هر گاه صحبتي از "نفس" ميشود نا خودآگاه ما به ياد آن "نفسي" مي افتيم که ما را به نکبت ها و بدختي ها سوق ميدهد در صورتي که نفس ما ابعاد سه گانه اي دارد که منبع خيرها و برکت ها نيز هست. و اين بدبيني به خاطر نقش قدرتمند و منشأ اثر نفس امّاره است .
علماى اخلاق براى نفس (احساسات و غرائز و عواطف آدمى ) سه مرحله قائلند كه در قرآن مجيد به آنها اشاره شده است
نفس اماره:
نخست نفس اماره نفس سر كش است كه انسان را به گناه فرمان مى دهد و به هر سو مى كشاند و به همين دليل اماره اش ‍ گفته اند يعني امر کننده به بدي و اين نفس بهترين و صميميترين دوست شيطان است.
در اين مرحله هنوز عقل و ايمان آن قدرت را نيافته كه نفس سركش را مهار زند و آن را رام كند بلكه در بسيارى از موارد در برابر او تسليم مى گردد و يا اگر بخواهد گلاويز شود نفس سركش او را بر زمين مى كوبد و شكست مى دهد. اين مرحله همان است كه همه بدبختي هاى انسان از آن است و البته اين تيشه را ما خود بر ريشيمان ميزنيم با بارور کردن اين دشمن ديرنه.
نفس لوّامه:
دوم نفس لوامه(سرزنشگر) است كه پس از تعليم و تربيت و مجاهدت ، انسان به آن ارتقاء مى يابد، در اين مرحله ممكن است بر اثر طغيان غرائز گه گاه مرتكب خلافهائى بشود اما فورا پشيمان مى گردد و به ملامت و سرزنش خويش مى پردازد، و تصميم بر جبران گناه مى گيرد، و دل و جان را با آب توبه مى شويد، و به تعبير ديگر در مبارزه عقل و نفس گاهى عقل پيروز مى شود و گاهى نفس ، ولى به هر حال كفه سنگين از آن عقل و ايمان است .
البته براى رسيدن به اين مرحله جهاد اكبر لازم است و تمرين كافى و تربيت در مكتب استاد و الهام گرفتن از سخن خدا و سنت پيشوايان .
اين مرحله همان است كه قرآن مجيد در سوره قيامت به آن سوگند ياد كرده است ، سوگندى كه نشانه عظمت آن است «لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ»: سوگند به روز رستاخيز و سوگند به نفس سرزنشگر!.1
نفس اماره نفس سر كش است كه انسان را به گناه فرمان مى دهد و به هر سو مى كشاند و به همين دليل اماره اش ‍ گفته اند يعني امر کننده به بدي و اين نفس بهترين و صميميترين دوست شيطان است.
نفس مطمئنه:
مرحله سوم نفس مطمئنه است و آن مرحله اى است كه پس از تصفيه و تهذيب و تربيت كامل ، انسان به مرحله اى مى رسد كه غرائز سركش در برابر او رام مى شوند و سپر مى اندازند، و توانائى پيكار با عقل و ايمان در خود نمى بينند چرا كه عقل و ايمان آنقدر نيرومند شده اند كه غرائز نفسانى در برابر آن توانائى چندانى ندارد.اين همان مرحله آرامش و سكينه است ، آرامش كه بر اقيانوس هاى بزرگ
حكومت مى كند، اقيانوس هائى كه حتى در برابر سختترين طوفان ها چين و شكن بر صورت خود نمايان نمى سازند.
اين مقام انبياء و اوليا و پيروان راستين آنها است ، آنهائى كه در مكتب مردان خدا درس ايمان و تقوا آموختند و سالها به تهذيب نفس پرداخته و جهاد اكبر را به مرحله نهائى رسانده اند.
اين همان است كه قرآن در سوره فجر به آن اشاره مى كند آنجا كه مى گويد: «َا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي»2 ؛ اى نفس مطمئن و آرام باز گرد به سوى پروردگارت كه هم تو از او خشنود هستى ، و هم او از تو، و داخل در زمره بندگان خاص من شو، و در بهشتم گام نه !.
پروردگارا! به ما كمك كن كه در پرتو آيات نورانى قرآنت نفس اماره را به لوامه و از آن به مرحله نفس مطمئنه ارتقاء بخشيم ، روحى مطمئن و آرام پيدا كنيم كه طوفان حوادث متزلزل و مضطربش نسازد، در برابر دشمنان قوى و نيرومند و در مقابل زرق و برق دنيا بى اعتنا و در سختي ها شكيبا و بردبار باشيم .
منبع:تفسير نمونه جلد 9