در اين نوشتار بر آنيم که يکي از آموزه هاي مشابه موجود در نزد متکلمين مسلمان و برخي از انديشمندان مطرح مسيحي را به گونه اي تطبيقي بررسي نماييم که به اراده و آزادي انسان مربوط مي شود. 
  
مطالعات تطبيقي تلاشي معرفتي براي تحليل آموزه هاي اساسي اديان و مقايسه آنها و آشکار ساختن نقاط اشتراک و افتراق آنهاست و يکي از بهترين راههاي مشخص کردن جنبه هاي گوناگون يک دين محسوب مي شود. اما يکي از شرايط مطالعات تطبيقي اين است که بايد استقلال آنها را به رسميت شناخت و آنها را در يک کليت جامع، ويژه و مستقل مورد بررسي قرار داد و به خود آن انديشه ها و مبادي آن و نيات صاحب آن مکتب رجوع کرد.

مسيحيت با پيشينه اي نزديک به بيست قرن هنوز در جهان پيروان پرشماري داشته و از مقبوليت فراواني برخوردار است و اسلام نيز خود را متمم و مکمل همه اديان آسماني و از جمله آيين مسيح دانسته و هرگز مباني و ريشه هاي الهي مسيحيت را نفي نکرده و نسبت به مسيحيت راستين، موضعي شمول گرايانه داشته است. از سوي ديگر، اسلام و مسيحيت، هردو از اديان ابراهيمي بوده و ساختاري همگون دارند و از اين رو در اکثر موارد از ابتدا مباحث مشابهي در نظام الهياتي دو دين مطرح بوده است، به گونه اي که وجود اين شباهت ها در برخي مباحث کلامي مسلمانان و الهيات مسيحي در همان سده هاي نخستين تدوين علم کلام، عده اي را بر آن داشته تا از تأثيرپذيري متکلمين اسلامي از فلسفه و الهيات مسيحي و بالعکس سخن بگويند.? ما در اين نوشتار بر آنيم که يکي از آموزه هاي مشابه موجود در نزد متکلمين مسلمان و برخي از انديشمندان مطرح مسيحي را به گونه اي تطبيقي بررسي نماييم که به اراده و آزادي انسان مربوط مي شود.

از قواعد معروف در کلام معتزله «قاعده لطف» است که در باب عدل الهي مطرح مي شود. لطف عبارت از کارها و اموري است که مکلف توسط آنها به انجام طاعات نزديک تر و از انجام معصيت دورتر مي گردد. يعني زمينه را جهت انجام تکليف الهي مساعد مي سازد، مشروط بر اينکه به حد سلب اختيار مکلف منتهي نگردد. معتزله در کتاب هاي خود با مبنا قرار دادن آيات قرآن تعريف هاي متعددي از لطف ارائه داده اند که به برخي از آنها اشاره مي شود. لطف الهي باعث مي شود که انسان از نيکي پيروي کرده و از بدي بپرهيزد.? لطف خدا عاملي است که شخص را به انتخاب اطاعت برمي انگيزد يا اين انتخاب را بر او آسان مي کند.? انسان اگر سر خود رها شود مطابق اميال طبيعي خود عمل مي کند از اين جهت لطف خدا به مثابه نيرويي است که او را به نيکي سوق مي دهد.? پاداش و کيفر تابع لطف الهي است، چرا که اين لطف خداست که معرفت انسان را به چيزي که پاداش و کيفر در پي دارد ممکن مي سازد.? به همين علت افراد آگاه از خداوند مي خواهند که در برابر بدي به آنان لطف و رحمت عنايت کند.?

ابوعلي جبائي لطف را معادل احسان و هدايت مي داند.? عبدالجبار فرمانبرداري از خداوند را براي دريافت لطف لازم مي داند و لطف را در قصد و اختيار فاعل مؤثر مي پندارد.? نيکوکاران از لطف الهي بهره مند و گنهکاران از آن بي بهره اند. اما اگر گنهکاران نيکوکار شوند، لطف الهي شامل حال آنها نيز خواهد شد.? عبدالجبار «لطف» را عبارت از هرچيزي مي داند که فاعل را ياري مي کند تا از روي اختيار، در راه راست گام بردارد. لطف فقط محدود به اعمال واجب است.??

عبدالجبار معتقد بود اکنون که خدا بار اوامر خويش را بر دوش بندگان نهاده است پس لازم است تا بندگان را در انتخاب آنچه خير و تکليف است، ياري نمايد.??

معتزله در الزامي بودن يا نبودن لطف الهي باهم اختلاف نظر دارند. بشر بن معتمر به لطف مقاومت ناپذير الهي معتقد است. به اعتقاد وي خدا مي تواند شخص کافر را به ايمان آوردن، و گناهکار را به توبه کردن برانگيزد و چنين شخصي شايسته پاداش کسي است که همان کار را بدون اين لطف مقاومت ناپذير انجام مي دهد. اما با وجود اينکه بهره مند شدن از اين لطف به نفع انسان است، ولي خداوند هميشه چنين لطفي را ارزاني نمي دارد. آشکار است که خدا مکلف نيست که با رعايت آنچه براي آدمي شايسته تر و اصلح است عمل کند.?? عبدالجبار الزامي بودن لطف الهي را مغاير با اختيار انساني مي داند و مي افزايد که انسان همواره حاکم بر افعال خويش است. اگر انسان به نيکي عمل کند خدا بواسطه لطف خود او را ياري مي کند و اگر به بدي عمل کند خدا او را از لطف خود محروم مي کند. در هر دو حالت انسان مجبور نيست و در هر حالت اختيار دارد .?? و چنين تفسيري مخالف انديشه هاي جبري گرايانه است که اراده و ابتکار آزادانه انسان را نفي مي کند.

مسئله ديگر که در قاعده لطف بررسي مي شود اين است که آيا لطف مقدم بر فعل است يا مقارن با آن؟ جعفر بن کرب بر اين باور است که لطف، پس از تصميم انسان نيکوکار به انجام دادن عمل نيک به او داده مي شود، و براي او هيچ اجباري در برندارد.?? از نظر ابوعلي و ابو هاشم جبائي لطف مقدم بر فعل است.?? برخي هم لطف الهي را مؤخر از عمل مي دانند و در اين فرض لطف الهي بعد از فعل به عنوان بخشش خدا و به نشانه بخشندگي او اعطا مي شود. و ظاهرا همين معنا بوده که نزد بيشتر متکلمين معتزله لطف تلقي مي شده است.??

معتزله براي لطف الهي وجوه مختلفي را در نظر گرفته اند که به برخي از آنها اشاره مي شود. عبدالجبار مي گويد: «بر خلاف نظر عباد، لطف متمايز از پاداش است چون پاداش به عملي مربوط مي شود که انجام پذيرفته و خاتمه يافته باشد، در حالي که لطف شامل عمل و فعلي است که در دست انجام و اجراست و طلب کمک و ياري ما از خداوند مربوط به افعال حال يا آينده است نه افعال گذشته.»?? معتزله مسائلي مانند تندرستي، سلامتي، حکمت، کمال عقل، ادراک حسي، رسالت پيامبر، و وحي کتاب مقدس را نيز وجوه ديگر لطف الهي مي دانند.?? از نظر جبائي لطف خدا پاداشي است که به مؤمنان داده مي شود در حالي که خدا کافران را بي ياور رها مي کند و به آنان لطفي ارزاني نمي دارد ولي در عين حال آنها را به انجام گناه هم مجبور نمي کند.?? خدا فعل گنهکاران را تسهيل نمي کند، چون اگر چنين مي کرد ديگر گنهکاران مستوجب کيفر نمي بودند.

اشاعره قاعده لطف الهي را انکار نموده و بر آن انتقاداتي دارند. اشعري مي گويد: اکثر معتزله منکر اين مسأله اند که خداوند داراي لطفي است که اگر آن را در حق کسي که ايمان نياورده، اعمال مي کرد او ايمان مي آورد. خدا فاقد چنين لطفي است که اعمال يا عدم اعمال آن بر ايمان شخص تأثيري داشته باشد. خدا در حق همه بندگانش طوري عمل مي کند که مطابق دينشان بيشترين منفعت را برايشان دارد و همه آنها را ملزم مي سازد يا از آنها مصرانه مي خواهد تا مطابق با فرامينش عمل نمايند و از انسان ها آنچه را که بدان نياز دارند دريغ نمي کند، تا تعهداتشان را نسبت به خداوند بجاي آورند. زماني که اين اتفاق مي افتد، فرد دست به اطاعت مي زند که او را مستحق پاداشي مي سازد که به او وعده داده شده است. اما انسان حق انتخاب دارد.

اشعري مي گويد: بشر معتقد بود خدا از لطف برخوردار است و اگر آن را بر شخص بي ايماني ارزاني دارد آنگاه او ايمان مي آورد، اما خدا موظف نيست اين کار را انجام دهد. اگر خدا لطفش را چنين ارزاني دارد و انسان نيز به واسطه آن ايمان آورد آنگاه انسان بخاطر ايماني که با کمک خدا محقق شده، مستحق پاداش مي شود، پس در اين صورت بايد بدون آن ايمان هم مستحق آن پاداش باشد.

در مسيحت نيز مباحثي شبيه مباحث لطف در آموزه «فيض» مطرح شده است. آگوستين بخاطر تلقي اي که از انسان و گناه جِبِلّي داشت، معتقد بود که انسان از آزادي لازم براي برداشتن قدم هاي نخست به سمت نجات برخوردار نيست. انسان نه تنها از «اراده آزاد» برخوردار نيست، بلکه داراي اراده اي آلوده و ملوث به گناه است. از اين رو پيوسته به گناه و دوري جستن از خدا تمايل دارد. آگوستين گناه را به گونه اي ترسيم مي کند که با بشر پيوند ذاتي دارد. از ديدگاه آگوستين بشر هرگز نمي تواند به مدد ابزارها و منابع خود با خداوند ارتباط برقرار کند. هيچ کاري از دست بشر ساخته نيست که براي شکستن قلعه گناه کافي باشد.?? به اعتقاد وي تنها فيض خدا قادر است اين گرايش انسان به سمت گناه را خنثي سازد. او «فيض» را هديه رايگان خداوند مي دانست که شامل حال انسان مي شود، بدون آنکه انسان شايستگي يا استحقاق آن را داشته باشد. خداوند بواسطه اين فيض، زنجير گناه انسان را پاره مي کند. نجات به تمامي عملکرد فيض خدا بوده، آغاز و نيز تداوم آن متکي به فيض خداست. فيض به همگان بخشيده نمي شود، در نتيجه همه نيز ايمان نمي آورند. فيض به کساني داده مي شود که خدا آنان را انتخاب کرده است، يعني به برگزيدگان او.?? «نه از خواهش کننده و نه از شتابنده است، بلکه از خداي رحم کننده.»?? نجات تنها به صورت هديه اي رايگان امکانپذير است، نه موضوعي که ما خود بتوانيم آن را به دست آوريم. بلکه بايد خداوند آن را در حق انسان اعمال کند. بدين ترتيب آگوستين اذعان دارد که منشأ نجات خارج از انسان و در خود خداست. خداست آغازگر فرآيند نجات است نه انسان.

گفتني است که اين تلقي آگوستين از نجات و فيض خواه ناخواه به اين اعتقاد منجر مي شود که از آنجا که خداوند هديه فيض را در اختيار همه قرار نداده و فقط در اختيار بعضي ها قرار داده، پس لازم مي آيد که خدا کساني را که نجات خواهند يافت از پيش برگزيده باشد. بنابراين آگوستين با استناد به کتاب مقدس آموزه اي در خصوص «جبر» يا «تقدير» تدوين کرد، که منظور از آن تصميم آغازين و ازلي خداوند است مبني بر اينکه برخي را نجات دهد و برخي ديگر را نه.

اما پلاگيوس (??? ???م)، انديشمند معاصر آگوستين منشأ نجات را در خود انسان مي دانست. تجربه خود آگوستين درباره وسوسه او را متقاعد کرد که انسان بدون کمک الهي از دستيابي به هرگونه نتيجه خوبي عاجز است. در واقع فيض الهي نه تنها براي حمايت از تصميمات نيک انسان لازم است، که پلاگيوس هم مي پذيرفت، بلکه براي اين نيز لازم است که با القاي انگيزه هاي نيک باعث کسب آنها شود. نتيجه حتمي ديدگاه آگوستين اين است که نه تنها همه مسئوليت نجات برگزيدگان، بلکه مسئوليت شکست خوردگان و لعنت شدگان هم متوجه خداست. نجات آنان براي خدا ممکن بوده اما در واقع او از اعطاي قدرت استفاده از فيض به آنان امتناع کرده است.?? پلاگيوس روحاني بريتانيايي در مقابل اين انديشه آگوستين موضع گرفت. او وقتي وارد رم شد از سستي و پايين بودن سطوح معنويت در آنجا نگران شد. او شاهد بود که برخي اين ضعف را ناشي از اراده خداوند مي دانند و چنين بهانه مي آورند که شرارت حالتي جداناشدني در انسان است. هدف او مبارزه با فساد بود و معتقد بود که بايد با اين اعتقاد که انسان در مقابله با گناه ناتوان است مبارزه کرد و او بر اراده آزاد انساني تأکيد مي کرد.?? او بر اين باور بود که ابناي بشر اسير گناه نيستند، بلکه خودشان قادر هستند که زمينه هاي نجات را در خود فراهم آورند.?? نجات در قبال انجام عمل صالح به دست مي آيد. انجام عمل صالح وظيفه اي را در خداوند در قبال انسان ايجاد مي کند. از ديدگاه پلاگيوس، بشر داراي آزادي عمل و متکي به خود است. پلاگيوس مي گويد فيض صرفاً خواسته هاي خداوند از انسان است تا انسان در پرتو عمل به آن، اسباب نجات را در خود فراهم آورد، مانند عمل به ده فرمان يا پيروي از الگوي اخلاقي مسيح. ديدگاه آگوستين را مي توان در قالب عبارت «نجات بر پايه فيض»، و ديدگاه پلاگيوس را يه صورت «نجات بر پايه استحقاق» خلاصه کرد.??

مناقشه پلاگيوس با آگوستين پيامدهاي گسترده اي داشت و باعث مطرح شدن مباحثي مانند مفهوم فيض و مفهوم استحقاق در کليساي مسيحي شد. سوال اين بود که آيا نجات پاداش عمل نيک انسان است يا اينکه آن هديه اي رايگان از جانب خداست و تلاش و استحقاق انسان نقشي در آن ندارد. در قرون وسطي و زمان توماس آکويناس موارد زير مورد توافق بود: ? انسان به خودي خود نمي تواند نجات را تحصيل نمايد. نجات در نتيجه اعمال فيض خداوند بدست مي آيد. ? آغاز زندگي مسيح فقط و فقط محض فيض خداست و گنهکاران نمي توانند مدعي نجات شوند مگر اينکه فيض خدا در گنهکاران کارگر شود و آنان را به توبه بکشاند، پس از آن با آنان همکاري مي کند تا در زندگي مسيح رشد کنند و اين همکاري به استحقاق مي انجامد که از طريق آن، خدا اعمال اخلاقي مؤمنان را پاداش مي دهد. ? ميان دو نوع استحقاق تمايز گذاشته مي شود: استحقاق بحق و استحقاق بزرگوارانه. اساس استحقاق بحق اعمال اخلاقي خود انسان است. حال آنکه استحقاق بزرگوارانه از کرم و بزرگواري ناشي مي شود.??

  
نويسنده: عبدالحميد مرادي
پي نوشت ها:
?. ولفسن، هري اوسترين، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، ص?? ??
?. عبدالجبار، شرح اصول الخمسه، ص ???.
?. عبدالجبار، المغني، ج ??، ص?.
?. شرح اصول الخمسه، ص ???.
?. همان، ص??.
?. عبدالجبار، مغني، ج??، ص??.
?. اشعري، مقالات الاسلاميين، ج ?، ص???.
?. عبدالجبار، متشابه القرآن، ج?، ص???.
?. عبدالجبار، مغني، ج ??، صص??،??.
??. همان، ج??، ص??.
??. همان، ج??، ص?.
??. اشعري، مقالات الاسلاميين، ص ???.
??. عبدالجبار، شرح اصول الخمسه، ص ???.
??. اشعري، مقالات الاسلاميين، ج?، ص???.
??. عبدالجبار، متشابه القرآن، ج?، ص???.
??. عبدالجبار، شرح اصول الخمسه، ص ???.
??. عبدالجبار ، مغني، ج??، ص??.
??. شهرستاني، نهايه الاقدام في علم الکلام، ص ???.
??. عبدالجبار، متشابه القرآن، ج?، ص???؛ شهرستاني، نهايه الاقدام، ??.
??. مک کراث، آلستر، مقدمه اي بر نهضت اصلاح ديني، ص ??? ???.
??. توني لين، تاريخ تفکر مسيحي، ترجمه روبرت آسريان، ص ??).
??. روميان ?:??.
??. استيد، کريستوفر، فلسفه در مسيحيت باستان، ترجمه عبدالرحيم سليماني اردستاني، ص ??? ???.
??. گريدي، مسيحيت و بدعت ها، ترجمه عبدالرحيم سليماني اردستاني، ص ???.
??. زيبايي نژاد، محمدرضا، مسيحيت شناسي مقايسه اي، ص ???).
??. مک کراث، آلستر، درآمدي بر الهيات مسيحي، صص??? ???.
??. مک کراث، همان، همانجا.