معناى لغوى و عرفى رحم‏

رحم درلغت و عرف به معناى مطلق نزديكان و بستگان است و به اين نام (رحم)، ناميده شده‏اند براى توجه دادن به اين‏كه همه آنها از يك جا هستند و اصلِ رحم از ماده رحمت است و اين بدان روست كه آنها نوعاً به يكديگر رحمت و دلسوزى دارند.

معناى اصطلاحى رحم‏

رحم در اصطلاح فقه برگرفته از همان معناى لغوى است؛ يعنى مطلق نزديكان و بستگان، چه مذكّرباشند و چه مؤنث، جز ورثه باشند يا نه، محرم باشند يا غير محرم، مسلمان باشند يا كافر، از طرف پدر باشند يا مادر، يا هردو. البته لازم است كه از نظر نسبى بسيار دور نباشند و گرنه بايد گفت همه انسان‏ها از اقربا و بستگان همند؛ زيرا همه آنها فرزندان حضرت آدم و حوّا هستند و مرجع و معيار در تمامى اين موارد عرف است. و همين قول مشهور فقهاست اگرچه اقوال ديگرى هم در مسأله وجود دارد.

سؤال: آيا خويشاوندان زن از ارحام شوهر محسوب مى‏شوند كه صله با آنان واجب باشد يا خير؟ همين طور خويشاوندان شوهر از ارحام زن محسوب مى‏شوند يا خير؟

جواب: خير، خويشاوندان زن يا شوهر جز ارحامِ ديگرى نمى‏باشند.
معناى صله و قطع و حد آن‏

صله در مقابل دورى كردن و قطع است؛ بنابراين صله، رسيدگى، احسان، خبرگيرى و مانند آن مى‏باشد كه در مقابلِ آن قطع رحم است. و مرجع و معيارِ در آن عرف است؛ زيرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزديك و دور بودنِ آنها فرق میكند و واضح است كه صله و رسيدگى كردن به بستگان مختلف است، ممكن است بعضى نياز مادّى داشته باشند و بعضى نياز مادى نداشته ولى به كمك ديگرى نيازمند باشند. مانند پيرمرد و پيرزن افتاده‏اى كه بايد آنان را جمع آورى نمود، و بعضى ممكن است كمكِ فكرى بخواهند، و بعضى هيچ نياز ندارند بايد از آنان احوال‏پرسى كرد كه اولياى دين فرموده‏اند: صِلُوا اَرْحامَكُمْ وَلَوْ بِالسّلامِ.

سؤال: به نظر جناب‏عالى حداقل صله رحم و قطع رحم چه مقدار است؟

جواب: حداقل صله رحم آن است كه در عرف گفته شود: «فلان كس با خويشاوندانش ارتباط دارد» و اگر طورى رفتار كند كه بگويند: «قطع رابطه كرده» قطع رحم محسوب مى‏شود و بستگان در اين رابطه متفاوتند.


احكام صله رحم‏

.1 واجب: مقدارى است كه آن را از قطعِ رحمِ حرام خارج سازد.

.2 مستحب: زيادتر از مقدار واجب صله مستحب است.

.3 حرام: صله ارحامى كه از نظر شرع رسيدگى و ارتباط با آنان ممنوع است. مانند كفّارِ حربى و ناصبى‏ها و...

صله نسبت به ارحامى كه با ما قطع رابطه مى‏كنند

كسى كه با ما قطع رابطه كرده است، حقّ او به خاطر قطع رابطه از بين نمى‏رود و ما وظيفه قطع رابطه نداريم؛ زيرا اگركسى به وظيفه‏اش رفتار نكرد وظيفه ديگرى ساقط نمى‏شود. (و از روايات استفاده مى‏شود كه اين نوع صله رحم پاداش و كمالش بيشتر است.)
بعضى از آثار صله رحم‏
قالَ اَبُوجَعْفَرٍ(ع): صِلَه‏الرّحِمِ تُزَكّى الْأَعْمالَ، وَ تُنْمِى الأَمْوالَ، وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى‏، وَ تُيَسّرُ الْحِسابَ، وَ تُنْسِئُ فِى الأَجَلِ.

حضرت باقر(ع) مى‏فرمايد: صله رحم سبب مى‏شود:

.1 كارهاى انسان از نقص به دور و موردِ قبول واقع شود و يا اين كه پاداش اعمالش زياد گردد. .2 اموال شخص زياد گردد. .3 بلاها و گرفتارى‏ها از او دور گردد .4 حساب اموال و اعمالش آسان گردد .5 عمرش طولانى شود.
چند استفتا

سؤال: آيا صله رحم با خويشاوندى كه كافر يا مرتد محسوب مى‏شود نيز واجب است؟

جواب: صله رحم مطلقاً واجب است.

سؤال: آيا انسان مى‏تواند از نظر شرعى با خويشاوندانى كه بى تقوا و بى‏نماز و ضد انقلابند از قبيل پدر، مادر، خواهر و غيره قطع رحم نمايد؟

جواب: قطع رحم جايز نيست؛ ولى بايد آنها را با مراعات موازين، امر به معروف و نهى از منكر نمايند.

سؤال: اگر ارحامِ انسان مرتكبِ فسق علنى شوند به طورى كه معاشرت با آنها انسان را نيز در معرض گناه قرار دهد، آيا بازهم معاشرت با آنان واجب است؟

جواب: بايد سعى كند در گناه واقع نشود؛ بلكه آنان را ارشاد نمايد.

سؤال: اين‏جانب پدرى دارم كه خوش اخلاق نيست و مغرور و خودپرور مى‏باشد و درحقّ خانواده خود ظلم روا مى‏دارد و من از وقتى كه به تكليف رسيده‏ام درحال مبارزه با پدرم هستم، اگر جوابش را همان موقع در حضور ديگران بدهم كه كار نادرست و ناشايست انجام داده‏ام و اگر تنها با پدرم صحبت نمايم حرفم را قبول نمى‏كند و مى‏گويد در مقابل پدرت درشتى نكن، خلاصه نمى‏دانم چه كنم؟ آيا شما صلاح مى‏دانيد كه من اين صحبت‏ها را بنمايم يا نه؟

جواب: حفظ احترام والدين و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و درموارد لزوم امر به معروف و نهى از منكر، اگر مأيوس از تأثير باشيد، تكليف ساقط است.

سؤال: آيا قطع رابطه با ارحامى كه تجاهر به گناهان مى‏كنند جايز است يا نه؟

جواب: اگر قطع مراوده، موجب تنبّه و ارتداعِ آنها از معصيت باشد، لازم است قطع مراوده شود.

سؤال: شخصى يكى از اقوامش علاوه بر تارك الصّلاه بودن، به بعضى از مقدسات بى احترامى مى‏كند و او براى احترام پدر و مادر حرفى به او نمى‏زند؛ ولى قلباً از او ناراضى و ناراحت است آيا همين مقدار در نهى از منكر كافى است؟

جواب: اگر مى‏توانيد او را نصيحت كنيد و امر به معروف و نهى از منكر نماييد، ناراحت شدن پدر و مادر مُسقِطِ تكليف نمى‏شود، و اگر رفت و آمد با چنين افرادى تأييد آنان باشد ترك كنيد.

سؤال: رفت و آمد با اقوامى كه مقيد به قوانين اسلامى نيستند (براى مثال بى حجاب در جلو ما ظاهر مى‏شوند) با توجه به واجب بودن صله رحم چه حكمى دارد؟

جواب: اگر اين رفت و آمد مايه نهى از منكر مى‏شود مانعى ندارد و در غير اين صورت ترك كنيد.

سؤال: هرگاه كسى در صله رحم نسبت به بعضى از ارحامش به اين نتيجه برسد كه او نه تنها از ديدنش خوشحال نشده، بلكه ناراحت هم مى‏شود آيا با اين شرايط بازهم صله رحم واجب است، با اين‏كه ممكن است به تحقيرشدن انسان بينجامد؟

جواب: با چنين شرايطى صله رحم واجب نيست.البته در صورتى كه راه ديگرى براى صله رحم وجود نداشته باشد.

سؤال: با وجود اين كه احسان به والدين واجب است، اگر شوهر اجازه رفتن به منزل آنها را ندهد آيا مى‏شود بدون اذن او به منزل والدين رفت؟

جواب: شوهر مى‏تواند زن را از خارج شدن از خانه منع كند؛ اما نمى‏تواند از احسان به والدين منع نمايد، چون احسان اعم از رفتن به خانه آنهاست.