت مريم (عليها السلام) است: (واذ قالت الملائكة يا مريم انّ اللّه اصطفيك و طهّرك واصطفيك على نساء العالمين) (1) . اولين نكته شايان ذكر درباره آيه مزبور آن است كه اصطفاى اوّل چون بدون حرف جرّ استعمال شده، اِصطفاى نفسى است و اصطفاى دوم كه با «على‏» استعمال شده، اِصطفاى قياسى است. بنابراين (انّ اللّه اصطفيك) يعنى تو صفوه و برگزيده و مختار و برچيده شده خدايى، و (واصطفيك على‏ نساء العالمين) يعنى نه تنها تو صفوه و برجسته‏اى، بلكه بر همه زنان عالم برترى، و چون كلمه (على نساء العالمين) مطلق است، نمى‏توان گفت كه مريم (عليها السلام) نسبت به زنهاى عصر خود مصطفى و برجسته بود. اطلاق آيه آن است كه نسبت به همه زنان جهان برجستگى دارد، ليكن در زمينه خاص، يعنى از اين جهت در بين زنان عالم مورد اصطفاى خاص است كه بتواند بدون داشتن همسر، مادر شود.
نكته ديگر آن كه فرق بين اِذهابِ رجس و تطهير آمده: (إنّما يريداللّه ليُذهِب عنكم الرجس اهل البيت ويطهّركم تطهيراً) (2) آن است كه اذهاب رجس ناظر به ازاله اصل پليدى است و تطهير از بين بردن آثار آن مى‏باشد، از اين رو اين گونه تطهير همراه با عصمت نيز هست.
پس تطهير هميشه بعد از اذهاب خواهد بود، گرچه اذهاب رجس ممكن است با تطهير آن همراه نباشد، امّا درباره مريم (عليهاالسلام) سخن از تطهير است. خداوند او را از هر آلودگى دور داشت و مطّهر و طاهره كرد، از اين رو مى‏تواند مادر انسان كاملى چون مسيح شود.
سوّمين نكته آن كه، كسانى كه كلام ملائكه را بشنوند و ترديد نكنند كه اين كلام ملائكه است، مُحَدّثند و به تصريح بعضى از روايات، حضرت صدّيقه طاهره، فاطمه زهرا (عليها السلام) مُحَدّثه‏ (3) بود، چنانكه از آيه مزبور به خوبى برمى آيد كه مريم (عليها السلام) هم مُحَدّثه است.
بين رسول، نبى، امام و مُحَدّث فرق است. ممكن است كسى رسول، نبى و امام نباشد ولى مُحَدّث يا مُحَدّثه باشد. چنانكه بين مُحَدّثات نيز تفاوت فراوان است؛ تا آن كلام چه باشد و آن فرشته‏اى كه متكلّم است كدامين فرشته باشد. بنابراين قرآن كريم اصل اين كه يك زن مى‏تواند كلام فرشتگان را بشنود و مُحَدّثه باشد را تأييد كرده است.
در هيچ يك از كلمات انسانى نه مذكّر بودن شرط است و نه مؤنث بودن مانِع، زيرا كمال از آن روح است و روح كه مجّرد است و جرم و ماده ندارد، نه مرد است و نه زن. بنابراين زنان با مردان در امكان نيل به همه كمالات، يكسانند. البته كمالات اجرايى نظير نبوت و رسالت را قرآن استثنا كرده است: (ما ارسلنا من قبلك الاّ رجالاّ نوحى اليهم) (4) . رسالت و نبوت، كارى اجرايى و مخصوص مردان است امّا ولايت كه يك كمال روحى بين خداى سبحان و بين انسان اختصاصى به مرد نداشته، زن و مرد هر دو در آن سهيمند، و محدّث بودن نيز چنين است.
نكته ديگر آن كه با توجه به آيه (يا مريم اقنتى لرّبك واسبجدى و اركعى مع الرّاكعين) (5) كه پس از آيه مزبور آمده است، شايد بتوان گفت: آن برجستگيهاى سه گانه، يعنى برگزيدگى، مطهّره بودن و برترى بر زنان عالم، محصول اين بندگيهاى سه گانه باشد.
بنابراين خداى سبحان به حضرت مريم مى‏فرمايد: اگر مى‏خواهى اين فضايل مستدام بماند علل و اسباب آن را استمرار ببخش؛ از پروردگارت اطاعت كن و سجده كن و با نمازگزاران نماز بخوان.
 

حضرت مسيح، كلمة اللّه

فرشتگان اين پيام را به مريم (عليها السلام) رساندند كه خداوند تو را به كلمه خود بشارت مى‏دهد؛ كلمه‏اى كه اسم او مسيح، عيسى بن مريم است، و در دنيا و آخرت وجيه و آبرومند بوده، از مقرّبان است. در دوران نوزادى سخن مى‏گويد و از صالحان است: (اذ قالت الملائكة يا مريم انّ اللّه يبشّرك بكلمةٍ منه اسمه المسيح عيسى ابن مريم وجيهاً فى الدّنيا والاخرة ومن المقرّبين* ويكلّم النّاس فى المهد وكهلاً ومن الصّالحين) (6) . در اين بشارت اوصاف برجسته حضرت مسيح (عليه السلام) تبيين شده است، از جمله اين كه او «كلمه»اى است از سوى خدا.
قرآن كريم همه موجودات را «كلمات» الهى مى‏داند. راز آن اين است كه چيزى كه اسرار نهانى و درون را آشكار كند و خبر از درون بدهد كلمه است. الفاظ را هم بدان جهت كلمات مى‏گويند كه فاش كننده راز درونند، يعنى معانى پوشيده به وسيله اين روزنه‏ها بيان مى‏شود و چون همه موجودات عالمِ شهادت آيات و راز گوى جهان غيبند پس كلمات غيبند. خداى سبحان هم از همه موجودات به كلمات ياد مى‏كند: (قل لو كان البحر مداداً لكلمات ربّى لنفد البحر قبل ان تنفد كلمات ربّى ولو جئنا بمثّله مدداً) (7) ؛ اگر دريا مركب بشود و بخواهد كلمات الهى را بنويسد، دريا پايان مى‏پذيرد ولى كلمات الهى تمام نخواهد شد.
خداى سبحان از باب تشبيه معقول به محسوس بسيارى از مسايل را با تمثيل، بيان كرده، مى‏فرمايد: (وتلك الامثال نضربها وما يعقلها الاّ العالمون) (8) ؛ اگر دريا براى نوشتن كلمات الهى مركب شود دريا تمام مى‏شود اما كلمات الهى تمام شدنى نيست، زيرا هر قطره از آب دريا، شنا مى‏كند، ساحل دريا، عمق دريا، مَصّب دريا و رودخانه‏هاى كه به دريا مى‏ريزد همه و همه كلمات اللّه است. از اين رو در آيه ديگر مى‏فرمايد: (والبحر يمدّه من بعده سبعة أبحر) (9) ؛ اگر درياهاى هفتگانه نيز به درياى اول افزوده شود تا كلمات الهى را بنويسند كلمات الهى تمام نمى‏شود، زيرا اين اجرامْ محدود، ولى ارادات الهى نامحدود است. كلمات الهى به ارادات الهى است و اراده‏هاى وى به آن اراده ازلى متكى است كه نامحدود است. هرگز امرى محدود توان نوشتن ارقامى نامحدود را نخواهد داشت.
پس كلمات الهى عبارت از موجودات جهان عينى است كه آن غيب را نشان مى‏دهد و هر كدام كه آن غيب را بهتر نشان داد كلمه تامّه خواهد بود. از اين رو از ائمه معصومين (عليهم السلام) روايات شده است: «نحن الكلمات» (10) : سراسر عالم كلمه حقند امّا ما كلمه تامه‏ايم، اگر ديگران گوشه‏اى از جهان غيب را به شما نشان مى‏دهند ما بسيارى از اسرار غيب را مى‏شناسيم و شما را از آن باخبر مى‏كنيم. بنابراين انبيا و اولياى الهى كلماتند. البته در برابر كلام نيست، بلكه منظور از آن سخن است، و سخن خدا، نشانه خداست. عيسى (عليه السلام)، چنانكه اسم او اسمى از اسماى حسناى خداوند است. عيساى مسيح كلمه حقى است كه از خداوند نشئت گرفته، در جهان امكان تنزّل و ظهور كرده و تجلّى يافته است: «الحمدللّه المتجلّي لخلقه بخلقه» (11) . اگر معناى تجلى و ظهور براى انسانها حل مى‏شد ديگر هيچ ترسا و مسيحى تن به ذلت تثليث نمى‏داد، تا قرآن بگويد: (لقد كفر الذين قالوا انّ اللّه ثالث ثلثة) (12) .
مسيح، آيت خداست و آيه و صاحب آيه را نبايد در عرض هم قرار داد چنانكه كلمه با متكلّم در عرض هم نيست. روح قدسى و عيساى مسيح هر دو آيتند و خداى سبحان عيساى مسيح را با روح قدسى مُؤيّد و متنّعم كرده است: (يا عيسى ابن مريم اذكر نعمتى عليك و على‏ والدتك اذ ايّدتك بروح القدس) (13) . چنانكه حضرت مسيح و مريم (عليهما السلام) را معجزه جهانى شمرده، هر دو را يك آيه مى‏داند: (وجعلنا ابن مريم و أُمّه آية) (14) .
غرض آن كه حضرت مسيح هم سخن خدا را به مردم رساند چون پيامبر الهى بود و هم با اعجاز در گهواره سخن گفت وهم سخن خاص و كلمه مخصوص خدا بود.
قرآن كريم تأكيد مى‏كند كه مسيح فرزند مريم است تا آن شبهه را برطرف كند وگرنه جز در مناسبتهايى خاص، پيامبرى را به پدرش نيز نسبت نمى‏دهد.
 

توبيخ قائلان به تثليث

خداى سبحان براى توبيخ قائلان به تثليث كه پندارى كفر آلود و گونه‏اى از شرك و در رديف وثنيت و ثنويت است: (لقد كفر الذّين قالوا انّ اللّه ثالث ثلثة) (15) ، (لقد كفر الذين قالوا إن اللّه هو المسيح ابن مريم) (16) ، به عيساى مسيح مى‏فرمايد: آيا تو به مردم گفته‏اى كه من و مادرم را به عنوان «اله» برگزينيد و ما را شريك خداييم؟: (اذ قال اللّه يا عيسى ابن مريم انت للناس اتخذونى و امّى الهين من دون اللّه) (17) . مسيح عرض مى‏كند: از شريك منزّهى زيرا شركت نشانه نقص است و موجودى كه قدير و عليم محض است كمبود و جهلى ندارد تا ديگرى آن را برطرف كند. براى من نسزد آنچه را كه حق ندارم و ناحق بوده و شايسته آن نيستم بگويم. زيرا اگر گفته بودم تومى دانستى، چون آنچه را من مى‏دانم تو نيز مى‏دانى اما آنچه را تو مى‏دانى من نمى‏دانم، زيرا من محاط، مقيّد و عبدم، و تو محيط، مطلق و مولا، و ممكن نيست عبد به كنه علم مولا احاطه داشته باشد. آنچه را غيب است تو مى‏دانى: (سبحانك مايكون لى أن أقول ما ليس لى بحق إن كنت قلته فقد علمته تعلم ما فى نفسى ولا أعلم ما فى نفسك إنّك أنت علاّم الغيوب) (18) .
علم با غيب سازگار نيست، زيرا علم به معناى شهود و غيب به معناى غفلت و عدم شهود است. تقسيم عالَم به غيب و شهادت يك تقسيم نسبى و قياسى است. امّا نسبت به خداى سبحان كه سنجيده شود همه جهان مشهود اوست، البته اشياء چند قسمند بعضى از امور اصلاً با حواس درك نمى‏شوند، مانند مجردات عاليه. بعضى از امور نيز جزو مجرّدات عاليه نيستند و با حواس درك مى‏شوند اما محجوبند، مانند آنچه پشت ديوار است و يا آنچه به زمان و تاريخ محجوب است، نظير حوادثى كه در قرون گذشته بوده و يا در اعصار آينده خواهد آمد، كه گرچه مى‏توان آن را با حواس درك كرد امّا چون اكنون وجود ندارد غايب است. غرض آن كه همه اشيا مشهود خداست، خواه غيبى كه اصلاً با حسّ ظاهر درك نمى‏شود و خواه غيبى كه گرچه با حسّ درك مى‏شود امّا محجوب به زمان و زمين است.
آنگاه عرض كرد: من چيزى به امت خويش نگفتم مگر اين كه پيام تو را رساندم؛ كار من ايفاى رسالت بود:(ما قلت لهم الّا ما امرتنى به) (19) .
در همان بشارتى كه فرشتگان درباره حضرت مسيح به مريم(عليهما السلام) دادند آمده بود كه عيساى مسيح كسى است كه مردم را به صراط مستقيم دعوت مى‏كند: (إن اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم) (20) . پيام او اين است كه من و شما مربوبيم و خدا رب ماست. رب ما همان رب العالمين است و صراط مستقيم، تنها اتخاذ ربوبيت خداست، و چون خدا رب است و احدى حق ربوبيت ندارد، پس عبوديتِ محض وظيفه ماست و ربوبيت مطلق از آن خداست. چنانكه سخن آن حضرت در گهواره نيز اين بود كه: (إنّى عبداللّه) (21) .
بنابراين اساس پيام مسيح(عليه‏السلام) در گهواره و در متن جامعه و قيامت، توحيد ربوبى است.
 

نكاتى درباره سيره حضرت مسيح

يكم: نام بعضى از انبيا به وسيله فرشتگان الهى كه بدون دستور خدا سخن نمى‏گويند معين شد، مانند حضرت عيسى: (انّ اللّه يبشّرك بكلمة من اسمه المسيح عيسى ابن مريم) (22) و حضرت يحيى:(يا زكريا انّا نبشّرك بغلام اسمه يحيى لم نجعل له من قبل سميّا) (23) . البته تفاوت عيسى و يحيى (عليهما السلام) اين است كه درباره يحيى(عليه‏السلام) تصريح به عدم سابقه اين نام شد، ولى درباره عيسى (عليه‏السلام) چنين بيانى وارد نشد.
نامى كه با وحى تعيين شود از خصوصيتى برخوردار است كه ديگر نامها فاقد آن است، از اين رو در سوره انسان ضمن بيان برخى از اوصاف چشمه خاصى در بهشت آمده است: (عيناً فيها تسمّى سلسبيلاً) (24) ، زيرا آب آن چشمه گوارا، روان و با سَلاسَت در گلو فرو مى‏رود و آميزش زنجيل و امتزاج با آن كه در سوره مزبور (25) ياد شد اثر سوئى ندارد.
دوم: حضرت مسيح(عليه‏السلام) از فيض مضاعف برخوردار بود از اين رو هيچ گونه هراسى از او نقل نشد، بر خلاف آنچه از حضرت كليم(عليه‏السلام) آمده است، گرچه صحنه‏هاى اعجازآميز اين دو پيامبر با هم متفاوت بود.
دليل تراكم فيض حضرت مسيح اين است كه هم اصل هستى او (كان تامه) با روح الهى تأمين شد، چنانكه از آيه (فارسلنا اليها روحنا فتمثّل لها بشراً سوّياً) (26) چنين بر مى‏آيد، و نيز از آيه (والتى احصنت فرجها فنفخنا فيها من روحنا) (27) استنباط مى‏شود و هم كمال زايد بر اصل هستى وى (كان ناقصه) با روح الهى تأييد شد، چنانكه از آيه (وايدّناه بروح القدس) (28) استفاده مى‏شود، و اين فيض نعمت خاصّى است كه خداوند آن حضرت را به تذكر و قدرشناسى از آن هدايت مى‏كند: (اذكر نعمتى عليك وعلى والدتك اذ ايدّتك بروح القدس) (29) .
خاصيت روح قدسى نزاهت از هر نقص، و قداست از هر عيبى است كه در انسانهاى ديگر پديد مى‏آيد. از آيه253 سوره بقره چنين برمى‏آيد كه روح قدسى، غير از بيّناتى است كه همه مرسلين واجد آنند و عيسى هم از آنها برخوردار بود. پس حضرت مسيح (عليه السلام) خصوصيتى دارد كه بسيارى از انبيا ندارند.
سوم: همان طور كه حيات هر موجود با افاضه روح مربوط به آن موجودِ زنده تأمين مى‏شود و مبدأ افاضه حيات بايد توان احيا را داشته باشد و قدرت فقط در اختيار خداست، هرگاه خداوند شأنى از شئون حيات بخش خود را در موجود كاملى اظهار كند آن موجود مى‏تواند خليفه خدا در اِحيا باشد و خداوند با افاضه روح مضاعف، شأن اعطاى حيات را به حضرت مسيح (عليه السلام) مرحمت فرمود، از اين رو همان طور كه خداوند با نفخ الهى، موجودى را حيات داده و انسان را زنده مى‏كند، حضرت عيسى (عليه السلام) نيز با نفخ عيسوى كه مظهر نفخ الهى است حيات را به پرنده مى‏داده و مرده را زنده مى‏كرده است و از اين جا سرّ تعبير به نفخ در هنگام احياى پرنده روشن خواهد شد، زيرا خود مسيح (عليه السلام) نفخ ممثّل است.
چهارم: آنچه از تفسير عارف نامدار ابن عربى برمى‏آيد اين است كه مسيح، كسى را مى‏گويند كه زمين محيط زيست خود را بپيمايد و اطراف آن را سياحت و گذر و نظر كند تا آثار پروردگار خود را ببيند (30) . اين در صورتى است كه «فعيل» به معناى «فاعل» باشد، ولى اگر به معناى مفعول بود ماسحِ آن، فيض خاص الهى است كه حضرت عيسى (عليه السلام) در اين حال ممسوح آن لطف مخصوص مى‏گردد، چنانكه درباره حضرت على بن ابيطالب (عليه السلام) گفته شد كه آن حضرت ممسوس در حق تعالى است‏ (31) .
پنجم: گرچه هر كدام از مسيح و مريم (عليهما السلام) واجد كمال انسانى بوده، داراى مقام ولايتند، ليكن به لحاظ ديگر هر دوى آنها يك آيت بشمار مى‏آيند، چنانكه از آيه: (وجعلنا ابن مريم وامّه ايةً) (32) استفاده مى‏شود. بنابراين كمال هر كدام را مى‏توان به حساب ديگرى محسوب داشت. بر اين اساس تكلم با خدا و شنيدن وحى خدا در همه انبيا بوده است، ليكن شنيدن كلمه «كن» و مشاهده «مُكَوّن» به صورت روشن در سيره همه آنان نيامده است. اما هنگامى كه مريم به خدا عرض كرد: چگونه بدون تماس بشر مادر مى‏شوم و فرزند پيدا مى‏كنم، خداوند فرمود: هنگامى كه قضا حاصل شد كار به صورت «كن فيكون» پديد مى‏آيد.
از اين محاضره استنباط مى‏شود كه همه علل و اسباب پيدايش حضرت مسيح (عليه السلام) كه جنبه وساطت داشته و در عين حال حجابِ آن سبب حقيقى را در پشت پرده حجابهاى نظام علّى و معلولى مشاهده كرد و فرمان ايجادى ذات اقدس خداوندى را شنيد. البته انسانهاى عادى بر اثر مشاهده علل و اسباب عادى، از شهود سبب حقيقى عافلند و انسانهاى فانى در توحيد بر اثر شُهود سبب واقعى از مشاهده علل و اسباب عادى محجوبند و انسان كامل واصل كه فانى در فنا و باقى به بقاى الهى است هيچ گونه حجابى براى او نيست. نه شهود حق حجاب مشاهده خلق است و نه مشاهده خلق مايه حجاب حق، بلكه همه اسباب و علل را مى‏نگرد و مُسّبب اسباب را نيز مشاهده مى‏كند و همه آنها را شئون ايجادى وى مى‏بيند.
ششم: همان طور كه پيدايش حضرت عيسى از روح مضاعف، تأثير اِحياى موتى‏ را به نفع عيسوى داد، از اين رو دميدن وى مايه حيات بَدْئى يا عَودى مى‏شد، پيدايش آن حضرت بدون پدر و بدون شهوت طبيعى نيز، مايه نزاهت وى از مسايل غريزى شده، بدون همسر به صر مى‏بُرد و اگر يحيى (عليه السلام) حَصُور شد و در باره وى هم چنين نقل كرده‏اند كه بدون همسر زندگى را به پايان برد، براى اين بود كه در مكتب مسيح رشد كرد و از دين او حمايت و از كتاب وى پيروى مى‏كرد، زيرا حضرت مسيح (عليه السلام) از انبياى اولوالعزم بوده و حضرت يحيى (عليه السلام) را زير پوشش رسالت جامع خود داشت.
هفتم: عارف نامور، جناب ابن عربى، حَوارى را به جامع بين برهان و شمشير براى يارى دين معنا كرد و فرمود: حوارى از علم و حجت و از شمشير و مقاومت و شجاعت و اقدام و تحدّى براى صحت دين و شرع برخوردار است‏ (33) . در تأييد اين مطلب مى‏توان از آيه14 سوره صف كه شرح آن در متن تفسير موضوعى آمده است كمك گرفت.
هشتم: حضرت مسيح (عليه السلام) مظهر بسيارى از نامهاى مبارك الهى بود كه به استناد آن مظهريّتها كارهاى خارق عادت فراوان مى‏كرد؛ چون مظهر «خالق» بود پرنده مى‏آفريد به اذن خدا؛ چون مظهر «شافى» بود اكمَه و اَبرصَ را درمان مى‏كرد به اذن خدا؛ چون مظهر «عالم الغيب» بود از ذخيره‏هاى منازل خبر مى‏داد به اذن خدا؛ چون مظهر «مُحيى» بود مرده‏ها را زنده مى‏كرد به اذن خدا و...، ليكن هيچ يك از كمالهاى وجودى و مظهريتهاى الهى مايه استكبار، استنكاف و مانند آن نشد، بلكه چونان انبياى الهى ديگر بنده خاضع، خاشع و متذلل خداوند بود. قرآن كريم مى‏فرمايد: (لن يستنكف المسيح ان يكون عبداً للّه ولا الملائكة المقّربون) (34) چنانكه از زبان خود آن حضرت نقل مى‏كند: «ماقلت لهم الاّ ما امرتنى به ان اعبدوا اللّه ربّى و ربكم) (35) . و همچنين خود را از شرك قائلان به تثليث و مانند آن تبرئه كرده، خداوند را از هرگونه شريك داشتن تنزيه مى‏كند.
نهم: لطافت هستى مسيح (عليه السلام) و اختصاص آن حضرت به وصف ممتاز «روح اللّه» را مى‏توان از آيه (انّ مثل عيسى عنداللّه كمثل ادم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون) (36) ، و مانند آن استنباط كرد و مستفاد از اين آيه آن است كه عيسى و آدم شبيه همند و محور تشابه فقط جنبه (كن فيكون) است نه اعم از آن، چون آدم (عليه السلام) جنبه خاكى دارد كه مخصوص خود اوست و در مسيح (عليه السلام) اين جنبه ملحوظ نشد، زيرا در آيه مزبور ضمير مفرد آورده شد نه تثنيه. يعنى خداوند فرمود: «خَلَقَهُ...» و نفرمود: خَلَقَهما من تراب، و ظاهر ضمير مزبور رجوع به آدم است نه عيسى (عليهما السلام). بنابراين آنچه محور اصلى آفرينش حضرت مسيح را تشكيل مى‏دهد جنبه روح الهى است.
دهم: روحانيت حضرت مسيح (عليه السلام) در نحوه آفرينش كه با تمثل روح الهى و بدون تماس بشرى از مريم به دنيا آمد، و در پرستش حق كه روزها به روزه مى‏گذراند و شبها را به نماز سپرى مى‏كرد، و در ظهور معجزاتى غيبى همانند خلقت پرنده و زنده كردن مرده‏ها و نظاير آن، زمينه اِلحاد جاهلان مُفْرط را فراهم كرده، قايل به الوهيت وى شدند و اين پندار باطل درباره هيچ يك از انبيا و اوليا و صلحا پديد نيامد كه گروهى از جاهلان مُفْرط تصريح به خدايى مسيح كرده و گفتند: خدا در او حلول كرده است: (لقد كفر الذين قالوا انّ اللّه هو المسيح ابن مريم...) (37) ، جهل آنها حجاب ديدن ميلاد او از مريم (عليها السلام) شد، با اين كه هنگام نامبردى وى، از او به «فرزند مريم» ياد مى‏كردند.
البته گروهى كه او را فرزند خدا مى‏پنداشتند، همانند عدّه‏اى از يهوديان كه عُزَيْر را پسر خدا مى‏دانستند، به آن غلّو اِلحادى نرسيدند: (وقالت اليهود عزير ابن اللّه وقالت النصارى المسيح ابن اللّه) (38) .
فرق بين قائلان به الوهيت مسيح (عليه السلام) و مشركان اين است كه وَثَنيّون ضمن اعتقاد به خدا و اعتراف به خالقيت جهانى او، درباره ربوبيت شرك مى‏ورزيدند و بتها را شفيع خدا مى‏پنداشتند بدون آن كه به الوهيت، يعنى به اللّه بودن آنها عقيده داشته باشند. البته آلهه به معناى بتهايى كه به گمان آنها در تدبير، موضع مهمى داشتند، مورد اعتقاد آنان بود، ولى هرگز بت را «اللّه» نمى‏دانستند گرچه «اِله» مى‏پنداشتند، ولى ترسايان مُفْرِ، حضرت مسيح (عليه السلام) را «اللّه» مى‏پنداشتند و شايد همين تفاوت باعث شد كه در قرآن راجع به قائلان به الوهيت مسيح تعبير به كافر شد و تعبير به مشرك نشد گرچه در دوزخ باهمند: «من دان بالصليب لحق بأهل القليب» (39 .
يازدهم: همان طور كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه واله) مأمور بود همه شئون زندگى و مرگ خود را براى خدا بداند و به آن سمت حركت كند: (قل ان صلاتى ونسكى ومحياى ومماتى للّه رب العالمين) (40) ، حضرت مسيح (عليه السلام) نيز چنين بود، البته به حفظ تفاوت بين مسيح (عليه السلام) و حضرت رسول اكرم (صلي الله عليه واله). از اين رو همه حركتهاى آن حضرت براى خداوند بوده، هرگز بدون اذن خدا كارى نمى‏كرد و چون همه شئون آن حضرت به اذن خدا بود، قهراً صبغه عبادى خواهد داشت، درنتيجه زندگى و مرگ او براى خداست.
از اين رهگذر مى‏توان چنين استنباط كرد كه نه تنها طَيَران پرنده‏هاى عيسوى به اذن خدا بود، بلكه اصل تفخ و دميدن هم به اذن خدا بود، از اين رو با كمك آيه (واذ تخلق من الطين كهيئة الطير بإذنى فتنفح فيهإ؛ّّ فتكون طيراً بإذنى...) (41) مى‏توان از آيه (انّى اخلق لكم من الطين كهيئة الطير فانفح فيه فيكون طيراً بإذن اللّه...) (42) استنباط كرد كه قيد (باذن اللّه) به همه مطالب قبلى بر مى‏گردد. يعنى اصل خلقت صورت طير و هيئت آن مخلوق به صورت طاير به اذن خدا بوده است. از اين جا مى‏توان استظهار كرد كه اصلاً طَيْرى كه مخلوق شد طاير حقيقى بود نه صورى، گرچه كلمه (كهيئة الطير) موهم آن است، زيرا با كلمه (فيكون طيراً بإذن اللّه) مى‏توان هر گونه توهمى را برطرف ساخت و ثانياً بسيار فرق است بين صورتگرى مجسمه پردازان كه در بعضى از نصوص با نهى و تهديد به عذاب ياد شد و بين آفرينش راستين عيسوى كه عبادت، معجزت و كرامت بوده است.
دوازدهم: گرچه همه نعمتها از آنِ خداست: (ومابكم من نعمةٍ اللّه) (43) و در قبال هر نعمتى شكرى لازم است و شكرگزارى نكردن زمينه زوال آن را فراهم مى‏كند، ليكن اگر پديد آمدن نعمتى به درخواست و پيشنهاد فرد يا گروهى باشد شكرگزارى آن لازمتر و خطر زوال آن در صورت كفران، بيشتر خواهد بود. اين معنا را مى‏توان از پيشنهاد نزول مائده و پاسخ خداوند به حضرت مسيح(عليه‏السلام) استنباط كرد. در سوره مائده درخواست حواريان و پيشنهاد آنان به صورت دعاى مسيح(عليه‏السلام) در ساحت قدس خداوندى بازگو شد (44) و پاسخ خداوند در همين سوره با تهديد چنين است: (قال اللّه انىّ منزّلها عليكم فمن يكفر بعد منكم فإنّى اعذّبه عذاباً لا اعذّبه احداً من العالمين) (45) . شايد سرّ اين تهديد بليغ آن است كه حُرمت رسالت و پاس استجابت دعا و... ملحوظ نشد.
سيزدهم: حضرت مسيح(عليه‏السلام) از تأييد به روح قدسى برخوردار بود (46) و كسانى كه از روح خاص الهى برخوردار باشند، هرگز با كسانى كه با خداوند و پيامبرش به عناد و دشمنى برخيزند دوست نبوده و علاقمند نيستند (47) . نتيجه آن كه حضرت مسيح(عليه‏السلام) هرگز با كسانى كه بر اثر گرايش به تثليث و نيز پرستش آن حضرت و مادرش مريم راه شرك را پيش گرفته، بدترين دشمنى را با خداوند و رسول او اظهار كرده‏اند دوست نبوده، روش ناپسند آنها را امضا نمى‏كردند. از اين رو در قيامت هنگامى كه خداوند براى توبيخ ترسايان افراطى به حضرت مسيح(عليه‏السلام) مى‏فرمايد: آيا تو به مردم گفتى كه من و مادرم را به عنوان اِله و معبود اتخاذ كنيد آن حضرت مى‏گويد: تو منزّه از نقص شرك هستى، مرا نمى‏رسيد كه ناحق سخن بگويم: (قال سبحانك ما يكون لى ان اقول ما ليس لى بحقٍ) (48) .
چهاردهم: آنچه در كليسا و مراكز عبادى ترسايان بيش از هرچيز به چشم مى‏خورد هنر صورتگرى و تمثال سازى و مجسمه‏پردازى است. راز اين گرايش شديد به هنر تصوير را جناب محى الدين چنين ترسيم مى‏فرمايد: چون پيدايش عيسى(عليه‏السلام) بر اساس تمثّل فرشته در صورت بشر بود از اين جهت حسّ گرايش هنرى و تصوير، بر امت مسيح(عليه‏السلام) غالب آمده و در امتهاى ديگر چنين نيست. يعنى آنچه در تحقق پيامبرشان نقش داشت در پيروان آن پيامبر كه همان ترسايانند سرايت كرده است‏ (49) .
البته اصل تصوير مثال و صنعت تمثال در امتهاى گذشته سابقه داشت، چنانكه حضرت ابراهيم(عليه‏السلام) به آزر و قوم خود مى‏گويد: (ما هذه التماثيل التى انتم لها عاكفون) (50) و خداوند هنگام شمارش آثار هنرى و معمارى و صنعتى حكومت سليمان (عليه‏السلام) مى‏فرمايد: (يعملون له ما يشاء من محاريب و تماثيل و جفال كالجواب) (51) . شايد منظور جناب ابن عربى همان باشد كه در آغاز اين نكته اشاره شد و آن شيوع هنر تصوير و تجسم و تمثيل در بين ترسايان و گرايش آنان به صفت صورتگى در مراكز عبادى است.
پانزدهم: مريم(عليهاالسلام) با دريافت كلام پيك مُتَمَثّل الهى، به وعده خداوند مطمئن و به نزاهت خويش معتقد بود و آنچه در آيه (يا ليتنى متّ قبل هذا و كنت نسياً منسيا) (52) از آن حضرت نقل شد، به لحاظ تهمت يهوديان تندرو و تفريطى بود نه به لحاظ خود، و آنچه از آيه34-24 سوره مريم استنباط مى‏شود كرامت و اعجاز مسيح و مادرش بوده و شهادت مسيح به برائت مريم و معرفى حضرت مسيح به اوصاف كمالى وى و... مى‏باشد.
نكته‏اى كه بعضى از بزرگان عرفان گفته‏اند اين است كه براى طهارت مريم (عليهاالسلام) دو شاهد شهادت داده‏اند: يكى مسيح در گهواره، كه شرح آن در متن تفسير گذشت و ديگرى ثمر دادن درخت خرماى خشكيده، زيرا خرما بدون تلقيح نر و ماده ميوه نمى‏دهد، ولى در اين جا به صرف تكان دادن و اهتزاز آن بدون تماس با نرينه‏اى از جنس خود، به بار نشست و شهادت اين درخت مشابه بارورى خود مريم بدون تماس مُذَكّر بود. (53)
در كلمات حضرت مسيح شواهد متعددى بر قداست مريم(عليهاالسلام) و طهارت مولد خودش وجود دارد، زيرا كسى كه از نبوت و كتاب آسمانى برخوردار بوده، وجودش در همه شئون و حالات منشاء بركت است، هرگز از دامن آلوده به دنيا نمى‏آيد. آن حضرت در خلال شمارش اوصاف خود گفت: (برّاً بوالدتى)، يعنى تنها كسى كه از او به دنيا آمده‏ام مادر است و هيچ مردى پدر من نيست، برخلاف حضرت يحيى كه خداوند درباره او فرمود: (و برّاً بوالديه)، زيرا يحيى (عليه‏السلام) داراى پدر و مادر بود و چون ميلاد مسيح(عليه‏السلام) با طهارت همراه بود مأمور شد از طرف خدا بگويد: (والسلام علّى يوم ولدت...)، زيرا عنصر ناپاك، ميلاد سالم نخواهد داشت و هرگز به سلامت الهى به دنيا نمى‏آيد.
شانزدهم: شايد بتوان از كلمه (ويوم اموت) استشمام كرد كه حضرت مسيح(عليه‏السلام) قصد تكذيب يهوديان مدّعى قتل او را داشت چون اگر وى را شهيد كرده بودند، براساس فرهنگ قرآن كه شهيد را مرده نمى‏نامد، و آن حضرت مى‏فرمود: «ويَوْمَ اُقْتَلُ» و چون فرمود: «روزى كه مى‏ميرم»، معلوم مى‏شود كه آن حضرت را شهيد نكرده‏اند. البته قرآن كريم در اين زمينه به صورت صريح قتل آن حضرت را نفى فرموده است.
هفدهم: رَهْبَت از خداوند چون رَغْبَت به سوى او مرغوب بوده و آياتى از قبيل: (انما هو إله واحد فإيّاى فارهبون) (54) و (يدعوننا رغباً و رهباً) (55) مُشوّق آن است كه به فرد يا گروهى كه از خلق منزوى شود و با حق ارتباط تام برقرار كند راهب مى‏گويند و كار او را رهبانيت مى‏شمارند.
رَهّبانيت در اسلام به معناى انزواى از دنيا، نه از جامعه، ممدوح بوده و بهترين راه براى تحقق آن جهاد در راه خداست. گروهى از پيروان مسيح(عليه‏السلام) رَهْبانيّت را به طور ابتداع نه اتّباع پديد آورده‏اند و اندكى از آنان پاس آن را نگه داشتند و بسيارى از آنها حق رهبانيت مبتدعه را رعايت نكرده‏اند. رعايت كنندگان حريم رهبانيت مأجور شده‏اند و قرآن كريم اصل تأسيس مرام رهبانيت ترسايان را تحريم نكرده و از آن نكوهش ننمود، بلكه به طور ضمنى آن را تأييد و رعايت كنندگان حق آن را پاداش نيك داده است و اين عمل خود نشانه اجتهاد ترسايان بنيانگذار مرام مزبور است.
مطلب مهم در صحت تأسيس مرامى در محدوده يك مكتب لزوم رعايت اصولى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود:
-1 مطابقت با خطوط جامع و كلى آن مكتب يا عدم مخالفت با آن.
-2 رجوع به منابع اصلى و محورهاى ريشه‏اى آن براى اطلاع به ورود نص خاص در اين باره.
-3 عدم استناد خصوصيت مرام مزبور به صاحب مكتب بعد از آن كه دليل مخصوصى در اين زمينه از وى نرسيده است.
رهبانيّت ترسايان كه اصل آن ابتداع بود نه اتّباع، واجد شرايط ياد شده بود، از اين رو نكوهش نشد و رعايت كنندگان آداب آن بى‏پاداش نماندند.
توجه به مطالب ياد شده توهم جواز اجتهاد در مقابل نصّ را از بين مى‏برد، زيرا چنين اجتهادى بدعت مذموم است نه ابتداع ممدوح، چون ورود نص از منبع آن مكتب، مجالى براى تأسيس مرام از طرف ديگران را نخواهد داد و از اين جا معلوم مى‏شود معناى حديث «من سنّ سنّةً حسنةً فله أجرها و أجر من عمل بها إلى‏ يوم القيامة من غير أن ينقص من أجورهم شي‏ء» (56) چيست؟ زيرا اگر اصل عمل حُسن فعلى نداشته باشد سنت حسنه نخواهد بود و يا اگر بنيانگذار آن قبل از فحص و رجوع به منابع اصلى مكتب به طرح آن اقدام كرده باشد و يا بعد از رجوع و اطلاع بر عدم منع و خصوصيت آن را با اين كه دليل مخصوصى در اين باره نيافت به صاحب مكتب اسناد بدهد حُسن فاعلى نداشته، از اَجر محروم است.
بنابراين اجتهادِ مجاز آن است كه درباره استنباط معارف و احكام از منابع دينى به كار رود، يا درباره ابتكار آداب و سنن با حفظ اصول ياد شده اعمال گردد، ولى اگر در مقابل نص بود يا قبل از رجوع به منابع دينى بود يا خود مجتهد را منبع دينى پنداشتن مايه چنين پايه شد هرگز ماذون نيست و برگزارى نماز نافله شبهاى ماه مبارك رمضان به جماعت، از قبيل اجتهاد مذموم و ابتداع مشئوم است نه اجتهاد محدود و ابتداع ممدوح، و از سنخ بدعت است نه سنّت، و آنچه در تفسير عارف نامور جناب ابن عربى آمده است‏ (57) اگر مدسوس نباشد مَطْمُوس و باطل است، گرچه احتمال دَسّ، در آن چونان ساير نوشتارهاى اين بزرگ مرد عرفان و شهود، قوى است و شواهد آن نيز كم نيست.
سرّ ابتكار رهبانيت در بين ترسايان غلبه روحانيت حضرت مسيح(عليه‏السلام) بوده و سيره راهبانه آن حضرت زمينه را فراهم كرده است، ليكن همان طور كه پيش از اين اشاره شد بين انزواى از دنيا كه ممدوح است و انزواى از جامعه انسانى و خدمت به خلق خدا كه مذموم است فرق خواهد بود و حضرت عيسى (عليه‏السلام) در عين زندگى راهبانه و زاهدانه، مبارزه با كافران را در برنامه داشت و حواريان نيز به يارى او برخاستند و پيروز شدند، چنانكه آيه پايانى سوره «صف» شاهد بر آن است.
 

پي نوشت:

(1) سوره احزاب، آيه 33
(2) بحار، ج.14 ص 206
(3) سوره يوسف، آيه 109
(4) سوره آل عمران، آيه 43
(5) سوره آل عمران، آيات 46-45
(6) سوره كهف، آيه 109
(7) سوره عنكبوت، آيه 43
(8) سوره لقمان، آيه 27
(9) بحار، ج.4 ص.151 تحف العقول، ص 479
(10) نهج التلاغه، خطبه 108
(11) سوره مائده، آيه 73
(12) سوره مائده، آيه 110
(13) سوره مؤمنون، آيه 50
(14) سوره مائده، آيه 73
(15) سوره مائده، آيات17 و 72
(16) سوره مائده، آيه 116
(17) همان.
(18) سوره مائده، آيه 117
(19) سوره مريم، آيه36 و سوره آل عمران، آيه 51
(20) سوره مريم، آيه 30
(21) سوره آل عمران، آيه 45
(22) سوره مريم، آيه 7
(23) سوره انسان، آيه 18
(24) سوره انسان، آيه 17
(25) سوره مريم، آيه 17
(26) سوره انبياء، آيه 91
(27) سوره بقره، آيات87 و 235
(28) سوره مائده، آيه 110
(29) تفسير ابن عربى، ج.1 ص 441
(30) بحار، ج،.39 ص 313
(31) سوره مؤمنون، آيه 50
(32) تفسير ابن عربى، ج.1 ص 442
(33) سوره نساء، آيه 172
(34) سوره مائده، آيه 117
(35) سوره آل عمران، آيه 59
(36) سوره مائده، آيات17 و 72
(37) سوره توبه، آيه 30
(38) تفسير ابن عربى، ج.2 ص 13
(39) سوره انعام، آيه 162
(40) سوره مائده، آيه 110
(41) سوره آل عمران، آيه 49
(42) سوره نحل، آيه 53
(43) سوره مائده، آيات 114-112
(44) سوره مائده، آيه 115
(45) سوره بقره، آيات78 و 253
(46) سوره مجادله، آيه 22
(47) سوره مائده، آيه 116
(48) تفسير ابن عربى، ج‏3، ص‏ 44
(49) سوره انبياء، آيه 52
(50) سوره سبأ، آيه 13
(51) سوره مريم، آيه 23
(52) تفسير ابن عربى، ج‏3، ص‏ 46
(53) سوره نحل، آيه 51
(54) سوره انبياء، آيه 90
(55) كافى، ج‏5، ص‏9؛ تهذيب، ج‏6، ص‏ 124
(56) تفسير ابن عربى، ج‏4، ص‏ 288
 
)نويسنده:حضرت آية الله جوادى آملى